EPISTOLE FAMILIARES

FRANCESCO PETRARCA

 

LIBER I

1

Ad Socratem suum.
[1] Quid vero nunc agimus, frater? Ecce, iam fere omnia tentavimus, et nusquam requies. Quando illam expectamus? ubi eam querimus? Tempora, ut aiunt, inter digitos effluxerunt; spes nostre veteres cum amicis sepulte sunt. [2] Millesimus trecentesimus quadragesimus octavus annus est, qui nos solos atque inopes fecit; neque enim ea nobis abstulit, que Indo aut Caspio Carpathio ve mari restaurari queant: irreparabiles sunt ultime iacture; et quodcunque mors intulit, immedicabile vulnus est. Unum est solamen: sequemur et ipsi quos premisimus. Que quidem expectatio quam brevis futura sit, nescio; hoc scio, quod longa esse non potest. Quantulacunque sane est, non potest esse non molesta. [3] Sed a querelis saltem in principio temperandum est. Tibi, frater, quenam tui cura sit, quid de te ipso cogites, ignoro; ego iam sarcinulas compono, et quod migraturi solent, quid mecum deferam, quid inter amicos partiar, quid ignibus mandem, circumspicio. Nichil enim venale michi est. Sum sane ditior seu, verius, impeditior quam putabam: multa michi scriptorum diversi generis supellex domi est, sparsa quidem et neglecta. Perquisivi situ iam squalentes arculas, et scripturas carie semesas pulverulentus explicui. Importunus michi mus nocuit atque edacissimum tinee vulgus; et palladias res agentem inimica Palladis turbavit aranea. [4] Sed nichil est quod non frangat durus et iugis labor. Confusis itaque circumventus literarum cumulis et informi papiro obsitus, primum quidem cepi impetum cunta flammis exurere et laborem inglorium vitare; deinde, ut cogitationes e cogitationibus erumpunt, 'Et quid' inquam, 'prohibet, velut e specula fessum longo itinere viatorem, in terga respicere et gradatim adolescentie tue curas metientem recognoscere?' Vicit hec sententia; sicut enim non magnificus, sic non inamenus labor visus est, quid quo tempore cogitassem recordari. [5] Sed temere congesta nullo ordine versanti, mirum dictu quam discolor et quam turbida rerum facies occurreret; ut quedam, non tam specie illorum quam intellectus mei acie mutata, vix ipse cognoscerem; alia vero non sine voluptate quadam retroacti temporis memoriam excitarent. [6] Et erat pars soluto gressu libera, pars frenis homericis astricta, quoniam ysocraticis habenis raro utimur; pars autem, mulcendis vulgi auribus intenta, suis et ipsa legibus utebatur. Quod genus, apud Siculos, ut fama est, non multis ante seculis renatum, brevi per omnem Italiam ac longius manavit, apud Grecorum olim ac Latinorum vetustissimos celebratum; siquidem et Athicos et Romanos vulgares rithmico tantum carmine uti solitos accepimus. [7] Hec itaque variarum rerum tanta colluvio aliquot me diebus occupatum habuit; et licet dulcedine non parva atque amore ad proprias inventiones insito retraherer, vicit tamen caritas maiorum operum, que iam diutius interrupta, non sine expectatione multorum de manibus meis pendent; vicit recordatio vite brevis. Timui, fateor, insidias; quid enim, queso, fugacius vita est, quid morte sequacius? [8] Subiit animum que iecissem fundamenta, quid michi laborum vigiliarumque restaret: temeritas, imo vero insania visa est in tam brevi et incerto tempore tot longos certosque labores amplecti, et vix ad singula suffecturum ingenium in diversa distrahere; presertim cum, ut nosti, labor alius me maneat, tanto preclarior quanto plus solide laudis est in actionibus quam in verbis. [9] Quid multa? incredibilem forte rem audies, veram tamen: mille, vel eo amplius, seu omnis generis sparsa poemata seu familiares epystolas — non quia nichil in eis placuisset, sed quia plus negotii quam voluptatis inerat — Vulcano corrigendas tradidi. Non sine suspirio quidem — quid enim mollitiem fateri pudeat?— ; sed occupato animo quamvis acri remedio succurrendum erat, et tanquam in alto pregravata navis, relevanda preciosarum etiam iactu rerum.
[10] Ceterum, illis ardentibus, pauca quidem animadverti in angulo iacentia, que vel casu magis quam consilio servata vel pridem a familiaribus transcripta, cunta vincenti senio restiterant. Pauca, dixi; vereor ne lectori multa, scriptori autem longe nimia videantur. His ego indulgentior fui: vivere passus sum, non illorum dignitati, sed labori meo consulens; nichil enim negotii preferebant. [11] Ea vero duorum amicorum libranti ingenia hac lance partiri visum est, ut prosa tibi, carmen Barbato nostro cederet; sic enim et vos olim optare solitos et me pollicitum esse memineram. Itaque cunta passim occursantia uno impetu vastanti et ne his quidem — ut tunc erat animus— parsuro, vestrum alter ad levam, alter ad dextram adesse visus, et apprehensa manu, ne fidem meam et spes vestras uno igne consumerem, familiariter admonere. Hec illis evadendi precipua causa fuit; alioquin, crede michi, cum reliquis arsissent.
[12] Hec ergo, que nunc tibi de virili reliquiarum illarum parte obveniunt, qualicunque sunt, non solum equo, quin etiam avido animo perleges. Non audeo illud Apuleii Madaurensis in comune iactare: «Lector, intende: letaberis»; unde enim michi id fidutie, ut lectori delectationem letitiam ve pollicear? [13] Leges tamen ista, mi Socrates, et ut es amantissimus tuorum, fortasse letabere, cuiusque animum probas, delectaberis stilo. Quid enim refert quanta sit forma nonnisi amantis subitura iudicium? supervacuo comitur que iam placet. Siquid hic sane meum placet, non id meum fateor, sed tuum: hoc est, non ingenii mei sed amicitie tue laus est. [14] Nulla hic equidem magna vis dicendi; quippe que nec michi adest, et quam, si plane afforet, stilus iste non recipit; ut quam nec Cicero ipse, in ea facultate prestantissimus, epystolis suis inseruit certe, nec libris in quibus est «equabile» quoddam, ut ipse ait, «et temperatum orationis genus»; eximiam illam vim lucidumque et rapidum et exundans flumen eloquentie in orationibus suis exercuit. Quo genere infinities pro amicis, sepe adversus reipublice suosque hostes usus est Cicero; quo pro aliis sepe, pro se "quater et quadragies" Cato; quod quidem genus inexpertum michi est; [15] nam et a reipublice muneribus abfui et fama mea, tenui murmure forsan interdum et sibilis lacessita clandestinis, nullum hactenus quod ulciscerer vel vitarem, iudiciarium vulnus excepit; et verbalem ferre opem alienis vulneribus non est nostre professionis. Neque enim aut tribunal ambire aut locare linguam didici, adversante penitus et reluctante natura, que me silentii ac solitudinis amatorem fecit, fori hostem, pecunie contemptorem; sed bene habet, quando me eius rei non egentem fecit, cuius forte inopem fecerat si egerem. [16] Omissa illa igitur oratoria dicendi vi, qua nec egeo nec abundo et quam, si exuberet, ubi exerceam non habeo, hoc mediocre domesticum et familiare dicendi genus amice leges, ut reliqua, et boni consules, his quibus in comuni sermone utimur, aptum accomodatumque sententiis. Sed non omnes tales iudices habebo; neque enim aut idem omnes sentiunt aut similiter amant omnes. Quomodo autem omnibus placerem, cui placere paucis semper studium fuit? [17] Triplex est profecto veri iudicii venenum: amor, odium, invidia. Illud autem vide, ne nimium nos amando, vulgare coegeris que melius latuissent; ut enim tibi amor, sic aliis forte aliud officiet. Inter amoris autem et invidie cecitatem, causa quidem plurimum, effectu nichil interest. Odium, quod medio loco numeraveram, nec mereor certe nec metuo. [18] Sed fieri potest ut nugas meas tibi habere, tibi legere nilque in eis aliud quam nostros ac nostrorum casus meminisse cogites; in quo rem michi pergratam feceris; sic enim et petitio tua non neglecta videbitur et fama mea tuta erit. [19] Alioquin, nisi supervacuo nosmet ipsos favore decipimus, quonam modo amicum licet, nisi sit idem alter ego, lecturum hec sine fastidio arbitremur, diversa invicem et adversa, in quibus non idem stilus, non una scribentis intentio, quippe cum pro varietate rerum varie affectus animus illa dictaverit, raro quidem letus, mestus sepe?
[20] Epycurus, philosophus vulgo infamis sed maiorum iudicio magnus, epystolas suas duobus aut tribus inscripsit: Ydomeneo, Polieno et Metrodoro; totidem pene suas Cicero: Bruto, Athico et Ciceronibus suis, fratri scilicet ac filio; Seneca perpaucas preterquam Lucilio suo scribit. Promptum opus et felicissimi successus nosse collocutoris sui animum, unius assuevisse ingenio, scire quid illum audire iuvet, quid te loqui deceat. [21] Michi autem sors longe alia; nempe cui usque ad hoc tempus vita pene omnis in peregrinatione transacta est. Ulixeos errores erroribus meis confer: profecto, si nominis et rerum claritas una foret, nec diutius erravit ille nec latius. [22] Ille patrios fines iam senior excessit; cum nichil in ulla etate longum sit, omnia sunt in senectute brevissima. Ego, in exilio genitus, in exilio natus sum, tanto matris labore tantoque discrimine, ut non obstetricum modo sed medicorum iudicio diu exanimis haberetur; ita periclitari cepi antequam nascerer et ad ipsum vite limen auspicio mortis accessi. [23] Meminit haud ignobilis Italie civitas, Aretium, quo pulsus patria pater magna cum bonorum acie confugerat. Inde mense septimo sublatus sum totaque Tuscia circumlatus prevalidi cuiusdam adolescentis dextera; qui — quoniam iuvat laborum discriminumque meorum tecum primitias recordari — linteo obvolutum, nec aliter quam Metabus Camillam, nodoso de stipite pendentem, ne contactu tenerum corpus offenderet, gestabat. Is, in transitu Arni fluminis, lapsu equi effusus, dum honus sibi creditum servare nititur, violento gurgite prope ipse periit. Finis tusci erroris, [24] Pise; unde rursus etatis anno septimo divulsus ac maritimo itinere transvectus in Gallias, hibernis aquilonibus haud procul Massilia naufragium passus, parum abfui quin ab ipso rursus nove vite vestibulo revocarer. [25] Sed quo rapior, oblitus propositi? Inde nimirum usque ad hanc etatem aut nulla prorsus aut rarissima subsistendi respirandique facultas fuit; et quot inter errandum periculorum timorum vespecies pertulerim, preter me unum nemo te melius novit. Que idcirco memorare nunc libuit, ut memineris me inter pericula natum, inter pericula senuisse; si modo iam senui, et non graviora michi in senio reservantur. [26] Hec autem, etsi comunia sint omnibus intrantibus in hanc vitam— neque enim "militia" solum, sed pugna "est vita hominis super terram" — sunt tamen alia alii et longe diversum pugne genus; et quamvis quenque sua pregravent, tamen revera inter eas quibus premimur sarcinas, multum refert. [27] In his ergo vite tempestatibus, ut ad rem redeam, nullo portu anchoram longum in tempus iaciens, quot veros amicos nescio, quorum et iudicium anceps et penuria ingens est, notos autem innumerabiles quesivi. Multis itaque multumque animo et conditione distantibus scribere contigit; tam varie ut ea nunc relegens, interdum pugnantia locutus ipse michi videar. Quod propemodum coactum me fecisse fatebitur quisquis in se simile aliquid expertus est. [28] Prima quidem scribentis cura est, cui scribat attendere; una enim et quid et qualiter ceterasque circumstantias intelliget. Aliter virum fortem, aliter ignavum decet alloqui; aliter iuvenem inexpertum, aliter vite muneribus functum senem; aliter prosperitate tumidum, aliter adversitate contractum; aliter denique studiosum literisque et ingenio clarum, aliter vero non intellecturum siquid altius loquaris.
[29] Infinite sunt varietates hominum, nec maior mentium similitudo quam frontium; et sicut non diversorum modo, sed unius stomacum non idem cibus omni tempore delectat, sic idem animus non uno semper nutriendus stilo est; ut geminus sit labor: cogitare quisnam ille sit cui scribere propositum est, qualiter ve tunc affectus, cum ea que scribere instituis lecturus est. [30] Quibus ego difficultatibus multum a me ipso differre compulsus sum; quod ne michi ab iniquis iudicibus vitio verteretur, partim beneficio ignis obtinui, partim tu michi prestiteris, si clanculum suppressoque nomine ista possederis. Que si inter paucos superstites amicos occultare non potes, quoniam linceos oculos habet amicitia nilque amicorum visui impervium est, admone ut siquid horum apud eos substiterit, quamprimum abiciant, nequa in eis rerum aut verborum mutatione turbentur. [31] Ita enim accidit ut qui hec in unam congeriem redigi nunquam aut tibi ut peteres aut michi ut assentirer, venturum in animum suspicabar, laborem fugiens, passim in una dictum epystola in altera repeterem meisque, ut ait Terrentius, pro meis uterer. Novissime, cum multis annis edita et ad diversas mundi plagas ire iussa unum in tempus locumque convenissent, facile deformitas uniti corporis apparuit, que per membra tegebatur, et verbum quod semel in una epystola positum delectabat, in toto opere sepius repetitum fastidio esse cepit: uni itaque relinquendum, de reliquis eradendum fuit.
[32] Multa quoque de familiaribus curis, tunc forte dum scriberentur cognitu non indigna, nunc quamvis cupido lectori gravia, detraxi, memor in hoc irrisum a Seneca Ciceronem; quanquam in his epystolis magna ex parte Ciceronis potius quam Senece morem sequar. Seneca enim, quicquid moralitatis in omnibus fere libris suis erat, in epystolis congessit; Cicero autem philosophica in libris agit, familiaria et res novas ac varios illius seculi rumores in epystolis includit. De quibus quid Seneca sentiat, ipse viderit; michi, fateor, peramena lectio est; relaxat enim ab intentione illa rerum difficilium, que perpetua quidem frangit animum, intermissa delectat.
[33] Multa igitur hic familiariter ad amicos, inter quos et ad te ipsum, scripta comperies, nunc de publicis privatisque negotiis, nunc de doloribus nostris, que nimis crebra materia est, aut aliis de rebus quas casus obvias fecit. Nichil quasi aliud egi nisi ut animi mei status, vel siquid aliud nossem, notum fieret amicis; probabatur enim michi quod prima ad fratrem epystola Cicero idem ait, esse «epystole proprium, ut is ad quem scribitur de his rebus quas ignorat certior fiat». [34] Atque ea michi tituli fuit occasio; de quo aliquando cogitanti, quamvis epystolarum nomen consentaneum rebus esset, quia tamen et multi veterum eo usi erant et ipse ego varium carmen ad amicos, de quo paulo supra mentio incidit, eodem prenotabam, bis eo uti piguit, novumque ideo placuit nomen, ut Familiarium Rerum Liber diceretur. [35] In quo pauca scilicet admodum exquisite, multa familiariter deque rebus familiaribus scripta erant; etsi interdum, exigente materia, simplex et inelaborata narratio quibusdam interiectis moralibus condiatur; quod et ab ipso Cicerone servatum est. [36] Et hec tam multa quidem de tam parva re loqui, censorum premordacium iubet metus; qui, nichil scribentes quod iudicari queat, de aliorum iudicant ingeniis. Impudentissima temeritas, que solo silentio tuta est: complosis in litore manibus sedenti, facile est ferre quam velit de gubernatoris arte sententiam. [37] Adversus hanc proterviam latebris saltem tuis horridula hec atque improvide nobis elapsa defendito. Illam vero non Phidie Minervam, ut ait Cicero, sed qualemcunque animi mei effigiem atque ingenii simulacrum multo michi studio dedolatum, si unquam supremam illi manum imposuero, cum ad te venerit, secure qualibet in arce constituito.
[38] Hec hactenus. Illud libentius, si liceret, silentio tegerem; sed ingens morbus non facile occultatur; erumpit enim et indicio suo proditur. Pudet vite in mollitiem dilapse: ecce enim, quod epystolarum ordo ipse testabitur, primo michi tempore sermo fortis ac sobrius, bene valentis index animi, fuerat, adeo ut non me solum sed sepe alios consolarer; sequentia in dies fragiliora atque humiliora sunt, neque sat virilibus referta querimoniis. Illa precipue ut occultare studeas, precor. [39] Quid enim alii dicerent, cum ipse relegens erubescam? ergo ego in adolescentia vir fuero, ut in senectute puer essem? Infelix et execranda perversitas: fuit animus vel mutare ordinem vel subtrahere tibi penitus ista que damno! Neutro circumveniri posse visus eras, qui et flebilium exempla et omnium cum consule diem tenes. [40] Ad excusationum igitur arma confugio. Lassavit me longo et gravi prelio fortuna. Dum spiritus dumque animus fuit, et ipse restiti et ad resistendum alios cohortatus sum. Ubi hostis viribus atque impetu labare michi pes atque animus cepit, excidit confestim sermo ille magnificus et ad hec que modo displicent, lamenta descendi. [41] Qua in re excuset me forsitan amicorum pietas, quibus salvis ad nullum fortune vulnus ingemui; eisdem mox una pene omnibus ruina obrutis, et mundo insuper moriente, inhumani potius quam fortis visum est non moveri. Ante hoc tempus quis me unquam de exilio, de morbo, de iudicio, de comitiis, de ullis fori turbinibus; quis me de paterna domo, de fortunis perditis, de gloria imminuta, de pecunia dilata, de absentia amicorum, flebiliter agentem audivit? [42] Quibus quidem in molestiis tam molliter agit Cicero, ut quantum stilo delector tantum sepe sententia offendar. Adde litigiosas epystolas et adversus clarissimos atque ab eodem paulo ante laudatissimos viros iurgia ac probra, mira cum animi levitate; quibus legendis delinitus pariter et offensus, temperare michi non potui quominus, ira dictante, sibi tanquam coetaneo amico, familiaritate que michi cum illius ingenio est, quasi temporum oblitus, scriberem et quibus in eo dictis offenderer admonerem. [43] Que michi cogitatio principium fuit ut et Senece tragediam que inscribitur Octavia, post annos relegens parili impetu eidem quoque, ac deinde, varia occurrente materia, Varroni Virgilioque atque aliis scriberem; e quibus aliquas in extrema parte huius operis inserui, que, nisi premonitum, lectorem subita possent admiratione perfundere; quedam in illo publico incendio periere. [44] Talis ille vir tantus in doloribus suis fuit; talis ego in meis fueram. Hodie, ut scias presentem animi mei habitum — neque enim invidiosum fuerit id michi tribuere, quod imperitis evenire ait Seneca —, factus sum ex ipsa desperatione securior. Quid enim metuat, qui totiens cum morte luctatus sit?
Una salus victis, nullam sperare salutem.
Animosius in dies agere videbis, animosius loqui; et siquid forte stilo dignum se obtulerit, erit stilus ipse nervosior. Multa sane se offerent: scribendi enim michi vivendique unus, ut auguror, finis erit. [45] Sed cum cetera suos fines aut habeant aut sperent, huius operis, quod sparsim sub primum adolescentie tempus inceptum iam etate provectior recolligo et in libri formam redigo, nullum finem amicorum caritas spondet, quibus assidue respondere compellor; neque me unquam hoc tributo multiplex occupationum excusatio liberat. Tum demum et michi immunitatem huius muneris quesitam et huic operi positum finem scito, cum me defunctum et cuntis vite laboribus absolutum noveris. Interea iter inceptum sequar, non prius vie quam lucis exitum operiens; et quietis michi loco fuerit dulcis labor. [46] Ceterum, quod et rethores et bellorum duces solent, infirmioribus in medium coniectis, dabo operam ut sicut prima libri frons, sic extrema acies virilibus sententiis firma sit; velo eo amplius quo vivendo magis ac magis induruisse videor contra impetus atque iniurias fortune. Denique quis inter experimenta rerum sim futurus, profiteri minime ausim; sed hoc animo sum, ut nulli amplius rei succumbam:
Si fractus illabatur orbis,Impavidum ferient ruine.
Ita me Maronis Flaccique sententiis armatum scito, quas olim lectas et sepe laudatas, nunc tandem in extremis casibus meas facere ipsa inevitabilis fati necessitate didici.
[47] Dulce michi colloquium tecum fuit, cupideque et quasi de industria protractum; vultum enim tuum retulit per tot terras et maria teque michi presentem fecit usque ad vesperam, cum matutino tempore calamum cepissem. Diei iam et epystole finis adest. [48] Hec igitur tibi, frater, diversicoloribus, ut sic dicam, liciis texta dicaverim; ceterum, si stabilis sedes et frustra semper quesitum otium contigerit, quod iam hinc ostendere se incipit, nobiliorem et certe uniformem telam tuo nomine meditor ordiri. Vellem ex his paucis esse, qui famam promittere possunt et prestare; sed ipse vi propria in lucem venies, alis ingenii subvectus nichilque auxilii mei egens. Profecto tamen, si inter tot difficultates assurgere potuero, tu olim Ydomeneus, tu Athicus, tu Lucilius meus eris. Vale.

2

Thome Messanensi, de immature laudis appetitu.
[1] Querelam publicam nemo sapiens suam facit; satis quisque privatarum querelarum domi habet. 'Satis' dixi; 'nimis' dicere debueram. Nulli ne hoc unquam accidisse reris? Falleris; nulli fere contrarium accidit. Vix, superstite qui fecerat, cuiusquam scripta vel gesta placuerunt; laudes hominum mors inchoat. Scis quare? quia cum corpore moritur invidia, vivitque cum corpore. [2] 'Multorum' inquis,'scripta laudantur, que, si gloriari licet...' Non pergis ulterius, sed — qui indignantibus mos est — suspensum linquens auditoris animum, sermone pretervolas inexpleto. Verum enimvero fugientem consequor mentis augurio; scio quid velis: 'multorum scripta laudantur, que, tuis admota, carere non tantum laudatore sed etiam lectore debuissent; cum tua interim nullus attingat'. [3] Recognosce in verbis meis indignationem tuam, que iusta esset, nisi illam de comuni omnium acervo in usus proprios traduxisses; omnium, inquam, quos hic scribendi seu amor seu morbus tenuit, omnium ve quos tenebit. Respice enim in primis quorum sunt illa que laudantur; quere auctores: certe pridem in cinerem versi sunt. Vis et tua laudari? morere. [4] A morte hominis vivere incipit humanus favor, et vite finis principium est glorie; que si ante ceperit, singularis quedam et intempestiva res est. Plus dicam: dum eorum qui tecum vixerunt quisquam superfuerit, cumulate quidem quod appetis non habebis; cum omnes pariter urna concluserit, venient qui sine odio et sine invidia iudicent. Ferat itaque de nobis quamlibet sententiam presens etas: si equam, feramus equo animo; si iniquam, ad equiores iudices — hoc est ad posteros — provocemus, quando ad alios non licet. [5] Delicatissima res est iugis conversatio: minimis offenditur, et fame semper inimica presentia est, multumque admirationi hominum familiaritas detrahit frequensque convictus. Vides ne tu hos scolasticos, genus hominum vigiliis ac ieiunio squalidum? Crede michi: nichil ad lucubrandum durius, nichil mollius ad iudicandum. Cum multa laboriosissime legerint, nichil examinant; et quid in re sit, dedignantur inquirere, cum hominem ipsum nosse videantur. Itaque omnium una lex est; cunta enim ex equo, quorum auctores vel semel aspexerint, scripta fastidiunt. [6] 'Hoc' inquies, 'parvis accidit ingeniis; magna enim et valida per obstantia quelibet erumpunt'. Redde michi Pithagoram, reddam tibi illius ingenii contemptores; redeat in Greciam Plato, renascatur Homerus, reviviscat Aristotiles, revertatur in Italiam Varro, resurgat Livius, reflorescat Cicero: non modo segnes laudatores invenient, sed mordaces etiam et lividos detractores; quod quisque suis temporibus expertus est. Quid Virgilio maius habuit lingua latina? Repperit tamen ille, qui non poetam, sed raptorem alienarum inventionum et translatorem dicerent; ipse autem et ingenii fidutia et iudice fretus Augusto, alto animo invidorum verba despexit.
[7] Tibi quidem magnam ingenii conscientiam esse scio; sed ubi Augustum iudicem invenies, quem enixe admodum atque omnibus modis ingeniis sui temporis favisse compertum est? [8] Nostri reges de saporibus epularum et de volatu avium iudicare possunt, de ingeniis hominum non possunt; quodsi forte presumpserint, superbie tumor aperire oculos aut flectere et in verum figere non sinit. Itaque nequid sue etatis suspicere videantur, mirantur veteres; quos novere, contemnunt, ut defunctorum laus viventium contumelia non vacet. Inter hos iudices vivendum moriendumque nobis est, et — quod est durius — tacendum; ubi enim, ut dixi, Augustum iudicem queremus?
[9] Unum habet Italia, imo vero terrarum orbis; unum habet, Robertum siculum regem. Fortunata Neapolis, que unicum seculi nostri decus incomparabili felicitate sortita es; fortunata, inquam, et invidiosa Neapolis, literarum domus augustissima, que si Maroni quondam "dulcis" visa es, quanto nunc dulcior videreris, ubi ingeniorum ac studiorum equissimus extimator habitat! [10] Ad te confugiat quisquis ingenio fidit; neque vero differendum putet. Suspecta mora est; devexa enim est etas, et mundus iampridem eo carere et ipse ad meliora regna transire meritus, vereorque ne multam ipse michi sere penitentie materiam prolatando quesierim. Omnis quidem pulcre rei dilatio turpis, et omnis de honesto deliberatio longior inhonesta est; rapienda est occasio, confestimque faciendum quod ante tempus fieri non potest.
[11] Quod ad me attinet, currere et properare propositum est, «ut» — quod de Iulio Cesare in epystola quadam ait Cicero— «omnia mea studia in istum conferam. Eo vero ardenti quidem studio, ac fortasse "efficiam" quod sepe viatoribus, cum properant, evenit: ut, si serius quam voluerint, forte surrexerint, properando etiam citius quam si de nocte vigilassent, perveniant quo velint; sic ego, quoniam in isto homine colendo tam indormivi diu, cursu corrigam tarditatem». [12] Hec ille. Tibi autem tuo foro uti necesse est, quando ad eum regem aspirare non tam freti quam belli obice prohiberis. Patria enim tua, cuius nemo amantior civis est, inimici regis imperio subiacet; dicerem 'tyranni', nisi quia timeo aures tuas offendere. Ad hec et magna res est neque nostris calamis discernenda sed illorum gladiis. Igitur ad inceptum redeo.
[13] Si hec tibi exempla, de illustrissimis electa, non sufficiunt, alia ex alio grege hominum adiciam, et etate recentiora et sanctitate clarissima. Quantos olim emulos Augustinus noster, quantos Ieronimus, quantos habuit Gregorius, donec spectata virtus et literarum divina et admirabilis ubertas invidiam vicere! Vix horum quisquam integrum fame preconium, nisi ab ipso die mortis, accepit.
[14] Unum emulo ac reprehensore carentem, unum plena et indecerpta laude decoratum, Ambrosium, cuius ne viventis quidem famam mordax livor attigerit, apud quosdam invenio. Quod forte ad puram eius ac simplicem doctrinam omnis ambigui expertem referendum est; nam apud Paulinum, qui Ambrosii vitam scripsit, et obtrectatorum eius nomina legimus et vindictam divino iudicio irrogatam. Perfer igitur iam sine lamentis quod summis ingeniis contigisse vides.
[15] Videris autem, quadam in parte tuarum literarum, hoc ipsum conqueri, quod multos noveris magnum in vita nomen assecutos. Et hoc quoque, si me audire volueris, "magnifice" contemnes. Scis enim quibus hoc evenit; his equidem solis, qui famam suam — quoniam calamo nequeunt — clamore defendunt. [16] Aspice istos purpuratos, qui ingenti strepitu populorum in se ora convertunt, qui se sapientes dici volunt et quos sapientes vulgus appellat, singulis civitatibus ascribens sapientum greges; cum tamen illa florens olim studiorum mater, Grecia, non amplius quam septem sapientum nominibus glorietur; quod ipsum posteris importune nomen arrogantie visum est. [17] Sed qui eos excusant, aiunt non id eis cognomen proprio iudicio, sed "populorum suffragiis" obtigisse. Unus ex omnibus seculis Epycurus "sapientem se profiteri ausus": intoleranda superbia, seu potius ridiculosa dementia, cuius, secundo De Finibus bonorum et malorum, meminit Cicero. [18] Hodie in nostrorum causidicorum grege furor ille vulgaris est. Respice et hos qui in altercationibus et cavillationibus dyaleticis totum vite tempus expendunt seque inanibus semper questiunculis exagitant; et presagium meum de omnibus habeto: omnium nempe cum ipsis fama corruet unumque sepulcrum ossibus sufficiet ac nomini. Cum enim mors frigidam linguam stare coegerit, non modo ut sileant necesse est, sed ut de his etiam sileatur. [19] Possem exemplis affluere teque ipsum in multis testem facere — quot loquacissimas picas agnovimus in oculis insane multitudinis perstrepentes, quorum repente vox cecidit! —, nisi longa et apud quosdam superstitum odiosa forte narratio esset. [20] Sed de his et sepe alias et nunc quod res ipsa poscebat, diximus; neque enim ut eos monerem, sermo michi institutus, sed ut tibi satisfacerem, cuius omnino diversa conditio est; tunc enim maxime resonabis, cum iam loqui amplius nequiveris. Ceterum valde impatientis animi est brevissima expectatione torqueri. Expecta paululum; eris voti compos, cum obstare tibi ipse desieris. Id ex parte longeva forsan absentia, ad plenum mors sola prestabit.
[21] Reduc ad memoriam ex omnibus seculis illustres viros, romanos grecos, barbaros: cuius non presentia fame nocuit? Tibi, si recentiore memoria es, plures forte ex historiis occurrent; ego id uni omnium Africano tributum "memini", ut scilicet et fama mirabilis et presentia mirabilior haberetur. Idem sacris in literis tribuitur Salomoni. [22] Quere alium; forte non invenies; etsi Virgilius, immodico studio Eneam suum exornandi, hoc ad eum glorie genus transferre contendat. Sed immobile verum est; excusant tamen quasi non Eneam, sed sub Enee nomine virum fortem perfectumque describat. [23] Dedit idem oratorum uni duntaxat is qui hoc sibi verius usurpasset, preillustris scilicet oratorum princeps Marcus Tullius; uni quoque poetarum idem tribuit, Aulo Licinio Archie. Sed vereor ne id, amore iudicium obliquante, preceptori suo, mediocris ingenii viro, tribuat quod nec Homero tribuit nec Virgilio tribuisset.
[24] Ceterum, ut ad te revertar, nichil ex omnibus que dixi, quod tibi iustam indignandi materiam prestare possit, occurret. Nemo enim se anteiri ab uno vel a paucis egre fert, nisi qui glorie principatum pertinaci sibi mente constituit. Patere, ut ceterarum rerum, sic ingenii tui sortem nominisque fortunam. Putabas eam in solis divitiis ius habere? "humanarum rerum" omnium, excepta virtute, "domina" est; illam quoque sepe oppugnare, sed nunquam expugnare, permittitur. Famam certe, qua nichil est levius, facile rotat ac ventosis suffragiis circumvolvit, a dignis eam transferens ad indignos. Nichil quidem mobilius, nichil iniquius vulgari iudicio, super quo fama fundata est. Itaque mirum non est, si assidue quatitur que tam tremulis innititur fundamentis. [25] Hec sane nonnisi in vivos regnum habet; mors hominem eximit ab imperio fortune; cessant exinde ludibria hec, et— velit illa vel nolit — "virtutem" fama, ceu solidum "corpus umbra", consequitur. [26] Habes ergo, carissime, nisi fallor, gloriandi potius causam quam indignandi, si cum omnibus fere prestantibus atque clarissimis viris comunis tibi tua sors est. Quoque etiam nunc equiore animo sis, Africanum ipsum, quem ex hac acie segregare visus eram, in comune restituam; cui, quamvis — quod rarissimum est, ut dixi — presentia non noceret, nocuit tamen, ut ceteris hominum, invidia, quam tantis virtutibus non potuit extinguere, incenditque potius et inflammavit; nocuit — quod sine indignatione non possum meminisse — conversatio longior et nascens ex familiaritate contemptus.
[27] Unde autem hec eliciam, percontabere. Nolo me aliquid immutasse suspiceris: ipsa Titi Livii clarissimi scriptoris verba ponam, qui, orta contentione dignitatis honorumque inter Scipionem Africanum Titumque Flaminium, in qua succubuisse Scipionem refert, «Maior» inquit, «gloria Scipionis, et quo maior eo propior invidie»; et statim postea: «Accedebat» inquit, et aliud: Scipio Africanus «iam prope annum decimum assiduus in oculis hominum fuerat, que res minus verendos magnos homines ipsa satietate facit». [28] Et hec quidem ille. Tu vero, ut iam finem faciam, fortunam tuam tanto comite solabere expectabisque tranquillius, memor vetus apud Flaccum verbum esse, quod "ut vina", sic "poemata meliora dies reddit"; apud Plautum aliquanto vetustius. Ille enim ait:
Qui utuntur vino vetere sapientes puto,Et qui libenter veteres inspectant fabulas.
Quod non minus ipsi Flacco bilem commovisse suspicor quam tibi: tantam esse vetustatis reverentiam, ut crimen longo sermone purgandum sibi fuerit, Lucilium reprehendisse.
[29] Postremo tecum cogita: quid est hoc pro quo tam solicite torquemur? ventus est fama quam sequimur, fumus est, umbra est, nichil est. Itaque facillime recto atque acri iudicio temni potest; quodsi forte — quoniam generosos animos familiarius hec pestis insequi solet — appetitum hunc extirpare radicitus non potes, exerescentem rationis saltem falce compesce. Parendum tempori, parendum rebus est. Denique, ut sententie mee summam brevibus expediam, virtutem cole dum vivis, famam invenies in sepulcro. Vale.
XIV Kal. Maias
, Bononie.

3

Venerando seni Raimundo Superano iuriconsulto, de flore etatis instabili.
[1] Vereri michi, nec immerito, visus es, ne — quod fere omnibus adolescentibus accidit — etatis flore decipiar. Non pollicebor tibi, pater, animum solidum ac stabilem omnisque vanitatis exortem, quod in hac etate difficillimum et potius divine gratie quam humane virtutis arbitror; sed mentem haudquaquam sue conditionis ignaram spondeo. [2] Sentio me, michi crede, nunc, dum maxime florere videor, maxime ad arescendum pergere; quid in re celerrima segnibus verbis utor? imo vero properare, imo currere, imo, ut loquar proprie, volare. «Volat enim etas» ut ait Cicero, et «omnino nichil est aliud tempus vite huius, quam cursus ad mortem; in quo» ut ait Augustinus, «nemo vel paulo stare vel aliquanto tardius ire permittitur; sed urgentur omnes pari motu nec diverso impelluntur accessu. Neque enim cuius vita brevior fuit, celerius diem duxit quam ille cui longior; sed cum equaliter equalia momenta raperentur ambobus, alter abiit propius, alter remotius, quo non impari velocitate ambo currebant. Aliud est enim amplius vie peregisse, aliud tardius ambulasse. Qui ergo usque ad mortem productiora spatia temporis agit, non lentius pergit, sed plus itineris conficit». [3] Ecce quanti duo viri, velocitatem vite mortalis describentes, volare eam et currere asserunt. Quotiens vero Virgilius fugere tempus ait? Quid, si omnes tacerent? quid, etiamsi negarent? nunquid ideo segnius fugiens curreret aut volaret? [4] Neque vero me talia summis labiis locutum putes, quique coetaneis meis est mos, per auctorum vireta "captare flosculos". Quod "viro turpe" ait Seneca, nobis ita permissum putant, ut nichil videatur in adolescente formosius. Ego me non nego flosculos interdum legere, quibus inter seniorum choros, si res tulerit, uti queam; sed ita ad optatam senectutem merita cum laude perveniam, ut ego magis omnia ad vitam extimo, quam ad eloquentiam referenda. [5] Et quamvis, ut est usus, ut est ingenium, ut est animus, ut est etas, eloquentie studio delecter, tamen, et dum aliorum bene dicta recenseo et siquando michi aliquid forte sonantius excidit, utrobique magis meditor ut quicquid id est, vite prosit adolescentieque me malis expediat, quam ut verbis ornatioribus iuvenilis lingua lasciviat. [6] Summe quidem dementie videtur in id niti ad quod forte nunquam sis venturus et quod paucis accidit quodque, cum adeptus fueris, modicum prosit, fortassis et multum noceat; illud vero negligere, quod et omnibus promptum, pre omnibus utile, damnosumque nunquam esse possit. [7] Scimus autem magnorum autoritate hominum experimentoque rerum edocti, quoniam paucis bene loqui, bene vivere autem omnibus datum est. Et tamen plures illud amplectuntur, hoc fugiunt: ita est natura hominum, difficultatibus incumbere et ea cupidius appetere que laboriosius parantur. [8] Ego quidem, etsi michi fidem etas deroget, teste tamen conscientia, lego non ut eloquentior aut argutior sed ut melior fiam, et, quod de morali philosophie parte dixit Aristotiles, ad omnes traho; quanquam, si uterque fructus sequeretur, fortunatiorem me laborum non negarem. [9] Tibi autem, pater, gratias ago quod me paterne mones, et oro ut idem sepe facias; sed sic habeto, me iam hinc cepisse cognoscere cursum meum et pericula numerare et multos nosse decrepitos me altius humi fixos ac tenacius inherentes. [10] Multum me tangit illud Domitiani principis iam senescentis: «Nil» inquit, «gratius decore, nil brevius»; et illud Catonis senis, apud Tullium: «Quis est tam stultus, quamvis sit adolescens, cui sit exploratum se ad vesperum esse victurum?»; et illud Virgilii tunc iuvenis iuveniliter dictum, sed vere, sed graviter, sed mature:
Collige, virgo, rosas dum flos novus et nova pubes,Et memor esto evum sic properare tuum.
[11] Ego vero memor sum, et quamvis nondum plene possim, cogito tamen ut possum, et in dies ut profundius possim, nitor. Cogito non quid aliis videor, sed quid sum; et etatem hanc et qualemcunque formam corporis et reliqua — unde michi forsan ab aliis invidetur — sentio data michi ad periculum, ad exercitium, ad laborem. Denique, ut breviter concludam, scio me ascendere ut descendam, virere ut arescam, ut senescam adolescere, vivere ut moriar. Vale.
Avinione, Kal. Maiis.

4

Ad Iohannem de Columna Romane Ecclesie cardinalem, peregrinationis proprie descriptio.
[1] Gallias ego nuper nullo quidem negotio, ut nosti, sed visendi tantum studio et iuvenili quodam ardore peragravi; Germaniam tandem Rhenique ripas attigi, contemplatus solicite mores hominum et aspectu telluris incognite delectatus, ac singula cum nostris conferens. Et licet multa utrobique magnifica viderim, me tamen italice originis non penitet; imo, ut verum fatear, quo latius peregrinor, eo maior natalis soli subit admiratio. [2] Quodsi gratias agebat Plato diis, ut verbo eius utar, immortalibus, inter multa, quod grecum eum et non alienigenam edidissent, quid nos prohibet pro eodem quoque gratias agere ortusque nostri Deum auctorem recognoscere? Nisi forte nobilius est grecum nasci, quam italicum; quod quisquis dixerit, dicat idem et servum nobiliorem esse quam dominum. [3] Atqui nullus hoc greculus, quantumlibet procax impudensque, dicere audebit, dum meminerit diu ante Urbem conditam, ante partum et auctum virtutibus imperium, denique ante
Romanos rerum dominos gentemque togatam,
non Italiam, sed quotam Italie partem, eo tempore desertam et vacuam, grecis habitatoribus possessam Magnamque Greciam nuncupatam. Que enim tunc magna visa est, quam maxima, quam immensa videri potuit post eversam Chorintum, post vastatam Etholiam, post Argos ac Mycenas ceterasque urbes triumphatas, post Macedonie reges captos Pyrrumque devictum et madentes iterum asiatico cruore Termophilas! Credo neminem negaturum aliquanto clarius italicum esse quam grecum. Sed de hoc forte alibi; nunc in Gallias revertamur.
[4] Pariseorum civitatem, regni caput, que auctorem Iulium Cesarem pretendit, introii non aliter animo affectus quam olim Thesalie civitatem Ypatham dum lustrat, Apuleius. Ita enim solicito stupore suspensus et cunta circumspiciens, videndi cupidus explorandique vera ne an ficta essent que de illa civitate audieram, non parvum in ea tempus absumpsi, et quotiens operi lux defuit, noctem superaddidi. Demum ambiendo et inhiando, magna ex parte didicisse videor quis in eadem veritati, quis fabulis locus sit; que quoniam longa narratio est neque hoc loco satis explicabilis, differenda est, donec ex me omnia coram audies. [5] Gandavum quoque, ut media sileam, eodem conditore superbum vidi, amplum oppidum et opulentum; vidi et ceteros Flandrie Brabantieque populos lanificos atque textores; vidi Leodium, insignem clero locum; vidi Aquensem Caroli sedem et in templo marmoreo verendum barbaris gentibus illius principis sepulcrum. [6] Ubi fabellam audivi non inamenam cognitu a quibusdam templi sacerdotibus, quam scriptam michi ostenderunt et postea apud modernos scriptores accuratius etiam tractatam legi; quam tibi quoque ut referam, incidit animus, ita tamen ut rei fides non apud me queratur, sed, ut aiunt, penes autores maneat.
[7] Carolum regem, quem Magni cognomine equare Pompeio et Alexandro audent, mulierculam quandam perdite et efflictim amasse memorant; eius blanditiis enervatum, neglecta fama, cui plurimum inservire consueverat, et posthabitis regni curis, aliarum rerum omnium et postremo sui ipsius oblitum, diu nulla prorsus in re nisi in illius amplexibus acquievisse summa cum indignatione suorum ac dolore. Tandem cum iam spei nichil superesset, quoniam aures regias salutaribus consiliis insanus amor obstruxerat, feminam ipsam malorum causam insperata mors abstulit. [8] Cuius rei ingens primum in regia, sed latens, gaudium fuit; deinde dolor tantum priore gravior, quantum fediori morbo correptum regis animum videbant; cuius nec morte lenitus furor, sed in ipsum obscenum cadaver et exangue translatus est, quod balsamo et aromatibus conditum, honustum gemmis et velatum purpura diebus ac noctibus tam miserabili quam cupido fovebat amplexu. [9] Dici nequit quam discors et quam male se compassura conditio est amantis ac regis; nunquam profecto contraria sine lite iunguntur. Quid est autem regnum nisi iusta et gloriosa dominatio? contra, quid est amor nisi feda servitus et iniusta? [10] Itaque cum certatim ad amantem seu rectius ad amentem regem pro summis regni negotiis legationes gentium prefectique et provinciarum presides convenirent, is in lectulo suo miser, omnibus exclusis et obseratis foribus, amato corpusculo coherebat, amicam suam crebro velut spirantem responsuramque compellans; illi curas laboresque suos narrabat, illi blandum murmur et nocturna suspiria, illi semper amoris comites lacrimas instillabat: horrendum miserie solamen, sed quod unum tamen ex omnibus rex, alioquin, ut aiunt, sapientissimus, elegisset. Addunt fabule quod ego nec fieri potuisse nec narrari debere arbitror. [11] Erat ea tempestate in aula Coloniensis antistes, vir, ut memorant, sanctitate et sapientia clarus, necnon comitatus et consilii regii prima vox; qui domini sui statum miseratus, ubi animadvertit humanis remediis nichil agi, ad Deum versus, illum assidue precari, in illo spem reponere, ab eo finem mali poscere multo cum gemitu. [12] Quod cum diu fecisset nec desiturus videretur, die quodam illustri miraculo recreatus est; siquidem ex more sacrificanti et post devotissimas preces pectus et aram lacrimis implenti, de celo vox insonuit: sub extincte mulieris lingua furoris regii causam latere. Quo letior, mox, peracto sacrificio, ad locum ubi corpus erat, se proripuit et iure notissime familiaritatis regie introgressus, os digito clam scrutatus, gemmam perexiguo anulo inclusam sub gelida rigentique lingua repertam festinabundus avexit. [13] Nec multo post rediens Carolus et ex consuetudine ad optatum mortue congressum properans, repente aridi cadaveris spectaculo concussus, obriguit exhorruitque contactum, auferri eam quantotius ac sepeliri iubens. Inde totus in antistitem conversus, illum amare, illum colere, illum in dies arctius amplecti, denique nichil nisi ex sententia illius agere, ab illo nec diebus nec noctibus avelli. [14] Quod ubi sensit vir iustus ac prudens, optabilem forte multis sed honerosam sibi sarcinam abicere statuit; veritusque ne si vel ad manus alterius perveniret vel flammis consumeretur, domino suo aliquid periculi afferret, anulum in vicine paludis prealtam voraginem demersit. [15] Aquis forte tum rex cum proceribus suis habitabat; ex eoque tempore cuntis civitatibus sedes illa prelata est. In ea, nil sibi palude gratius; ibi assidere, illis aquis uti mira cum voluptate, illius odore veluti suavissimo delectari. Postremo illuc regiam suam transtulit et in medio palustris limi immenso sumptu iactis molibus, palatium templumque construxit, ut nichil divine vel humane rei eum inde abstraheret. [16] Postremo ibi vite sue reliquum egit, ibique sepultus est, cauto prius ut successores sui primam inde coronam et prima imperii auspicia capesserent. Quod hodieque servatur servabiturque quandiu romani frena imperii theutonica manus aget.
[17] Longior fui in hac narratione quam debui; sed quoniam peregrinatio longinqua librorum solatio destituta est et in perpetuo motu facilius est multa cogitare quam grandia, iustum epystole modum implere seriis non valens, eam, ut vides, obviis quibusque confercio. Vale.
Aquis, 11 Kal. Iulias.

5

Ad eundem [Iohannem de Columna] et de eadem materia.
[1] Aquis digressum, sed prius — unde ortum oppidi nomen putant— aquis baiano more tepentibus ablutum, excepit Agrippina Colonia, que ad sinistrum Rheni latus sita est, locus et situ et flumine clarus et populo. Mirum in terra barbarica quanta civilitas, que urbis species, que virorum gravitas, que munditie matronarum. [2] Forte Iohannis Baptiste vigilia erat, dum illuc applicui; et iam ad occidentem sol vergebat. Confestim, amicorum monitu — nam et ibi amicos prius michi fama pepererat quam meritum — ab hospitio traducor ad fluvium, insigne spectaculum visurus. Nec fallebar. [3] Omnis enim ripa preclaro et ingenti mulierum agmine tegebatur. Obstupui: dii boni, que forma, quis habitus! amare potuisset quisquis eo non preoccupatum animum attulisset. In loco paulum altiore constiteram, unde in ea que gerebantur, intenderem. [4] Incredibilis sine offensione concursus erat; vicissimque alacres, pars herbis odoriferis incincte reductisque post cubitum manicis, candidas in gurgite manus ac brachia lavabant, nescio quid blandum peregrino murmure colloquentes. Vix usquam clarius intellexi quod Ciceroni placet et veteri proverbio dici solet, inter linguas incognitas omnes propemodum surdos ac mutos esse. [5] Unum michi solatium gratissimorum interpretum non deerat; nam et hoc inter cunta mirabere, celum illud spiritus pyerios alere. Itaque dum muratur Iuvenalis quod
Gallia causidicos docuit facunda Britannos,
miretur itidem
Docta quod argutos aluit Germania vates.
[6] At ne me auctore fallaris, scito ibi nullum Maronem esse, Nasones plurimos; ut dicas verum fuisse "presagium" quod in fine libriMethamorphoseos, multum vel posteritatis gratie vel ingenio suo fidens, posuit. Siquidem "qua romana potentia", seu verius qua romanum nomen, domito orbe, se porrigit plausibiliter nunc faventis "populi ore" perlegitur. [7] His ego comitibus, ubi quid audiendum seu respondendum incidit, pro lingua et pro auribus usus sum. Unum igitur ex eo numero, admirans et ignarus rerum, percontatus virgiliano illo versiculo:
Quid vult concursus ad amnem?Quid ve petunt anime?
responsum accepi, pervetustum gentis ritum esse, vulgo persuasum, presertim femineo, omnem totius anni calamitatem imminentem fluviali illius diei ablutione purgari et deinceps letiora succedere; itaque lustrationem esse annuam inexhausto semper studio cultam colendamque. [8] Ad hec ego subridens: 'O nimium felices' inquam, 'Rheni accole, quorum ille miserias purgat! nostras quidem nec Padus unquam valuit purgare, nec Tyberis. Vos vestra mala Britannis, Rheno vectore, transmittitis; nos nostra libenter Afris atque Illiriis mitteremus; sed nobis, ut intelligi datur, pigriora sunt flumina'. Commoto risu, serum tandem inde discessimus.
[9] Proximis aliquot diebus, a mane ad vesperam civitatem eisdem ducibus circuivi; haud iniocundum exercitium, non tam ob id quod ante oculos erat, quam recordatione nostrorum maiorum, qui tam procul a patria monimenta romane virtutis tam illustria reliquissent. [10] In primis autem occurrebat Marcus Agrippa, colonie illius auctor, qui licet multa domi multa foris preclara construxerit, illam tamen ex omnibus dignam censuit cui suum nomen imponeret; edificator ac bellator egregius dignusque habitus quem Augustus sibi generum ex toto orbe deligeret, qualiscunque filie virum, sed dilecte, sed unice, sed auguste. [11] Vidi tot simul trunca milia sacrarum virginum et terram generosis dicatam reliquiis ac degenerum, ut aiunt, cadaverum expultricem. Vidi Capitolium, effigiem nostri; nisi quod pro senatu illic pacis ac belli consilia agitante, hic formosi iuvenes ac puelle mixtim nocturnas laudes Deo concinunt eterna concordia; ibi rotarum et armorum strepitus ac gemitus captivorum, hic quies et gaudium et iocantium voces; denique, illuc bellicus, huc pacificus triumphator ingreditur. [12] Vidi templum urbe media pulcerrimum quamvis inexpletum, quod haud immerito summum vocant. Magorum ibi regum corpora, ab ortu ad occasum tribus saltibus transvecta, quos ethereum quondam Regem ad presepia vagientem cum muneribus veneratos legimus, venerabundus aspexi. [13] Parumper hic, pater optime, et pudoris mei metas excessisse videor et plura collegisse quam necesse erat. Utrunque fateor; sed michi nil tam necesse est, quam ut imperio tuo paream. Inter multa sane que abeunti iusseras, hoc fuit extremum: ut et de terris ad quas ibam, et de singulis que vidissem audivissemque, perinde te certiorem scripto facerem ac verbo soleo; [14] ne calamo parcerem, ne brevitati vel ornatui studerem, neve floridiora decerperem, sed cunta complecterer; denique, tulliano verbo usus: «Scribe, dixisti, "quicquid in buccam venerit"». Promisi me facturum; promissum crebris ex itinere literulis implesse videor. Si iussisses loqui de altioribus, tentassem; nunc epystole officium reor, non ut scribentem nobilitet, sed ut certificet legentem. Quodsi omnino videri volumus, ostentemus nos in libris, in epystolis colloquamur.
[15] Procedo. Ad. tertio Kalendas Iulias Colonia discessi, tanto sole ac pulvere, ut sepe "Alpinas nives ac frigora Rheni" a Virgilio requirerem. Inde Arduennam silvam, scriptorum testimonio pridem michi cognitam, sed visu atram atque horrificam, transivi solus et, quod magis admireris, belli tempore. [16] Sed incautos, ut aiunt, Deus adiuvat. At ne longum iter vix equo peractum calamo remetiar, multis ego regionibus ambitis, hodierno die Lugdunum perveni. Nobilis et ipsa Romanorum colonia est, paulumque vetustior Agrippina. Duo hic noti amnes in nostrum mare currentes, Rodanus Ararque, conveniunt; Sonam incole appellant. Sed de his nichil amplius: iuncti enim ad te properant, alter cogenti alter coacto similis, et Avinionem, ubi te nunc ac genus humanum Romanus Pontifex detinet, permixtis vadis abluunt. [17] Huc ego cum mane pervenissem et intranti forte familiaris hic tuus occurrisset, mille eum questiunculis, ut mos est peregre redeuntium, aggredior; ille autem nichil ad reliqua, sed preclarissimum fratrem tuum, ad quem maxime properabam, sine me Romam petiisse narravit. [18] Quo audito, querendi veniendique ardor repente defervuit. Hic igitur expectare in animo est, donec et estas ipsa deferveat, quam hucusque non senseram, et me vegetiorem quies faciat, qui me fessum esse hoc ipso primum loquente perpendi. Nulla quidem fatigatio maior quam animi est. Quodsi reliqui itineris tedium subierit, Rodanus michi pro vehiculo erit. Interim, ut noris ubi sum, hec tibi festinante nuntio transcurrere non piguit. [19] De fratre item tuo, duce olim, nunc— da dolori veniam — desertore meo, nusquam alibi quam apud ipsum conqueri visum est; quam querelam ut sibi quam primum mitti iubeas, oratus facito. Et vale, nostri memor, lux patrie, nostrum decus.
Lugduni, 5 Idus Augustas.

6

Ad Iacobum de Columna epyscopum Lomberiensem, familiaris conquestio, quod se non expectato, Romam petiisset.
[1] Revertebar e Germania et iam Lugdunum perveneram, precum tuarum et desiderii mei uncis retrahentibus, non tam poetico aut philosophico quam cursorio mote festinans. Illic cursui meo molestissimum frenum adhibuit insperatus rumor: aufugisse te, absentie mee velut oportunitate captata, et sine me Romam petiisse, quod te profecto nunquam facturum esse promiseras. [2] Quid dicam? Amante non amato nil reor esse miserius. Quomodo autem te seu quibus primum verbis aggrediar? Suspiciosum ne an tuorum contemptorem putem? nichil minus moribus tuis convenit. Obliviosum querar, mirator ipse memorie tue? Fedifragum dicam? sed notissima fides est. [3] Quid ergo? Tu culpe nomen invenies et te ipsum condemnabis, vel, si libet, absolves; apud tribunal tuum tecum agitur: tu idem et reus et testis et iudex eris. Sede igitur et mecum aliquantisper equo iure discepta; equat enim amor imparia. Quodsi contra me forte lingua tua pronuntiaverit, ad conscientiam provocabo. [4] Responde dolori meo querenti. Cur tu Rome, ego in Gallia sum? quid tanto divortio dignum feci? an, ut inutilis et inamena sarcina, in tergum abicior? De utilitate quidem, videris; de reliquo, quoniam dolor ingens libertatis assertor esse solet, ipse pronuntio: nulla igitur, si te novi, amenior, nulla curis tuis oportunior tecum est; Lelii mei et ceterorum pace dixerim, quibus ut me equare audeam, superbe forsitan fortune illorum cogit invidia, cogit et dolor mee. Ego enim te mundo pretuli; tu michi, queso, quid non prefers? [5] An timuisti ne secretum tuum ex me in vulgus erumperet? Ita ne rimosum expertus es, ita infirmi ac futilis animi, cui tam facile commissa diffluerent? Egisti incaute, qui michi totiens graviora credideris. [6] Sed, crede michi, quoniam hodie, ut video, dolor verecundiam superat, crede, inquam, michi, pater optime: nullius, quem quidem ego noverim, fido silentio secundus sum; nemo me, ideo quod secreta non teneam, ne dicam fideli amicitie, sed vel senatorio gradui vel sacerdotio Cereris inhabilem arguerit. [7] Legimus apud Persas nichil fide sanctius, nichil pulcrius silentio, nichil loquacitate deformius; itaque illud vel morte custodiunt, hanc morte castigant; non est qui, quocunque supplicio, sui regis pandat archanum; siquis forte contrafecerit, nullo non supplicio dignus habebitur. Preclare. Quid enim omnino facilius quam tacere? ad quid ergo utilis aut cui magne rei sit habendus ydoneus, qui rem longe facillimam implere nequiverit? [8] An vero occupationes meas interrumpere noluisti? Conversatio igitur longeva quid profuit? nondum intelligis non esse me de illorum grege, qui, ut ait Flaccus,
brevi fortes iaculantur evoMulta; qui terras alio calentesSole
permutant; qui
penetrant aulas et limina regum,
ut Virgilius ait; qui animum suum in frusta discerpunt, huic arrident, illi serviunt, neminem ex integro diligunt, nulli plene confidunt? [9] Certe, ego qui sim nescio; valde enim in iudicio rerum nostrarum fallimur; sed ut sim de grege nichil optantium, magnopere laboro. De multis nunquam speravi; sciebam enim quod qui paucorum similis fieri studet, multis fiet invisus; spes et occupationes mee in te hactenus site erant. [10] In quo si me diutius errare non es passus, perurbane mecum agi non negaverim, quod alienationem animi tui non contumelioso quidem actu, non verbo aspero, non gravi supercilio, sed fuge silentis indicio perceperim. Sin experiri aut inflammare desiderium meum cogitasti, vide ne adversus imbecillem animum nimis aculeatum ludi genus elegeris. [11] At forte indulgentior causa est. Pepercisti, arbitror, labori meo, veritus ne fastidio pelagi impar essem, et quoniam id tibi quoque restat iter, per "siticulosam Apuliam" sub estivo sole deficerem. Sed, queso te, nonne hoc tuo de me iudicio iniuriosus es fame mee? ubi ego hanc opinionem merui? quis me labor fregit aut terruit? Sola videndi dulcedo per ignotam me barbariem circumducit; per Italiam — credo — pulcra necessitas non duxisset? [12] Sub Pireneis olim collibus ut tibi comes essem, nisi pudet, quantis me precibus ac blanditiis honerasti? quanquam, ut verum fatear, sequebar ego prope cupidius quam trahebar. Quid ita nunc sub Apennini iugis comes esse non merui? nisi forte inertiam meam illa peregrinatio patefecit. Tu vero quotidie mirabaris unde ea laborum patientia in literarum otio michi nato ac enutrito, presertim cum et anni tempus esset adversum et vepricosum iter et inculta regio, quodque super omnia nos angebat, conversatio dura et multum nostris moribus aliena. [13] Sed forte, quoniam sensim ratiocinatio ad verum ducit, non quecunque potuimus, possumus; dies auget, dies imminuit. Ab ea peregrinatione quarta nunc estas agitur, triennio senior factus sum; quod tempus non tantum mutando corpusculo mortalis hominis, sed evertendis imperiis atque urbibus late patet. Ludo tecum, ut vides; magnus interdum dolor, ubi lamenta defuerint, in iocos vertitur. Omnis quidem dies, fateor, gradus est ad mortem, et vagientes in cunabulis infantes crescendo pariter senescunt.
[14] Neque tamen ea etas est michi, que naturale detrimentum sentiat, quippe que nondum plena est. Itaque crescentibus adhuc annis provehor, multoque et membris et animo validior in dies fio; quamvis non ignorem quid sequatur. Viator enim quo altius ascendit, eo descensui proximior fit, et si dici fas esset, quodammodo ascendendo descendit. Idem michi accidit; interim tamen ascendo.
[15] Que cum ita sint, ydoneam facti tui causam forte tu noveris; ego eam palpitabundus inquiro nec invenio; et hoc uno vel maxime amare me intelligo, quod amantium mos est primis quidem offensionibus moveri; mox, ubi flammam extinguere non datur, ad excusationum medicamenta confugere; et quod acrius factum dolent, vel nequaquam factum, si liceat, vel bono animo factum dicere. Hoc igitur ago, si possum, ut iure desertus videar. [16] Quod utinam michi persuadeam! Et profecto fieri potest ut tu nec profectionem meam impedire volueris, nec potueris reditum expectare; et cum me ab amplexu tuo lacrimantem dimitteres, novam michi gemendi materiam inculcare nolueris. Vellem inclementior fuisses; pietas enim tua in contrarium versa est. [17] nexpectato nil hoste nocentius, et intempestiva quelibet graviora sunt; unde, si absque fletibus esse non poteram, melius tunc flevissem, quoniam natura hoc habet, ut abeuntium potius quam redeuntium comites lacrimas videamus.
[18] Tu, precor, quamprimum cogita qualiter te michi exundanti illo defendas eloquio; quam vere, nichil ad rem; modo verisimiliter, satis erit: credere parato nulla inefficax persuasio est. Interim facilius inducar ut culpe tue ignoscam, quam fortune mee. Vale, nostri memor.
Lugduni, V Idus Augustas.

7

Ad Thomam Messanensem, contra senes dyaleticos.
[1] Temerarium est cum eo hoste confligere, qui non tam victoriam appetit quam certamen. Scribis quendam senem dyaleticum literis meis vehementissime permotum, quasi artificium suum ego damnaverim, ideo palam fremere et minari multa se quoque in studia nostra suis literis invecturum; eas te literas multis nequicquam mensibus expectasse. [2] Noli eas expectare amplius; crede michi, nunquam venient. Hoc modestie remansit. Sive is stili pudor, sive ignorantie confessio est, lingua implacabiles calamo non contendunt; nolunt apparere quam frivola sunt quibus armantur, ideoque, more parthico, fugitivum pugne genus exercent et volatilia verba iactantes, quasi ventis tela committunt. [3] Cum his, ut dixi, suo more contendere temerarium est, quippe qui summam voluptatem ex contentione percipiunt, quibus non verum invenire propositum est, sed altercari. Atqui Varronis proverbium est: «Nimium altercando veritas amittitur».
[4] Noli autem trepidare ne in apertum scripture solidique colloquii campum descendant; hi sunt enim, de quibus Quintilianus inter Institutiones oratorias loquebatur: «Quos reperias in disputando mire callidos, cum ab illa cavillatione discesserint, non magis sufficere in aliquo graviore actu quam parva quedam animalia, que, in angustiis mobilia, campo deprehenduntur». Merito itaque campum timent. Verum est enim illud eiusdem: «Diverticula et anfractus suffragia esse infirmitatis, ut qui cursu parum valent, flexu eludant». [5] Tibi vero, amice, unum hoc dixisse velim: si virtutem, si veritatem sequeris, id genus hominum vita. Sed quonam fugiemus a facie insanorum, si ne insule quidem tute sunt? Ergo nec Scylla nec Caribdis obstiterit, quominus hec pestis in Trinacriam transnataret? Imo vero iam insularum peculiare malum est, si dyaleticorum agmini britannico ethnea nunc novorum Cyclopum acies accesserit. Hoccine est quod inCosmographia Pomponii legeram, Sicilie maxime similem esse Britanniam? [6] Ego quidem putabam similitudinem hanc in terrarum situ ac prope triangulari utriusque specie et fortasse etiam in circumfusi maris perpetua collisione consistere; nichil de dyaleticis cogitabam. Audieram Cyclopas primum, postea tyrannos, utrosque feroces incolas; tertium monstri genus advenisse non noveram, armatum enthimemate bisacuto et ipso Taurominitanii litoris fervore procacius. [7] Unum sane et ego pridem animadverteram et tu nunc admones: eos sectam suam aristotelici nominis splendore protegere; dicunt enim Aristotilem ita solitum disputare. Est, fateor, qualisqualis excusatio, clarorum ducum inhesisse vestigiis; nam et Marcus Tullius "non invitum" se cum Platone, si oporteat, "erraturum" dicit. Sed falluntur. [8] Aristotiles enim, vir ardentis ingenii, de rebus altissimis vicissim et disputabat et scribebat; alioquin, unde huius tam multa volumina summo studio et tantis exhausta vigiliis, inter multorum et presertim illius fortunati discipuli graves occupationes, et in etate non longa? siquidem circa illum apud scriptores infamem, tertium scilicet et sexagesimum vite annum defunctum accepimus. [9] Isti autem cur a duce suo tam diversi abeunt? cur, queso, aristotelicos dici iuvat et non potius pudet? Nichil illi tanto philosopho dissimilius homine nichil scribente, parum intelligente multumque et inutiliter clamante. [10] Quis illas conclusiunculas non rideat, quibus literati homines se simul et alios fatigant, in quibus omnem etatem conterunt, quippe ad alia inutiles, ad hoc ipsum precipue damnosi? Qualia sunt que a Cicerone et a Seneca pluribus locis irridentur; [11] quale est illud Dyogeni propositum, quem dum contumeliosus dyaleticus verbis esset aggressus hoc modo: "'Quod ego sum, id tu non es', annuissetque Dyogenes", ille subiunxit: "'Homo autem ego sum'"; cum id etiam non negasset, conclusionem subintulit cavillator: "'Homo igitur tu non es'". 'Enimvero ultimum hoc' inquit Dyogenes, "'falsum est; et si verum fieri vis, a me incipe'". [12] Multa sunt id genus perridicula, in quibus quid querant — an famam, an oblectamentum, an bene beateque vivendi consilium — sciunt ipsi forsitan, michi nichil ignotius. Nam lucrum haud digna studiorum merces nobilibus ingeniis videri debet; mechanicorum est lucra captare; honestarum artium generosior finis est. [13] Dum hec audiunt, irascuntur; est enim fere multiloquium contentiosi hominis iracundie proximum. 'Ergo' inquiunt, 'dyaleticam tu condemnas'? Absit; scio enim quantum illi Stoici tribuant, secta philosophorum fortis et mascula; cuius, cum sepe alias, tum in libro De Finibus Cicero noster meminit; scio quod una liberalium est et gradus ad alta nitentibus interque philosophorum dumeta gradientibus non inutilis armatura. Excitat intellectum, signat veri viam, monstrat vitare fallacias; denique, si nichil aliud, promptos et perargutulos facit. [14] Hoc ita esse non infitior. Sed non statim qua honeste transivimus, laudabiliter immoramur; quinimo viatoris insani est amenitate viarum metam quam destinaverat, oblivisci; muta cito transisse et nunquam citra terminum substitisse, viatoris laus est. Et quis non viator ex nobis est? brevi omnes adversoque tempore, tanquam hiberno pluviali die, longum ac difficile iter agimus; cuius dyaletica pars esse potest, utique terminus non est; et potest pars esse matutina, non serotina. [15] Plurima quidem honeste fecimus, que turpissime faceremus; si enim dyaletice scolas, quod in eis pueri lusimus, senes relinquere nescimus, eodem iure nec "par impar ludere" nec "arundine" tremula "equitare" pudeat nec rursum cunis infantilibus agitari. Sunt mire varietates rerum ac vicissitudines temporum, quas occurrens natura fastidio, vigilantissimo artificio meditata est; eas non putes in anni tantum circulo, sed multo magis in longa etate reperiri. [16] Ver floribus et arborum comis, estas frugibus dives est, autumnus pomis, hiems nivibus abundat. Hec, modo non tantum tolerabilia sed grata, si pervertantur, fient, concussis nature legibus, importuna; et ut nemo erit qui vel Iani glaciem equo animo per estatem perferat, vel solis ardorem alienis mensibus sevientem; sic nemo reperietur qui vel senem infantibus colludentem non oderit aut rideat, vel puerum canum aut podagricum non miretur. [17] Quid autem, queso, ad omnem disciplinam tam utile, imo tam necessarium est quam ipsarum literarum prima cognitio, in quibus omnium studiorum fundamenta consistunt? Sed, ex diverso, quid sene ridiculosius in talibus occupato? [18] Tu ergo senis tui discipulos meis verbis excita; neque deterreas, sed hortare, non quidem ut ad dyaleticam, sed ut per eam ad meliora festinent. Seni autem dic non me liberales artes damnare, sed senes pueros; ut enim nichil "elementario sene turpius", quod ait Seneca, sic nichil dyaletico sene deformius. Et si sillogismos eructare ceperit, fuge, consulo, ac iube illum disputare cum Enchelado. Vale.
Avinione, IV Idus Martias.

8

Ad Thomam Messanensem, de inventione et ingenio.
[1] Quid agendum tibi sit, consulis in eo statu in quo fere omnis scribentium turba est, quando et sua cuique non sufficiunt et uti pudet alienis et interim a scribendo cessare non sinit ipsa rerum dulcedo insitaque mortalium animis glorie cupiditas: sic itaque perplexus atque hesitans ad me redis. Primum omnium, consultius fuerat certiorem adiisse consultorem, a quo vel multa et varia, vel unum quodcunque optimum et electissimum esset, accepisses. Enimvero nunc ad ostium pauperis pulsasti, unde tamen, me volente, non omnino vacuus abibis: quod ab alio mendicavi, id tibi libens impartiar. [2] Michi quidem, fateor, de hac re non amplius quam unicum consilium est; quod si fortassis inefficax experimento deprehenderis, Senecam culpabis; at si efficax, sibi non michi gratiam referes; denique, in omnem eventum, illum habeas velim consilii huius auctorem. Cuius summa est: apes in inventionibus imitandas, que flores, non quales acceperint, referunt, sed ceras ac mella mirifica quadam permixtione conficiunt. [3] Eius autem non sensum modo, sed verba Macrobius in Saturnalibus posuit; ut michi quidem uno eodemque tempore quod legendo simul ac scribendo probaverat, rebus ipsis improbare videretur; non enim flores apud Senecam lectos in favos vertere studuit, sed integros et quales in alienis ramis invenerat, protulit. Quanquam quid ego alienum aliquid dixerim, licet ab aliis elaboratum, cum Epycuri sententia sit ab eodem Seneca relata, quicquid ab ullo bene dictum est, non alienum esse sed nostrum? [4] Non est itaque cur Macrobius culpandus sit, quod magnam epystole unius partem in prohemio operis illius non tam transtulit quam trascripsit; id enim et michi forsan interdum et multis maioribus accidit. Sed illud affirmo: elegantioris esse solertie, ut, apium imitatores, nostris verbis quamvis aliorum hominum sententias proferamus. [5] Rursus nec huius stilum aut illius, sed unum nostrum conflatum ex pluribus habeamus; felicius quidem, non apium more passim sparsa colligere, sed quorundam haud multo maiorum vermium exemplo, quorum ex visceribus sericum prodit, ex se ipso sapere potius et loqui, dummodo et sensus gravis ac verus et sermo esset ornatus. Verum, quia hoc aut nulli prorsus aut paucissimis datum est, feramus equanimiter ingenii nostri sortem, nec altioribus invidentes, nec despicientes qui infra nos sunt, nec paribus importuni. [6] Scio autem quid tu nunc tacitus dicis: 'Homo hic me a studio retrahit et ab industria dehortatur, dum patienter ignorantiam ferre docet'. Ego vero nichil magis cavendum arbitror, quam ne ignavia consenescat ingenium. Licet enim Cicero scribat videri sibi «homines, cum multis rebus humiliores et infirmiores sint, hac re maxime bestiis prestare quod loqui possunt», tamen id vel oratori, ad commendationem artis quam tradebat, indulgendum fuit, vel sic accipiendum, ut ipsum loqui posse sine previo intellectu esse non possit.
[7] Alioquin multo michi potius videntur in eo precellere, quod intelligere, quod discernere, quod multa scire ac meminisse possunt, quod beluis natura non tribuit, tametsi aliquam intellectus discretionis et memorie similitudinem habere videantur. [8] Quid ergo? hortor atque obsecro ut omni vigilantia et summis viribus animi tenebras, ignorantiam depellamus, enitamurque in terris aliquid addiscere, quo via nobis ad celum fiat. Sed inter nitendum meminerimus, si forte, quia non omnes uno sidere nascimur, tarditati nostre iter ad summa non panditur, decere nos ingenii terminis esse contentos, quos Deus nobis et natura prefixerint; quod nisi fecerimus, nunquam sine mentis anxietate futuri sumus.
[9] Quandiu enim in cognitionem rerum ibimus, quod iter nunquam intermittere usque ad extremum spiritum debemus, novi quotidie recessus apparebunt, ad quos se ignorantia nostra non porriget. Hinc meror et indignatio et contemptus nostri. Quas latebras quoniam vulgus indoctum non videbit, letius deget atque tranquillius. Ita fiet ut scientia, que ingens causa sacre delectationis esse debuerat, molestissimam solicitudinem inferat et vitam, cuius se ducem pollicebatur, interimat. Adsit ergo cuntis in rebus modestia. [10] Illa nobis suadebit ut non in his solum que fortune aut corporis dicuntur, sed in his etiam que animi bona sunt, quecunque nobis portiuncula obvenerit, de modicis quoque non modicas grates agere consuescamus largitori eterno, qui optime quid nobis expediat videt, idque largitus est, non quod delectabilius, sed quod oportunius novit. Et nimirum, sicut iure laudatur "senex" ille "paucorum iugerum", qui "regum equabat opes animo", sic ille laudabitur deformis hebes aut balbus, qui Alcibiadis formam animo, qui Platonis ingenium aut eloquentiam Ciceronis equaverit. [11] Cui igitur ingenium deest, non desit equanimitas; cui adest, adsit et moderatrix rerum omnium discretio, ut incorrupto iudicio vires suas extimet, ne forte sibi blandiens et ipse se fallens, importabili fasce se pregravet, contra illud quod in Arte Poetica scriptum est:
Sumite materiam vestris, qui scribitis, equamViribus, et versate diu quid ferre recusent,Quid valeant humeri.
[12] Nempe adiuvandum studio ingenium est et meditationibus sublevandum, sed minime cogendum quo non possit ascendere; alioquin, preterquamquod conatus erit itritus, sepe accidet ut dum impossibilia cupimus, possibilia negligamus. [13] Dictum breve sed utile, nisi fallor, et memorabile inseram, quod apud Quintilianum, acutissimum virum, legi; quod quoniam breviter ac dilucide ab eodem scriptum erat, mutare verba non libuit. «Accidit enim» inquit, «etiam ingeniosis adolescentibus frequenter, ut labore consumantur et in silentium usque descendant nimia bene dicendi cupiditate. Qua de re memini narrasse michi Iulium Secundum illum, equalem meum atque a me, ut notum est, familiariter amatum, mire facundie virum, infinite tamen cure, quid esset sibi a patruo suo dictum. [14] Is fuit Iulius Florus, in eloquentia Galliarum — quoniam ibi demum exercuit eam — princeps, alioquin inter paucos disertus et dignus illa propinquitate. Is cum Secundum, scole adhuc operatum, tristem forte vidisset, interrogavit que causa frontis tam obducte; nec dissimulavit adolescens tertium iam diem esse, quod omni labore materie ad scribendum destinate non inveniret exordium; quo sibi non presens tantum dolor, sed etiam desperatio in posterum fieret. Tum Florus arridens: 'Nunquid tu' inquit, 'melius dicere vis quam potes?'». [15] Hoc nepoti suo Florus; Quintilianus autem nobis, imo omnibus, «Ita» inquit, «se res habet. Curandum est ut quam optime dicamus; dicendum tamen pro facultate. Ad profectum enim opus est studio, non indignatione». Quod consilium ab eloquentia ad actus alios vite hominum multipliciter trahi potest; sed quoniam de ingenio facundiaque sermo erat, utriusque rei, ut ceterarum omnium, divitie et paupertas equo animo ferende.
[16] Siquem sane tam benigno lumine astra respexerint, ut ipse sibi sine externe opis adminiculo satis sit et per se ipsum magnificos sensus possit exprimere, multum habet quod dono gratie celestis ascribat; caveat insolentiam et cum multa humilitate fruatur muneribus Dei; suum apibus morem linquat.
[17] Nos autem quibus non tam magna contigerunt, apes imitari non pudeat; ille quidem, ut Virgilius noster ait,
Venture... hiemis memores estate laboremExperiuntur et in medium quesita reponunt.
Experiamur et nos, dum tempus est, dum fervet etas et viget ingenium; non expectemus donec frigus senectutis obrepat et estive claritati nubila hiberna succedant. De apibus autem apud eundem poetam legimus, quod eas
estate nova per florea ruraExercet sub sole labor;
et iterum alio loco, quod ille
in pratis... estate serenaFloribus insidunt variis et candida circumLilia funduntur: strepit omnis murmure campus.
[18] Si volumus itaque ab illustri morum preceptore traditum consilium ad utilitatem nostram latius extendere, quecunque de apibus scripta sunt, ad humane inventionis industriam referamus. Estas nostra quid est aliud nisi etas ista flagrantior? rursus, quid est algenti brume similius quam senectus? Quem vero tunc nobis huius temporis aut otii fructum sperandum esse proponimus, quas ingenii messes, si nunc facie laboris exterriti cessamus? quid ex horreis nostris posteritas feret, si desidia torpente consistimus?
Nudus ara, sere nudus: hiems ignava colono.
[19] Sed ne ab apibus ad colonos dilabatur oratio, nunc potius, nunc, "in pratis" et per rura multorum "floribus variis" insidamus; perscrutemur doctorum hominum libros, ex quibus sententias florentissimas ac suavissimas eligentes, "candida circum lilia fundamur"; idque sicut indefesse, sic modeste leniterque faciendum est. Studiorum nostrorum non inanem vulgi gloriam ventose contentionis argutiis partam, sed veritatis effectum ac virtutis, honestiorem terminum statuamus. [20] Licet, michi crede, sine clamosis altercationibus scire aliquid; non facit clamor, sed meditatio doctiorem. Profecto itaque, nisi videri magis quam esse propositum nobis est, non tam plausus insane multitudinis quam veritas in silentio placebit; erimusque tenui sono protulisse nobis ipsis interdum autenticarum scripturarum verba contenti, atque ita non fragore resonabit, sed "strepet omnis murmure campus".
[21] Et quoniam, ut vides, liberalius ago quam "dubitationis" tue necessitas exigebat,aliud etiam premissis addiderim, ut omnem locum fugias ubi aut turpiter aut pompatice vivitur et ad solius fame popularis arbitrium; nec minus tibi quam apibus pestiferum scias habitaculum,
Aut ubi odor ceni gravis, aut ubi concava pulsuSaxa sonant, vocisque offensa resultat imago.
[22] Neque tibi soli hoc dictum putes, sed omnibus, quicunque in aliqua rerum laudabilium inventione versantur. Duobus his precipue nobilia multorum suffocantur ingenia: libidinum consuetudine et opinionum perversitate vulgarium; dum enim illa sedet intrinsecus, exterius ista circumsedet, enervatur animus et longius ab ipsa veritatis agnitione distrahitur.
[23] Hec visa sunt de apium imitatione que dicerem, quarum exemplo, ex cuntis que occurrent, electiora in alveario cordis absconde eaque summa diligentia parce tenaciterque conserva, nequid excidat, si fieri potest. Neve diutius apud te qualia decerpseris maneant, cave: nulla quidem esset apibus gloria, nisi in aliud et in melius inventa converterent. [24] Tibi quoque, siqua legendi meditandique studio reppereris, in favum stilo redigenda suadeo; hinc enim illa profluent que tibi iure optimo et presens et ventura etas attribuet, atque — ut nullos hodie flosculos nisi ex virgilianis carpamus arboribus —
hinc anni tempore certoDulcia mella premes, nec tantum dulcia quantumEt liquida et durum Bachi domitura saporem.
Vale.
III Idus Aprilis.

9

Ad eundem Thomam Messanensem, de studio eloquentie.
[1] Animi cura philosophum querit, eruditio lingue oratoris est propria; neutra nobis negligenda, si nos, ut aiunt, "humo tollere et per ora virum volitare" propositum est. Sed de priore alibi; magna enim res est et labor ingens, sed messis uberrima; hoc loco, ne in aliud exeam quam quod me ad calamum traxit, exhortor ac moneo ut non vitam tantum et mores, quod primum virtutis est opus, sed sermonis etiam nostri consuetudinem corrigamus, quod artificiose nobis eloquentie cura prestabit. [2] Nec enim parvus aut index animi sermo est aut sermonis moderator est animus. Alter pendet ex altero; ceterum ille latet in pectore, hic exit in publicum; ille comit egressurum et qualem esse vult fingit, hic egrediens qualis ille sit nuntiat; illius paretur arbitrio, huius testimonio creditur; utrique igitur consulendum est, ut et ille in hunc sobrie severus, et hic in illum veraciter norit esse magnificus; quanquam ubi animo consultum fuerit, neglectus esse sermo non possit, sicut, ex diverso, adesse sermoni dignitas non potest, nisi animo sua maiestas affuerit. [3] Quid enim attinet quod ciceronianis te fontibus prorsus immerseris, quod nulla te neque Grecorum neque nostrorum scripta pretereant? ornate quidem, lepide, dulciter, altisone loqui poteris; graviter, severe sapienterque et, quod super omnia est, uniformiter certe non poteris. Quoniam nisi primum desideria invicem nostra conveniant, quod preter sapientem scito nemini posse contingere, illud necesse est ut, dissidentibus curis, et mores et verba dissideant. At bene disposita mens instar immote serenitatis placida semper ac tranquilla est: scit quid velit, et quod semel voluit, velle non desinit; itaque, tametsi oratorie artis ornamenta non suppetant, ex se ipsa magnificentissimas voces atque gravissimas et certe sibi consonas elicit. [4] Negari autem nequit quiddam singularius emergere quotiens, compositis primum animi motibus, quibus estuantibus nichil feliciter eventurum sperare licet, eloquentie studio tempus impenditur. Que si nobis necessaria non foret et mens, suis viribus nisa bonaque sua in silentio explicans, verborum suffragiis non egeret, ad ceterorum saltem utilitatem, quibuscum vivimus, laborandum erat; quorum animos nostris collocutionibus plurimum adiuvari posse non ambigitur.
[5] Instabis autem et dices: 'Heu quantum et nobis tutius et illis efficacius fuerat suadere, ut eorum oculis nostre virtutis exempla preberemus, quorum illi pulcritudine delectati ad imitationis impetum raperentur! Natura enim hoc habet, ut multo melius multoque facilius factorum quam verborum stimulis excitemur perque hanc viam expeditius ad omnem virtutis altitudinem consurgamus'. Ego vero non adversor; quid enim de hoc sentirem, iam tunc intelligere potuisti, cum in primis animum componendum esse premonui. Non equidem sine causa reor dixisse Satyricum:
Prima michi debes animi bona;
non essent autem prima, siquid illa precederet. [6] Veruntamen quantum quoque ad informationem humane vite possit eloquentia, et apud multos auctores lectum et quotidiana experientia monstrante compertum est. Quam multos, quibus nichil omnino loquentium exempla contulerant, etate nostra velut experrectos agnovimus et a sceleratissime vite cursu ad summam repente modestiam alienis tantum vocibus fuisse conversos! [7] Non referam tibi nunc que de hac re Marcus Cicero in librisInventionum copiosius disputat — est enim locus ille notissimus— , nec fabulam Orphei vel Amphionis interseram, quorum ille beluas immanes, hic arbores ac saxa cantu movisse et quocunque vellet duxisse perhibetur, nonnisi propter excellentem facundiam, qua fretus alter libidinosos ac truces brutorumque animantium moribus simillimos, alter agrestes et duros in saxi modum atque intractabiles animos, ad mansuetudinem et omnium rerum patientiam creditur animasse. [8] Adde quod hoc studio multis in longinqua regione degentibus prodesse permittimur; ad quos enim nostri copia et convictus nunquam forte venturus est, sermo perveniet. Iam vero quantum posteris collaturi simus, optime metiemur, si quantum nobis contulerint maiorum nostrorum inventa, meminerimus.
[9] Sed hic rursus occurres: 'Quid enim est opus amplius elaborare, si omnia que ad utilitates hominum spectant, iam ante mille annos tam multis voluminibus stilo prorsus mirabili et divinis ingeniis scripta manent?' Pone, queso, hanc solicitudinem; nunquam te res ista trahat ad inertiam; hunc enim metum et quidam ex veteribus nobis abstulerunt et ego post me venturis aufero. Decem adhuc redeant annorum milia, secula seculis aggregentur: nunquam satis laudabitur virtus; nunquam ad amorem Dei, ad odium voluptatum precepta sufficient; nunquam acutis ingeniis iter obstruetur ad novarum rerum indaginem. [10] Bono igitur animo simus: non laboramus in irritum, non frustra laborabunt qui post multas etates sub finem mundi senescentis orientur. Potius illud metuendum est, ne prius homines esse desinant, quam ad intimum veritatis archanum humanorum studiorum cura perruperit. [11] Postremo, si ceterorum hominum caritas nulla nos cogeret, optimum tamen et nobis ipsis fructuosissimum arbitrarer eloquentie studium non in ultimis habere. De se alii viderint; de me autem, quid mereantur in solitudine quedam voces familiares ac note, non modo corde concepte, sed etiam ore prolate, quibus dormitantem animum excitare soleo; quam preterea delectet vel aliorum vel mea nonnunquam scripta revolvere; quantum ve ex ea lectione exhonerari me sentiam gravissimis acerbissimisque molestiis, non facile dicturum me speraverim. [12] Eoque magis propriis adiuvor interdum, quo illa languoribus meis aptiora sunt, que conscia manus medici languentis et ubi dolor esset sentientis, apposuit. Quod nunquam profecto consequerer, nisi verba ipsa salutaria demulcerent aures, et me ad sepius relegendum vi quadam insiste dulcedinis excitantia sensim illaberentur atque abditis aculeis interiora transfigerent. Vale.
Kalendis Maiis.

10

Ad eundem Thomam Messanensem, descriptio avari senis.
[1] Seniculum tuum optime valentem noveris. Mores non animo tantum, sed et corpori opitulantur; frugalitas bone valitudinis soror est. Hunc, nisi fame conficitur, immortalem scito: ita siccum et defecatum corpusculum est, ita nichil loci febribus aut podagre. Victum hominis aspectus ipse testatur: vultus pallor, macies et oculorum specus et triste supercilium et inculta severitas; accedit in coturni morem subductus calceus et attritum senio palliolum. Modo literas nosset, philosophorum aut poetam diceres; philosophicum enim tergum, tragicos pedes habet
[2] Quicquid ad hec additur, supervacuum erit; ut tamen paucis expediam, haud absimilis est seni plautino, cuius mores atque animum mordaci sale respergens, servus ille in
Aulularia,Pumex
inquit,
non eque est aridus atque hic senex...Suam rem perisse seque eradicarier,Divum atque hominum clamat continuo fidem,De suo tigillo fumus siqua exit foras.Quin cum it dormitum, follem obstringit ob gulam,... nequid anime forte amittat dormiens;Etiam...obturat inferiorem gutturem,...nequid anime forte amittat dormiens...Aquam...plorat, cum lavat, profundere...Famem hercle utendam, si roges, nunquam dabit.Quin ipsi pridem tonsor ungues dempserat,Collegit omnia abstulitque presegmina...Pulmentum quidem ei eripuit milvus,Homo ad pretorem plorabundus devenit,Infit ibi postulare, plorans, eiulans,Ut sibi liceret milvum vadarier.Sexcenta sunt que memorem, si sit otium.
[3] Hec ille; huius autem nostri sexies sexcenta talia curiosus fabulator inveniet. Hospitem Apuleii Milonem prodigalitatis arguet quisquis hunc viderit vel semel audieritque disciplinam rei familiaris yconomicis nulli unquam philosopho cognitis regulis coarctantem. Sed nimis alienis vitiis immoramur; redeamus ad propria. [4] Omnes fere mortales uno morbo laboramus: extremis contrariis iactamur, et est illud Flacci verissimum:
Dum vitant stulti vitia, in contraria currunt.
Quid autem interesse credimus inter Rufilli pastillos et Gorgonii hircum, aut inter Aristippi iacturam et Staberii epygramma? Non oportet errare per devia et longe querere quid beatos faciat: vitia in extremis habitant, virtus in medio est. Vale.

11

Ad eundem Thomam [Messanensem], descriptio famelici parasiti.
[1] Feliciter, puto, successit prima percontatio. Secundam facis. Experiri vis, ut arbitror, in demonstrativo cause genere quid possim. In laudibus potius quam in contrario me probasses! Sed quando sic placitum tibi et sine nomine res agitur — quamvis exacta peryfrasis vicem proprii nominis obtineat —, et hic quoque questioni tue morem geram. [2] Is de quo queris, «scurra vagus» est, qualem describit Horatius:
qui non certum presepe teneret,Impransus non qui civem dignosceret hoste;
in summa omnium importunissimus, qui unquam parasitice arti operam dederunt; nichilo tamen felicior quam si omnium desidiosissimus foret. Non tam vel nauta scopulum, vel grandinem agricola, vel mercator furem, quam eum omnes metuunt, omnes declinant, omnes cedunt semita, quasi honeratus spinis adveniat. Ubique vias vacuas, deserta atria, obseratas fores invenit; perinde adventu eius fugitur, quasi in gremio bellum ferat. [3] Nunquam tamen incommodius ista contingunt quam hoc anni tempore. Estas, utcunque, pauperum portus est: una arbor et vestem et cibum et tectum et cubile sufficit. Nunc quid agat? conspirat hiems, senectus, inopia nullus opem fert et— que omnium rerum durissima — sine miseratione miseria est. [4] Vidi illum hodie valido aquilone iactatum: ibat alte succinctus, "dederatque comam diffundere ventis", maronee Veneris in morem. Si fulvum "lupi de pelle" galerum "tegmen capiti" habuisset, in reliquis, hernico a Pelasgis accepto habitu, in bellum ibat; "sinistri" enim "pedis vestigia" nudus erat. Ea rabies urgebat, ut convenire sibi posset quod apud Plautum de se preceps ille parasitus predicat:
... meus est balista pugnus, cubitus catapulta...Humerus aries.
Talis erat; ita tamen, ut inter minas diuturne famis vestigia cernerentur. Hominem denique, ut Plautus idem ait,
Neque ieiuniosiorem neque magis effractum fameVidi, nec cui minus procedat quicquid facere occepit.
[5] Postremo, dum e conspectu in angiportum deflexissem, ut pyraticum velut scalmum latebris evaderem, vidi illum in transitu fumi globos per nebulas exhalantem, ceu Caci speluncam aut unam quamlibet Eolicarum insularum preterveherer. Audivi nescio quem tremulum atque confusum illis e faucibus erumpentem sonum; quid dicere vellet ignoro, tam concisim verba frangebat; sed puto proprios pedes ac scapulas illo satyrico solaretur elogio:
durate atque expectate cicadas.
Habes quod optabas; maledicum me fecisti. Vale.

12

Ad eundem Thomam Messanensem, ex reliquiis concertationis supra posite cum dyaletico sene garrulo.
[1] Ecce, iterum tentamur. Dyaleticus tuus, ut scribis, quiescere non potest. Miraris? mirarer ego si quiesceret, cuius gloria in strepitu et convitiis sita est. Sed bene habet quod nec ille scribere aliquid novit, nec ego eum hinc exaudio; ita et aures, interiecto maris ac terrarum spatio, et oculi mei illius ignorantia tuti sunt; totum importuni collocutoris pondus in tuum caput refunditur, et merito, quoniam literas meas dyaleticis ostendisti. [2] Ex omnibus sane, que te illius raucissimo latratu collegisse te dicis, hoc primum erat et maximum, quod artificium nostrum omnium minime necessarium dicit. Ecce, iam virus quod in aliis literis minabatur, evomuit. Sed est ne hoc quod in studia nostra se invecturum predixerat? Preclare. 'Artificium' inquit, 'vestrum ex omnibus minime necessarium'. [3] Primum de artificio viderimus; nescio enim quid artificii nobis attribuat, sed puto de poetica eum intelligere. Hanc minime necessariam dicit. Non infitior; idem enim videtur et nostris. Namque
animis natum inventumque poema iuvandis,
et Flaccus ipse testatur, et res ipsa docuit poeticam delectationi atque ornamento esse, non necessitati, editam. Vivat ergo dyaleticus tuus et cornutis semper affluat sillogismis, quando et nobiscum sentit et non est ignarus omnium, ut rebar. [4] Sed nequaquam his terminis continetur torrens et fervidum ingenium. Quid ergo? rapidum enthimema contorquet: 'Si minus necessaria' inquit, 'et minus nobilis'. O quam male tegitur insania! iam se non dyaleticum modo, sed freneticum ostendit. Ergo sutrina et pistrina et vilissime mechanicarum artium, si necessitas nobilitare illas potest, nobilissime omnium fient; philosophia autem et relique omnes, quecunque beatam atque excultam et ornatam vitam faciunt, si necessitatibus vulgi nil conferunt, ignobiles. [5] O doctrinam novam et exoticam, ipsi quoque — cuius nomen infamant — Aristotili incognitam! Ille enim ait: «Necessariores quidem omnes, dignior vero nulla». Legat primum Methaphisice librum et inveniet. Sed ignota regione verum sequi et scrupoloso tramite senem ire iubeo: non parvus labor! Vale.
III Idus Decembris
, ad fontem Sorgie.

 

LIBER II

1

Ad Philippum Cavallicensem epyscopum, suorum mortes equo animo ferendas.
[1] Ingens scribendi negotium michi nunc adimit virtus tua. Ut enim corporis, sic animi gravius affecti difficilior cura est; utrique autem sano aut nullis aut plane levioribus remediis est opus; utque illic medico, ita hic consolatori minus imo vero nichil est opere. Tecum ergo, vir optime, accuratius agerem, si te fregisset aut stravisset adversitas; nunc, cum fortune impetum forti animo tuleris, consolatoris michi partes eripiens, laudatoris ac miratoris officium reliquisti. [2] Qua in re, ut dicebam, operosioris stili michi materiam precidisti; consolatio enim, ut in mesti auditoris animum penetret, eget multa verborum maiestate, eget gravibus animosisque sententiis; virtuti testimonium simplex et incultum sufficit, nec oportet veritatem rerum fictis adumbrare coloribus, quoniam virtus ipsa sibi plaudit et proprio contenta preconio, alterius theatri strepitum non requirit. [3] Veneram ad te nuper, acri rumore perculsus immature mortis amantissimi fratris tui, et quam concussus esset animus tuus ex mei pectoris anxietudine metiebar; nec cogitabam quosdam ictus invalidis tyronibus fuisse mortiferos, quos sprevisset fortis et expertus miles; quosdam, alieni sanguinis effusione perterritos, exclamasse ingemuisse expalluisse sepe in extasim concidisse, cum tamen interim quorum ille pectoribus emanabat, taciti et intrepidi starent siccisque oculis vulnerum suorum fluenta conspicerent. [4] Veneram itaque mestus et ad bene valentem medicus eger accesseram. Inveni faciem tuam, inter affectum debite pietatis ac decorem proprie honestatis, fraterne compassionis et virilis animi signa preferentem. Utrunque michi placuit; alterum mansuetudinem, alterum sapientiam tuam decet. Humanum est in morte suorum pietatis testes lacrimas fundere; virile est modum illis imponere easque, cum aliquandiu fluxerint, coercere; id te, utrinque qua decuit, implesse, vultus tui habitus designabat.
[5] Accesserunt et verba maximorum plena sensuum, ex quibus ego, qui consolandi proposito adveneram, non tam tibi opem meam necessariam cognovi quam ipse solamen curis meis elicui. Nichil ergo consolantis in morem locuturus, laudo probo admiror et stupeo magnitudinem animi tui.
[6] Fratrem optimum amisisti; imo vero non amisisti, sed in patriam premisisti, ad quam tibi quoque veniendum est. Sed loquamur ut vulgus, non sentiamus ut vulgus: fratrem amisisti; non amisisses nisi foret ille mortalis. Querela est igitur non de unius hominis morte, sed de mortalitate nature, que nos ea lege introduxit in hanc vitam, ut egrederemur ad revocantis imperium. [7] 'At revocavit ante tempus et precipiti edicto fecisse videtur iniuriam'. Nullum hic prefinitum tempus est; sine termino debitores sumus. Si essemus in diem obligati, possemus utique differre, tergiversari et exactricis avaritiam culpare; nunc de celeritate conqueri non possumus, quasi ante diem repetatur quod statim ut accepimus, debuimus. [8] 'Sed poterat ulterius vivere'. Poterat et citius mori; poterat et aliter mori, et quanquam honesto viro nulla mors possit inhonesta contingere, poterat tamen durius mori. Iste vero sic vixit, sic mortuus est, ut Deo gratias agere debeas, et quod talem dedit et quod taliter abstulit. [9] Et si fata rerum humanarum ac varietatem casuum recognoscas, non solum non lugebis, sed fortassis etiam gaudebis extinctum; sepe enim mors labores vite presentis intercipit, sepe preoccupat. Quis anxietates et solicitudines mundi huius, quis miserias, quis erumnas et tot contumelias fortune, quis animi corporisque pericula et in utrunque ius habentium morborum turbas enumeret? Quibus etsi non omnibus premimur, semper tamen subiacemus, donec nos ab eorum potestate suprema dies exemerit. [10] Ab his omnibus itaque frater tuus beneficio tempestive mortis immunis est. In hoc enim, pater benignissime, fallimur et nimis vulgariter erramus, quod morientes dicimus vite commodis abduci, qui tamen, siquis altius consideret, ab innumerabilibus malis morte discedunt. Quod facillime possem et autoritatibus et rationibus et exemplis ostendere, nisi quia longum sermonem epystole brevitas non capit. Iam ergo felix adolescens ista non metuit; evasit enim hinc et modicum discessit a nobis, talem sui nominis odorem post se linquens, ut non parva dulcedine memorantium sensus et corda permulceat. [11] 'At hoc' inquiet quispiam, 'dolemus, quod bonum nobis et egregium virum mors preripuit; laus enim defunctorum quadam damni memoria lacrimas viventibus excutit, et inconsolabilem gemitum parit irreparabilis iactura'. Non sum nescius hoc a plerisque dici solere; ego autem, ut viva voce tecum dixisse memini, longe aliter extimo. [12] Agebatur ad supplicium Socrates iniquissimis iudicum sententiis, eoque animo ibat ad mortem quo steterat semper in vita: magno quidem et erecto et qui fortune iugum ferre non nosset. Letus erat quod tyrannorum minas, quas vivendo despexerat, moriendo relinqueret. Hunc, tali constantia porrectum sibi a carnifice veneni vasculum iam labiis applicantem, multum dispariter affecta uxor avertit, cuius inter cetera feminei ululatus commiseratio viri erat, quod is iustus atque innocens moreretur. Quod ille audiens et a potu tantisper in uxorem versus: 'Quid ergo? an tu' inquit, 'satius putabas nocentem et iniustum mori?' Hoc ille quidem, eleganter ut reliqua. [13] Ego itaque, ut unde discesseram revertar, a plurimorum opinionibus aversus, sic censeo: lugendam esse malorum mortem, que animam simul et corpus interimit; contraque, bonorum exitum gaudio prosequendum, quod eos Deus ex hac valle miseriarum misericorditer eruens, ad letiora traduxerit. [14] Nisi forte fratris tui mors ideo acerbior visa est, quod eum procul a finibus patriis invasit. Sed non sumus usque adeo rerum ignari; scimus a Poeta verissime dictum esse quod «omne solum forti patria est», et tamen hoc vero verius est quod ait Apostolus: «Non habemus hic manentem civitatem, sed aliam inquirimus». [15] Videntur hec sibi invicem adversa, sed non sunt; quisque pro diversitate loquentium satis breviter quod sentiebat expressit, et quamvis aliter atque aliter, uterque tamen vere. Si Poetam sequeris, non potuit frater tuus extra patriam suam mori; at si credis Apostolo, omnes extra patriam morimur, ut sic tandem in patriam revertamur. Et sane, utramvis sententiam sequaris, nichil invenies cur de fatalis zone distantia conqueraris. [16] Detur fortasse viventibus, ut quibusdam seu honestis affectibus seu turpibus inducti, locum unum alteri preferendum esse contendant; morientium certe nichil interest ubi potissimum moriantur; et si cui contrarium videtur, adhuc se nutricis et muliercularum erroribus imbutum norit. [17] Interrogatus philosophus ubi sepeliri mallet, nichil sua interesse respondit: "'Undique enim'" inquit, "'ad inferos tantundem vie est'". Nos quibus ascendens Cristus in celum ascendendi spem reliquit, dicamus aliter: 'Quid refert utrum in Italia an in Galliis an in Hispanie finibus an in Rubri Maris litoribus iaceamus? Undique ad celum tantundem vie est'. Illa nobis via calcanda est, arcta quidem et difficilis;, sed ducem habemus, quem sequentes aberrare non possumus. [18] Si ad illam viam spectamus, quid ad nos pertinet ubi hanc corporum sarcinam deponamus? Nisi suspicari libeat difficiliorem futuram esse longe iacentium corporum reassumptionem in die novissimo. [19] Sed hoc religiosissima et vere tali digna filio mulier non timebat, que moriens ordinansque de sepulcro: "'Ponite'" ait; "'hoc corpus ubicunque; nichil vos eius cura conturbet'". Interrogataque nunquid non procul a patria mortem formidaret, vide quid respondit: "'Nichil est'" inquit, "'longe Deo; neque timendum est ne Ille non agnoscat in fine seculi unde me resuscitet'". Hec mulier illa catholica. Nos qui et catholici sumus et viros pollicemur, nunquid muliebrius sentiemus?
[20] Sed scio quid acerrime lugeant superstites in mortibus amicorum; quod videlicet nunquam eos revisuri sunt quos summo amore dilexerunt. Paganorum sit ista credulitas, eaque non omnium, sed eorum tantum qui animas putant cum corporibus interire. [21] Certe Marcus Tullius, quem paganum fuisse sicut notissimum ita dolendum est, credens animam immortalem et gloriosis spiritibus post hanc vitam celeste habitaculum patere, non hec opinabatur. Nunquam enim Marcum Catonem illum senem induceret, in eo libro qui inscribitur Cato Maior, sperantem et verbis talibus utentem: «O preclarum diem, cum in illud divinorum animorum concilium cetumque proficiscar, cumque ex hac turba et colluvione discedam! Proficiscar enim non ad eos solum viros de quibus ante dixi, sed etiam ad Catonem meum, quo nemo vir melior natus est, nemo pietate prestantior». [22] Et rursus eodem loco «Equidem» inquit, «efferor studio patres vestros quos colui et dilexi, videndi; neque eos solum convenire habeo quos ipse cognovi, sed illos etiam de quibus audivi et legi et ipse conscripsi». Hec et his similia, que apud Ciceronem Cato loquitur, satis quid uterque crederet testantur. [23] Illi tamen utcunque crediderint, quorum magna ex parte spes inanes ac fallaces fuerant, nobis ab Illo qui et falli non potest et fallere non novit, spes certa prestatur, illuc tandem, quo fratrem tuum translatum confidimus, esse venturos. [24] 'Sed quid interim faciam?' dixerit aliquis, 'desiderio torqueor, amore langueo, aviditate crucior fratrem meum revidendi'. Quid facias aliud, nisi quod facere solent qui casu aliquo a personis carissimis avelluntur? memoriam retinent et absentium imaginem profunda mente custodiunt; illos amant, de illis loquuntur, illis prosperum optant iter. Idem fac et, certus sum, iam fecisti. [25] Fratrem tuum in ea parte cordis absconde, unde nulla eum pellat oblivio; illum dilige sepultum ut viventem dilexisti, vel etiam multo vehementius; illum coge sepius ad te reverti commemoratione pia et frequenti; precare iter ut faustum sibi contingat et calcatis perfidi hostis insidiis, velox in patriam reditus. [26] Neque enim hec aut patria nostra est aut fuerat sua, ubi et nos peregrinamur adhuc et eum irritis votis expectavimus ad meliora properantem. Exilium est hoc; ipse in patriam profectus est. Oremus ut sospes et sine labore perveniat; id illi prodesse poterit, id agamus. Pium obsequii genus est pro defunctis orare. Lacrime autem sunt arma mulierum, viros non decent, nisi moderatissime forsan atque rarissime; alioquin et fundentibus eas officiunt et illis non proficiunt quorum amore funduntur. [27] Si quibus etiam nunc desiderii stimulis urgeris, cogita id diuturnum esse non posse — brevis est enim hominum vita —, ut si ad nos non sit ille reversurus, nos tamen ad illum oporteat satis celeriter proficisci. «Omnia autem brevia» ut ait Cicero, «tolerabilia esse debent, etiamsi magna sint».
[28] Frater tuus ereptus est mille laboribus et verisimiliter speratur ad eternam requiem pervenisse aut de proximo perventurus; nos in seculi fluitantis agone remansimus. Quamobrem, siquis propter se ipsum quod relictus est, deflet, videat ne merito possit audire tullianum illud: «Suis incommodis graviter angi, non amicum sed se ipsum amantis est»; si vero propter illum, verendum est ne, ut idem ait, «invidi magis quam amici sit». [29] Hec non tam ad informationem quam ad gloriam tuam retuli; quoniam, sicut inceperam, gratias consolatori eterno, tu externa consolatione non indiges. Quanquam, qui etiam indigenti conferre potuissent he literule raptim de arescentis ingenii scatebris expresse?
[30] Supervacuum est deinceps illorum exempla subtexere qui suorum mortem fortiter tulisse memorantur. Et tamen, ut intelligas quorum ego te numeris ascribo, tantoque fretus comitatu hereas in incepto, quantum memoria complecti potuero— pauci enim libelli me in hanc solitudinem sunt secuti —, aliquot nobiliora exempla ex omni copia vetustatis interseram. [31] Emilius Paulus, vir amplissimus et sue etatis ac patrie summum decus, ex quattuor filiis preclarissime indolis, duos extra familiam in adoptionem aliis dando ipse sibi abstulit, duos reliquos intra septem dierum spatium mors rapuit. Ipse tamen orbitatem suam tam excelso animo pertulit, ut prodiret in publicum; ubi, audiente populo Romano, casum suum tam magnifice consolatus est, ut magis metuere nequem dolor ille fregisset, quam ipse fractus esse, videretur; ex quo non minorem, iudice me, gloriam cepit quam ex triumpho quem illis diebus speciosissimum egerat; per illum enim Macedonie, per hoc mortis ac fortune victor apparuit. [32] Pericles, Atheniensis dux, intra quattuor dies duobus filiis orbatus, non solum non ingemuit, sed nec priorem frontis habitum mutavit. [33] Cato senior ille cuius supra mentionem habui, quantum laudetur ab omnibus, nullus ignorat qui modo vel tenuiter norit historias, quodque maius est, sine ulla historiarum notitia sic iam apud cuntos huius nominis fama percrebruit, ut, eo audito, vix quicquam ad sapientie summam adici posse videatur. Ita fit ut non magis veterum iudicio quam modernorum consensu, Cato sapientissimus habeatur. Atqui inter multa preclara hominis illius, nichil singularius admiramur, quam quod mortem filii, optimi viri, modestissime dicitur tulisse. [34] Xenophon, filii morte nuntiata, sacrificium cui tunc intererat, non omisit; coronam tantum quam capite gestabat, deposuit; mox interrogans diligentius atque audiens quod strenue pugnans cecidisset, coronam ipsam capiti reposuit, ut ostenderet de cuiusquam morte non dolendum, nisi turpiter et ignave morientis; quo metu verisimile est virum sapientem vereque socraticum ad primum nuntii relatum deposuisse coronam.
[35] Anaxagoras mortem filii nuntianti, 'Nichil' inquit, 'novum aut inexpectatum audio; ego enim, cum sim mortalis, sciebam ex me genitum esse mortalem'. [36] O vere dignum homine responsum! Quam multi sunt, e medio etiam grege philosophorum, qui etsi nature conditionem amplecti simularent, tamen perversum moriendi ordinem taciti non tulissent! Anaxagore vero nichil inopinatum poterat contingere; cogitabat enim assidue quod est apud Senecam, «omnia et mortalia esse et incerta lege mortalia»; quodque alio quodam loco ait idem, sciebat "sibi omnia restare", ideoque, quicquid factum esset, dicturus fuerat: 'sciebam'.
[37] Multa nunc ultro equidem constantie similis exempla se offerunt, sed epystole modus plura non recipit; finem igitur imponam. Et si cui forsan patientia tua ab his laudatissimis actibus aliena videbitur, propterea quod tu non filium perdideris sed fratrem, equo animo patiar unumquenque sentire quod opinio sua fert. [38] Ego quidem in me ipso alterum casum duntaxat expertus sum: filii amissionem non novi, at fraterne necis vulnus excepi; de hoc certius loqui possum. Nichil itaque contendo, neque luctus invicem confero; sed illud scio, sepe facilius amissum filium restaurari posse quam fratrem. Vale.
Ad fontem Sorgie,
V Kal. Martias.

2

Consolatoria super casu amici mortui et insepulti, et multa de ritibus sepulture.
[1] Amicum bonum periisse tibi doleo, sed magis in te rectum periisse iudicium indignor; neque enim aut te ipse satis viriliter, ne dicam philosophice, consolaris, aut illum qua flendus est defles, si modo quisquam viri fortis exitus non invidiosus potius quam miserabilis videri potest. Nam, ut epystole tue sensum breviter stringam, non tam michi videris aut damnum tuum aut amici parumper festinatam mortem — ubi parcere possem vulgato forsitan errori —, quam genus mortis atque inhumati corporis iniuriam, iactatum mari egiptio cadaver, deplorare. [2] Hanc non vulgarem magis quam anilem querimoniam ferre non valeo. Nonne enim, queso, de genere sepulture tam scrupulose solicito, illud occurrit "sepulcri facilem" esse "iacturam"? an maronei versiculi nil aliud clamantis oblitus es, qui adeo pueris etiam notus est, ut iam in proverbium abierit? [3] Quodsi ad mortem respicis, falleris si per hanc felicem aut miserum fieri putas; satis est notus versus alterius poete:
Non fit morte miser.
Vita est que miseros facit et beatos, quam qui usque ad extremi fugam spiritus bene egit, nullo eget amplius, felix est, securus est, in portu est. Quid ergo ad summam felicitatis huius pertinere arbitraris, utrum tellus illum opprimat, an pelagus volvat, an flamma consumat? [4] Sed quoniam te de sepultura singulariter preque omnibus anxium intelligo, quanto tu beatiorem extimas hunc tellure demersum, quam illum alterum fluctibus obrutum? Propter unius, credo, virgiliani carminis horrorem; quia, scilicet,
Unda feret piscesque impasti vulnera lambent.
Quid autem si alterius vulnera rabidi canes absumpserint, si famelicorum grex luporum, effossis tumulis, membra discerpserit? Respondebis, ut arbitror: 'Et hos itidem infelices'. [5] Ita iam ex omnibus felices erunt, quibus inconcussa contingit requies sepulcri. Nichil hac opinione puerilius; cum enim cunta provideris, negata beluis viscera infestis vermibus negare non poteris; iam cernis, qui contactum pulcerrimorum fortassis animalium formidabas, quid a turpissimis necessario sis passurus. [6] Verum ista non adeo metuuntur, quoniam usu iam quotidiana sunt; vides itaque — quod sepe dicere soleo, nec mea solum est, sed illustrium philosophorum sententia — quicquid in hac vita patimur molesti, non tam ex ipsa rerum natura, quam ex nostre mentis imbecillitate sive, ut eorum etiam verbis utar, ex opinionum perversitate procedere. Nova timemus, usitata contemnimus: cur, queso, nisi quia in altero mens inermis improvisa rerum facie turbatur, in altero frequenti meditatione rationis clipeum fabricata est, quem asperitatibus cuntis opponeret?
[7] Respice nautarum morem, quam equo animo patiuntur corpora suorum in fluctus effundi. Unum de multis exemplum illustre non silebo. Lambas de Auria, vir acerrimus atque fortissimus, dux Ianuensium fuisse narratur eo maritimo prelio, quod primum cum Venetis habuerunt, omnium memorabile que patrum nostrorum temporibus gesta sunt. [8] Qui, hostili classe conspecta, ubi pugnandi horam advenisse cognovit, numero licet inferior, tamen suos pro tempore magnifice ac breviter adhortatus, manum cum hoste conseruit; cumque in eo congressu filius illi unicus, florentissimus adolescens, qui paterne navis proram obtinebat, sagitta traiectus primus omnium corruisset ac circa iacentem luctus horrendus sublatus esset, accurrit pater et, 'Non gemendi' inquit, 'sed pugnandi tempus est'; [9] deinde, versus ad filium, postquam in eo nullam vite spem videt, 'Tu vero' inquit, 'fili, nunquam tam pulcram habuisses sepulturam, si defunctus esses in patria'. Hec dicens, armatus armatum tepentemque complexus, proiecit in medios fluctus; ipsa, ut michi quidem videtur, calamitate felicissimus, cui talem casum contigit tolerare tam fortiter. [10] Factum nempe eius ac verba, accensis virtute animis, egregiam illo die victoriam peperere; nec minus ideo pius est habitus, quam si incumbens cadaveri ac muliebriter ingemiscens, in eo precipue rerum statu cum summo sue reipublice discrimine torpuisset. Tu genas unguibus foderes, tale aliquid in tuis videns; non tam propter mortis dolorem, quam propter ignominiam sepulture.
[11] Nautici ergo homines, quod amicis carituri sint, dolent ut ceteri; quod mare illos habeat equanimius ferunt; idque evenit, quia talia perpeti longa consuetudine didicerunt. Quidni igitur indigner cum Cicerone, plus usum posse quam rationem? poterit nauta rudis sine lacrimis cernere, quia consuetus, quod tu philosophus non poteris ratione fretus et tot bonis artibus instructus, tanta exemplorum copia suffultus?
[12] Animadvertere licet ex historiis multiplices hominum ritus in sepulturis et ab usu nostro multipliciter abhorrentes: e quibus, quosdam suorum corpora domi servare summo studio condita; quosdam ea bestiis obicere solitos ad id unum, pro singulorum facultatibus, multo ante comparatis ac nutritis, et generosi canis alvum optimum sepulture genus opinari; quosdam vero per se ipsos devorasse legimus. [13] Arthemisia illa Carie regina, coniugalis amoris exemplum inter cunta celeberrimum, nichil habuit quod viro tam dilecto dulcius prestaret quam ut defunctum vivo conderet sepulcro; redactum enim in cineres summaque parsimonia reservatum, paulatim potui superinfundens bibit et amato corpori tale sui corporis hospitium dedit. [14] Nec illud modo queritur, recte ne id fecerit; illud potius agitur, ut intelligas omnia quibus angimur, in opinionibus non in rebus esse, inque his gignendis alendis ve consuetudinem posse quamplurimum. Illa virum quem amaverat consumpsit; tu, siquam ex nostris mulieribus idem facientem videris, obstupesces et abominatione spectaculi oculos avertes. Fiat idem ubi fieri solitum est: nec inhumanitas, nec insignis amor, sed vulgare obsequium dicetur. [15] Non oportet peregrina conquirere: maioribus nostris in hac ipsa Italia mos fuerat suorum corpora flammis exurere; quem morem et historiarum fides et usque ad nostram etatem invente sub terram urne cum cineribus testantur. Neque tamen ea pervetusta consuetudo est; ante enim, ut nunc, toti humabantur, donec id remedii genus, inexplebili odio bellorum civilium in sepulcra etiam seviente, commenti sunt, seque ope flammarum hostili ludibrio subduxere. [16] Itaque Scipiones, ut qui merito se reipublice caros scirent, omnes integri iacuere, nec omnino ullus in gente Cornelia ustus est ante Lucium Sillam dictatorem. Is primus omnium, contra familie sue morem, multorum sibi conscius odiorum, corpus cremari suum voluit, nominatim veritus, ut ferunt, ne in se Mariana factio post obitum auderet quod ipse ausus fuisset in Marium. Valuit exemplum, secutique sunt factum quibus facti ratio nulla erat. [17] Sed postquam cremandi mos invaluit usuique sua esse cepit autoritas, tum demum quod remedium fuerat, decus fuit, et ex illo probrum ingens visum supremis ignibus caruisse. Hinc laudata pietas que, pauculis lignis collectis in litore niliaco, truncatum impie magni Pompeii corpus cremare non tam potuit quam voluit. Inde sibi partum nomen: quis enim Codrum hunc nosset, nisi Pompeii membris faculas inferentem? Ille autem Codrus atheniensis alio pietatis genere et propria morte cognoscitur. [18] Nunc defunctos comburere extreme fuerit vel iniurie vel vindicte. Unde hec in una eademque gente varietas? nimirum decursu temporis mutati mores opiniones hominum alternant. [19] Nec rursus id quero, de quo magnos interdum viros disserentes autivi, uter esset sepulture modus honestior: ille ne quem maioribus nostris fuisse memoravi quemque multis adhuc gentibus servari fama est, lege addita que sepeliri hominem in civitatibus vetat, quibusdam paucis admodum exceptis, quos singularis virtus "legibus solutos" fecit, cuius tertio De legibus meminit Cicero, an hic noster, quem a vetustioribus resumptum cristiane religionis usus obtinuit. [20] Non ea michi nunc cura est; id potius quod agebam perago, ideo multa nobis horribilia videri, quia consuetudine longa varios concepimus errores, que apud alios diversa consuetudine non timentur. Si vero tu michi, quod professionis tue proprium est, ceteris spretis, veritatem rerum non vulgi rumoribus, sed insita ratione quesieris, invenies virum sapientem opinionem ab erroribus avertere, et aut miserari delirantium greges aut ridere. Vale.

3

Ad Severum Apenninicolam, consolatoria super exilio.
[1] Exilium, etsi ab exiliendo tractum rear vel, ut Servio placet, ab eo quod quis extra solum eat, non tamen exilium esse nisi invito accidat, annuerim. Alioquin, sepe a regnis suis reges exulant, eoque maxime tempore quod prorogandis tuendisque regni finibus et propagande glorie impenditur; quando nemo illos exules dicere audeat, nisi a quo ratio omnis exulaverit, quippe cum nunquam verius et sint et dicantur reges. Aliqua ergo vis dolorque aliquis interveniat oportet, ut exilium verum sit. [2] Id si recipis, iam cernis in tua manu situm, utrum exul an peregrinus sis: si lacrimans, si mestus, si deiectus exivisti, exulem te proculdubio noveris; si vero nichil proprie dignitatis oblitus neque coactus, sed libens et eodem habitu frontis atque animi quo domi fueras, iussus exire paruisti, peregrinaris profecto, non exulas. [3] Nam et in ceteris formidatarum rerum generibus invenies neminem esse miserum nisi qui se miserum fecit; sic pauperem non rerum paucitas sed cupiditas facit; sic in morte, que exilio simillima est, non tam rei ipsius asperitas, quam trepidatio et opinionis perversitas nocet, quibus amotis, multos aspicies non modo equanimiter, sed lete etiam ac feliciter morientes. Ex quo nimirum intelligitur non esse necessarium, sed spontaneum mortis malum, nec in re ipsa sed totum in obliqua mortalium existimatione repositum; quod nisi ita esset, nunquam in periculo pari tanta esset imparitas animorum. [4] Eandemque rationem exilii video quam ceterorum omnium; non in illo, sed in nobis esse quo vincimur: opinionem scilicet, que ubi paululum a veritate deflexerit, mox innumerabilibus iactatur erroribus ut ad verum difficillime redeat seque, nisi multum adiuta, non erigat ad intuendam proprie originis maiestatem.
[5] Ut enim ceptum persequar, quid exilium, queso? ipsa ne rei natura aut intermissio dilectarum personarum, an indignatio potius et impatiens desiderium animi languentis exasperat? Quod si tu michi, quicunque a patria absunt, exulare sine ulla distinctione firmaveris, rari ergo non exules. [6] Quis enim hominum, nisi desidiosus ac mollis, non aliquotiens, aut visendi avidus, aut discendi studio, aut illustrandi animi aut curandi corporis aut amplificande rei familiaris proposito, aut necessitate bellorum, aut sue reipublice seu domini seu parentis imperio, domum liquit et patriam? cur autem ita peregrinantes non miseri omnes sunt, nisi quia restiterunt nec impelli se ipsos in miseriam passi sunt? eque etenim caruerunt coniugio, liberis, cognatis, parentibus, amicorum convictu, amate urbis aspectu; horum tamen omnium desiderium leniit modestia et solamen aliquod invenit absentie.
[7] 'Sed et multum profuit spes reditus; nunquam ivissent tam constanti animo, nisi se redituros in patriam credidissent'. Sit ita. Tibi vero spem quis abstulit, presertim cum hec sit una ex omnibus que ab invito non eripitur? Pellitur in exilium vir bonus, ad tyranni nutum spoliatur rebus omnibus, in carcerem mittitur, detruncatur, laniatur, occiditur, insepultus abicitur; inter tot minas atque impetus fortune, cum cogamur ad cetera, ad desperandum nemo compellitur.
[8] Vidimus in exilium missos, priusquam ad destinatum pervenissent, immenso patrie desiderio revocatos; alios vero post tempus tanto cum honore tantaque civium penitentia reversos, ut michi felices tali exilio viderentur; quosdam ab extrema inopia ad summas repente divitias, quosdam ex carcere ad imperium pervenisse, nonnullos collum subduxisse securibus, morti prereptos et prosperitati eximie reservatos. Nemo unquam tam iniquo loco iacuit, ut non ei liceret oculos attollere; nemo tam deploratum rerum suarum vidit exitum, ut prohiberetur sperare meliora. [9] Ciceronem ab exilio Roma revocavit; diebus paucis egregii civis presentia carere vix potuit. Revocavit et Metellum, cui cum in spectaculo Trallibus sedenti honorificentissime litere senatus et populi Romani nomine redderentur, nichil in letitiam versus, eodem vultu fuit quo menia urbis exierat; vir nec digressu fractior nec insolentior reditu, illic patrie furori cessit, hic desiderio paruit; illic modestus, hic pius; utrobique memorabilis. [10] Tentavit pari facilitate Rutilium; sed ille durior mansit et patriam reditu censuit indignam suo. Eadem fuerat sors Marcelli, eventus longe alius; qui, dum revocatus a Cesare, summo desiderio bonorum omnium rediens, in hostem incidisset, effectum est ut in locum predulcis expectationis publicus luctus incederet. Cui mortem tamen illam nunquam exilio difficiliorem fuisse crediderim; una est enim virtus, que variis licet asperitatibus perferendis animos armat atque instruit. Fuerat autem hic in exilio talis, ut magnum sui preberet indicium qualis futurus esset in morte. [11] De quo non tacebo quid in libro De virtute ad Ciceronem Brutus refert: vidisse se eum videlicet Mytilenis exulem tam infracto animo tamque avido bonorum studiorum, tam denique feliciter beateque disposito, ut non ille sibi, quamvis longe relegatus, sed ipse potius exul, cum ab illo discederet, videretur; addit etiam Gaium Iulium Cesarem, qui sibi et exulandi auctor fuerat et postmodum redeundi fuit, per ea loca transeuntem, verecundia permotum super exilio tanti viri, urbemque ideo ubi ille tunc erat, de industria pretervectum. [12] O gloriosum exulem, cuius exilium potentissimorum civium alter suspexit, alter erubuit! Sic Cesar mundo terribilis, Brutus et Cesari; utrunque tamen reverentia cepit exulis Marcelli. Quis exilium tale non cupiat, imo vero quis exilium vocet, quod ipsis patrie dominis invidiosum est? [13] Illos commemoro quos penitentia civium reduxit; quam multos autem fortuna restituit! Nunquam Camillum Roma revocasset: sors illi et excidium urbis — quis crederet? — ac fremens per Italiam transalpinarum gentium furor viam fecit ad reditum, ut esset unus vir memorandum cuntis exulibus et bone spei simul et spectate erga ingratam licet patriam pietatis exemplar. [14] Atque, ut aliquando ad nostrorum temporum acta transgrediar, Matheus Vicecomes, Mediolano patria prepotentis inimici viribus pulsus, quandiu solus ac profugus et in summa inopia rerum omnium fuit, comploratus a suis, illusus ab hostibus! Quem ferunt, die quodam, curarum plenum preter ripam Benaci lacus errantem, habuisse obvium superbi hostis nuntium atque ab eo, domini sui verbis, interrogatum quidnam ibi tam incomitatus ageret, nil aliud respondisse nisi se retia tendere. Quod responsum, tum forte contemptui habitum, brevi quid misterii importaret innotuit; ita otiosus senex unus adversarios suos omnes, ceu totidem pisces, esca spei inanis elusos, providentie sue retibus circumvenit. [15] Alio quoque tempore cum ad eundem nuntius rediisset et percontaretur irridens quibus itineribus aut quando esset in patriam reversurus, tranquilla fronte respondit: 'Tu vero abi, dominoque tuo nuntia eisdem me rediturum itineribus quibus exivi, sed non antequam sua crimina preponderare meis inceperint'. Nec fefellit augurium; siquidem non multo post in immensum auctis hostium sceleribus, quibus insolens dabat alimenta felicitas, Mediolanum, illis eiectis, victor ingressus est; in qua urbe, ut vides, usque in hodiernum diem et nepotes dominantur et filii.
[16] Nec in hanc narrationem incidisse ideo videri velim, ut vel tibi vel cuiquam viro bono auctor sim adversus quantumlibet male meritam patriam arma capiendi — satius reor pauperem in exilio mori quam libertate turbata, nolentibus imperare —, sed ut veteribus et novis constaret exemplis non posse per vim exulibus spem auferri. [17] Et si animos difficultatibus obsessos ad patientiam erigit fortium virorum recordatio, accipe nunc etiam insigne recensque aliud exemplum. Stephanus de Columna, summum militie decus, cum in omni fortuna gloriosus, tum in exilio gloriosissimus et admirabilis fuit. [18] Neque enim una erat eius et ceterorum exulum conditio. Quibusdam extra patriam ubilibet tuto vivere permittitur; hi cum patriam reliquerint, laxiorem retinent libertatem; aliis arctior dicta lex est, ut hoc aut illo loco se contineant, illic habitantibus nil durius expectandum. Huic vero et patria interdictum et nullus in orbe terrarum tutus locus, nullus in tanta tempestate portus aut refugium. [19] Hostem habuit ut potentem sic inexorabilem, Bonifacium VIII Romanum Pontificem; quem armis frangere difficillimum, humilitate seu blanditiis flectere nec possibile quidem esset, denique quem nichil nisi sola mors vinceret. [20] Sevitum est inhumane, petitumque modis omnibus immerentis caput exulis, promissionibus minis potentia dolis autoritate pecuniis; ingentia persecutoribus premia, fautoribus denuntiata supplitia, cum Stephanus nunc citra nunc trans equora, nunc disiunctissimas utriusque maris insulas, Siciliam Britanniamque, nunc extrema Galliarum solivagus circuiret, egenus interea cuntarum rerum, sed predives animi. [21] Itaque cum apud Arelate casu quodam in manus explorantium venisset, interrogatus quis esset, nomen suum, quod dissimulare poterat, multis audientibus dixit, seque civem romanum intrepido ore professus est. Quanta autem, Deus bone, unius capitis maiestas, que odiosas etiam et armatas manus a furore deterruit! [22] Edicto proposito solicitabantur reges, nequis eum foveret hospitio; cuius obtentu cum Sicilia discedere iuberetur, eo animo paruit ut exul in ea provincia remansisse, rex abiisse crederetur. Sic illum, sic alios, toto persecutionis sue tempore, reges vidit, tanquam ipse rex esset; altissimo animo nec ullis adversitatibus contracto et supra fortune fluctus eminente, prorsus ut uni sibi dictum videri posset poeticum illud:
Aspice securus, vultu non supplice, reges.
[23] Quotiens Rome et per Italiam nuntiata mors eius erat, quotiens actum esse de rebus Columnensium fama fuit et cum illo viro egregiam corruisse familiam! Nulla usquam de illo spes, preterquam in solo ipsius pectore, restabat; nunquam tamen inde discessit, quominus diebus ac noctibus versaret animosa consilia et omnem laborem obiret imperterritus. Ultro enim, in medio rerum suarum discrimine, amicorum bellis interdum — utrique partium ignotus — interfuit, et omnium confessione, unius hominis presentiam est secuta victoria. [24] Haud ambigua, sed tibi ipsi quam michi notiora recenseo. Quis ergo miserum dicat hunc exulem, cum quo tantus virtutum comitatus exulabat, quem post decennem sui experientiam in priorem statum vera animi magnitudo, non fortuna, reposuit?
[25] Sed quorsum hec tam multorum exemplorum conquisitio? Ut nemo, presenti malo attonitus, venturum opinione preoccupet, et mediocriter gravi — exilio — gravissimum malorum omnium — desperationem — accumulet; presertim cum non solum virtus operosa, ea que Stephanum ipsum in patriam revexit, sed mutatis sepe populorum moribus, vel discessio simultatum vel, que feros animos mitigat, longa dies vel incidens commiseratio non digna patientium vel ipsa tacite virtutis admiratio vel impensum civibus suis obsequium vel publice necessitatis occasio vel aliqua vis fortune finem imponere possit exilio. [26] Nequis preterea, quod ipse depulsus sit, virtutum suarum proiciat ornamenta, grave cogitans preciosissima rerum in exilium ferre, cum viliora non liceat. Neque enim novum est ut efferentes gemmas atque aurum, urbana predia et omnem inutilem aut honerosam sarcinam in incendio relinquamus. Quodsi aurum inter preciosa numerandum esse persuasum est hominibus, quid tandem de virtutibus iudicandum est?
Vilius argentum est auro, virtutibus aurum.
[27] Atqui cum non semper in exilium ferre argentum et aurum sinamur, quocunque ierimus, virtutes et bona animi ferre permittimur. Quod fecisse videmus eos quorum tibi nunc exempla proposui, ut ad imitandum exardesceres, nec diffideres fieri posse iterum quod totiens factum est. Licet, inquam, in exilium et in carcerem et in mortem ipsam ferre virtutes; 'licet', dixi; imo vero expedit, necessarium est, oportet. Alioquin, vere exules sunt qui relictis his abeunt; vere inopes, vere infelices et miseri. [28] Nec satis est quantum habueris efferre; plusculum exigitur. Vide quam accurate viaticum parat peregre profecturus; copiosior cupit esse, quo longius pergit. Opimum tibi in hac peregrinatione viaticum ex virtutibus constabit; quibus affluentibus, etiam is alimenta corporis desint, pauper esse non poteris. Has igitur congrega, his te undique fulcias. [29] Preclaram tibi fuisse olim scio multarum virtutum supellectilem; non importuna nec difficilis, sed agilis et amena res est. Laboriose, fateor, tanta res queritur; ceterum, postquam quesita fuerit, sine labore circumfertur. Quesivisti eam ab adolescentia, servasti eam domi; noli eam nunc, senior et peregrinus, amittere; sed quantum habuisti, vel eo ampliorem quo maior se ostendit necessitas, perfer; quanquam id tibi nolenti sciam eventurum sponte sua. Viaticum quidem hoc nunquam usu consumitur, sed augetur potius; est enim ex virtutibus, que usu pullulant et in mediis difficultatibus crescunt, donec possessorem suum ad supremum felicitatis culmen evexerint. [30] Taceo nunc exilii tui non spernenda solatia. Si sub Arthon eternum illud Scithie gelu aut sub ardenti sole inhospitale mundi latus incolere iubereris; denique, propius licet, sed extra Italiam proiectus, haberes fortasse aliquid quod fortune tue posses obicere. Nunc vide quam digna querela tua sit: iussus es Florentiam ire et illic manere donec te populus revocet. Nonne animadvertis quantas grates agere debeas magistratibus tuis, qui te otio longo consopitum excitarunt, et ex diuturna consuetudine maternis uberibus herentem abduxerunt, teque ex patria — ut pace tua dixerim— multum impari in civitatem florentissimam transire voluerunt? [31] Hoc, inquam, pretereo; quoniam sic sumus naturaliter affecti, ut incultum licet ac desertum scopulum ubi natos nos educatosque meminimus, omnibus anteponendum terris arbitremur. Quod si aliquando error iste cessaret, ignosceres profecto fortune, imo vero veniam peteres quod beneficium suum non ante cognoveris. [32] Adde quod duos preclare indolis filios tecum eduxisti, alterum iuvenem, infantem vero alterum, peroportunis etatum gradibus distantes, ut scilicet cum illo curarum sarcinam partiri posses, cum hoc etiam oblivisci; hinc presidium vides, illinc solamen profectionis tue. Hi tibi dulcem patriam faciebant, hos habes. [33] Quid requiris aliud? Expectas ut uxor pudicissima, ut parentes optimi, ut blandissime filie reviviscant? Non illos tibi exilium abstulit, sed mors; quam cum totiens insultantem et rerum tuarum dulcissima queque rapientem viceris, non debes exilio vinci, quod te omnia vite prioris adminicula et precipue natos, tantorum pignorum reliquias, auferre non prohibet. [34] Verum ego, ut dixi, et hoc solatium et omne quod fortune ictibus subiectum est, sileo; scio, que patriam abstulit, in filios ius habere. Redeo ad virtutum stabiliora presidia, quas tibi nec civium tuorum decreta nec imperia tyrannorum nec predonum violentia nec nocturni fures eripient. Hec si tecum detulisti, mentietur quisquis te exulem dixerit; si autem reliquisti, omnis dies novum aliquid quod lugeas feret, omnis locus non molestus tantum sed hostilis, nec exilium modo tibi sed carcer erit. Vale.

4

Ad eundem Severum et de eadem re.
[1] Excidisse tibi omnem spem video; quod quam recte patiaris, epystola superiore testatus sum. Doleoque nil illam tibi remedii contulisse; nec satis scio utrum in medico an in egrotante sit vitium, qui si ad salutem pervenire cupit, credulum se consiliis et obsequentissimum medicorum legibus prestare debet. Ego quidem in illa id agebam ut dimissa patria, spem servares, cuius tanta vis est ut presentes molestias non sentiat, dum sibi letiora promittens, venturum tempus cogitatione complectitur. [2] Quid autem te sperare prohibebat? patrie ne relegantis asperitas? quenam vero? seu quid prorsus est tibi, preter hoc unum exilii nomen, ablatum illatum ve quo doleas? an ad hec tibi clarorum virorum exempla defuerant? sed multa ante oculos posui, et plura ponerem, nisi illa periissent, ex quibus agnosceres spem bonam eventus habere felicissimos. [3] An vero timuisti patriam tuam sine fine sevituram, quod tantillum ex solita dulcedine remisisset? sed an ignorabas nulli natorum patres esse mitiores quam ei quem semel male tractaverint, nullius amorem magis inardescere quam eius qui erga bene meritam amicam se gessit asperius? An te magis exterruit edictum patrie quo penis adhibitis, cavetur ne de revocandis exulibus mentio ulla fiat ad populum? scire autem debes populorum voluntates, sicut ingressu frementes et varie sunt, sic progressu faciles et instabiles fore. [4] Sed est quedam in animis mortalium, quam et tenuiter video et verbis consequi nequeo, miserabilis et funesta perversitas, aures obstruentium adversus salutares consolatorum voces atque omnibus modis id agentium ut miseriores fiant neve aliquid quod dolorem lenire possit, obrepat; quo nichil excogitari potest, ne dicam esse, dementius. Nunc vero quoniam sic te affectum invenio ut desperationem reditus tui pro quadam, ut ita dixerim, voluptate suscipias, ab illa parte manum retraham, in qua vulnus intractabile medicamenta nil relevant. [5] Quid autem prohibet, illorum more qui uno aut altero membro perdito, ne per reliquum corpus infecte partis contagia dilabantur, proxima circumliniunt, vulneris quoque tui oras ambire et ne in totum animum dolor serpat, conquisitis propere fomentis occurrere? Noli, queso, trepidare; non illuc digitos inferam, ubi forsan expectas. Nichil contra opinionem tuam hodie dicturus sum; illud potius, ne, cum unius rei desperatione ceterarum omnium subeunte fastidio, totius vite tue tranquillitas pereat, enitar quando ita vis, ut redintegrande tibi spei nulla michi spes supersit. [6] Finge itaque in exilio vivendum tibi, in exilio moriendum; habes, credo, quod petis, ut me favente reditum in patriam desperare tibi liceat. Verum, ut cumulatius mos geratur egritudini tue, indulgebo tibi amplius: non ut in hoc tantum exilio, sed
toto divisus ut orbeA terra moriare tua, tibi barbara tellusIncumbat.
Plus ego quam tu ipse, dolori tuo permisi; tu letius nichil, ego etiam tristiora proposui. Nec tamen video quid in hac re tam miserum sit, ut virum fortem cogere possit ad lacrimas. [7] Certe, si aut insani amoris aut ambitionis facibus ardere te crederem, que procul a patria conflagrature viderentur intensius, vel si exilii comes inopia sequeretur abeuntem, multa michi simul contrahenda fuerant, quibus seu blandum illud seu ventosum malum mitigari posset seu prestari solatium paupertati. Que, quanquam et michi dictu facilia videri et tibi auditu credibilia debuissent, non tamen facile variorum remedia morborum his explicabantur angustiis. [8] Quam tristis enim res, quam luctuosa sit iste quem amorem dicimus; quam miserabiles exitus inveniat, quam fucata et mendaci fulgore celata sit, quam nichil eorum que pollicetur, prestare possit ambitio; quam magno animo tolerabilis sit paupertas, non potest a quoquam hominum breviter dici. In presenti vero, quando nec amoris flammam morum tuorum gravitas novit, et siquid olim tale sensisses, iam etas extinxit, ambitionis preterea suspicionem honorum per omnem vitam fuga non recipit, et paupertatem remisit patrie pietas, magnus michi labor uberioris consolationis eximitur. [9] Patria tua nullo te alio affecit incommodo, quam ut eius careres amplexibus. Omnia tua aut tecum sunt aut tibi serviunt; non illa solum dico que nec eripi poterant: magnanimitatem modestiam aliasque virtutes, que sive Bias ille sapiens, ut Cicero, ut Valerius utque omnes, sive, ut Seneca ait, Stilbon, incensa patria, profugus sua secum se ferre gloriatur; sed vulgariter intelligo tua etiam que de fortune manibus accepisti. Veteris enim patrimonii dominus perinde locuples exul excedis ac domi fueras civis; ac nescio an eo forte locupletior quod manentibus divitiis, sumptus est parcior.
[10] Accedit quod maior pars hominum non priuis se cadere posse quam tota ceciderit suspicatur; tu vero non cecidisti, sed impulsus es. Integer igitur ac rectus, sentis iam, ut arbitror, nutare fortunam; et quam fragilibus fundamentis inheseris, cum tibi magnus videbaris, intelligis; nec deinceps dubitas, eam que impulit, posse prosternere. [11] Ita, quod rarissimis contingit, exul dives et cautior vadis, ut facile duobus grandibus bonis malum unum et illud exiguum consoleris, siquid tamen in vita bonum nisi virtus, aut malum aliquid nisi virtutis oppositum, dici debet. [12] Vade itaque securus; non te repetet patria, non revehet casus; at vero, quod tantopere defles exilium et pertinax illustrabit iniuria. Multos magnos viros calamitas fecit, multos declaravit; neminem ex diverso miserum fecit adversitas, sed detexit nec latitare diutius passa est. Quid palles, quasi magnum in te ius habeat fortuna? non illa partes iudicis obtinet, sed testis. Qualis sis in tua potestate est; non est in illius quale de te testimonium ferat, sed ut ferat tantum; mentiri non potest, loqui potest. [13] Quis autem, nisi culpe sibi conscius, testem metuit vera locuturum? Non est que te ad ignaviam cogat; est que gressus tuos dinumeret, patientiam exerceat, suspiciat aut despiciat pectoris tui robur, deinde populo referat quicquid invenerit. Erige animum, discute tenebras errorum popularium, non pateant aures tue muliercularum vocibus. Nunquam letus eris, nunquam securus, si te populo regendum tradideris; quicquid magna pars hominum aut miratur aut metuit, ridiculum est; quicquid predicat, falsum. [14] Committe potius te paucorum consiliis. Non sunt, ut videntur, ista terribilia, inter que vulgus exilium numerat; et si lectio longa non profuit, experientia proderit fortasse. Noli semper terram intueri, interdum oculos attolle; confestim veritas occurret et exilium nichil esse fateberis, nec peius vivere virum bonum, quantumlibet procul a patria; imo vero non posse extra patriam vivere cui totus hic orbis est patria. [15] Quid enim refert quam diversa terrarum parte consistat? valles quidem et lacus et flumina et colles alios videt; celum unum est; illi se infert, illuc animum erigit, eo cogitationes suas ex omni mundi parte transmittit, nec aliud quam sub tecti unius amplexu ex alio in alium thalamum transivisse se cogitat. [16] Tu quoque, nisi meam et multorum spem diutissime fefellisti, absit ut ad unum huius immensi edificii angulum sis astrictus; quominus, ubicunque terram sub pedibus calcaveris, ubi celum supra verticem videris, ubi te spirabilis aura perflaverit, patriam tuam voces. Erit igitur exilii tui non solum facilis sed iocunda conditio. [17] Cum enim duo sint que hominum affectum ad benivolentiam excitant, virtus scilicet, qua, ut ait Cicero, nichil est amabilius, et immerentibus viris inflicta calamitas — quorum primum facit ut amemus miremurque claros viros, secundum ut misereamur afflictis — alterum in hac tempestate tibi aderit, alterum adesse videbitur. Virum fortem sentient omnes, exulem dicent; et sane siquid Tullio credimus, inter omnes virtutes fortitudinis splendidissimus vultus est; rursus inter hominis erumnas non in ultimis numeratur exilium. [18] Aut ego fallor aut optandum est ne forte recens hec civium tuorum ira lentescat, neve tibi hoc exulis nomen casus aliquis eripiat, in quo miserie nichil, favoris autem et glorie vides esse quamplurimum. [19] 'Sed laborem' inquis, 'atque ignominiam reformidat animus'. Primum, nego tale hic aliquid inesse, ubi oblatam tibi magne laudis materiam ac generosam fuisse linquende patrie causam, alto animo obiectam tyrannis contumaciam, scio; ubi preterea otium et quas semper optaveras laborum ferias invenisti. Deinde qui ignominiam timet, quam peperit virtus, fame non virtutis amicus est. Qui vero labores refugit, optare desinat gloriam, ad quam certe difficilis sed clara, ni fallor, et delectabilis via fert. Tibi quidem uni, ut dixi, singulari quadam prerogativa ingens gloria nullis molestiis, nisi forte quas tu ipse tibi finxeris, queritur. [20] Illud enim vereor ne alienis potius quam tuis oculis susceptum vulnus aspicias, et casum tuum alieno metiaris arbitrio; que adeo quotidiana pestis est, ut ad clamorem alienum plerique titubent et multo prius concidant quam impulsi sint; quanquam satis impulsus videri possit, quem tot hominum milia pessimis opinionibus perurgere non desinunt. [21] Sed ut valde imbecillis virium est quem levis aura prostraverit, sic prorsus insanum unimi scito, quem videris res suas aliorum et presertim ignorantium ponderare sermunculis, qui quo frequentiores sunt, eo cautius contagiosus morbus evitandus est, passim tam multorum hominum corda corripiens. [22] Si alios audire volueris, non deerunt qui fortunam tuam multiplicibus honerent querelis, qui te incolumem atque optime valentem lugeant, qui semineces velut feretro viventis assideant; audies voces miserabiles, videbis forsan et lacrimas aut simulatas aut amentie proximas; miser esse incipies, quia miseris aurem prebere consueveris. Nichil enim fere est quod convictus assiduus in hominum ingeniis non possit. [23] Quodsi te ipsum consulere tecumque quam cum aliis loqui malueris, nunquam desinam de te grandia sperare, teque felicissimum, iudice te, dicere et invidiosum magis extimare quam miserum.
[24] Et si ad credendum aliis pronus es, cur et michi non credis veriora simul et gratiora referenti? Non tu, michi crede, corruisti, nec corrues quidem, nisi velis; nullam ignominiam passus es, sed adeunde glorie perennis in limine optionem habes, utrum gloriosus incedas an retrocedas inglorius. Non labor est iste, sed requies; non exilium sed libertas; quam olim mira celeritate fugientem querebaris, occurrentem ultro complectere.
Et que tanta fuit Romam tibi causa videndi?Libertas, que sera, tamen respexit inertem.
[25] Ille in sermone pastorio, ut libertatem inveniret, patriam se reliquisse gloriatur; tu, philosophus, defles. Vixisti aliis diu, incipe iantandem tibi vivere. Nemo properasse te arguet, qui nec prius inceperis quam pastor ipse maroneus, sed
Candidior postquam tondenti barba cadebat.
[26] Omne tempus ab ineunte etate civibus tuis condonasti; erubuerunt inextimabilis rei perpetuam largitatem et ut longe vite reliquias saltem tibi habeas, decreverunt. Agnosce civitatis animum et hinc propriam erga illam munificentiam contemplare, que tanta fuit ut, egentissimas licet sui, manus perseverando lassaverit. Utere letus immunitate tibi nunc concessa; sic patrie tue menia, tanquam inquietum libertatis proprie carcerem, recordare: evasisti et quod magnum est, contigit iubentibus abire custodibus.
[27] Insanis, siquid forte committis ut redeas; ad illa potius te converte quibus adolescentiam dedicaveras, que robustiores annos tuos fecissent utique tranquillos, nisi, quam adhuc desideras, patria vetuisset; facient autem profecto placidissimam et venerabilem senectutem, nec exilii modo sed fortuitarum rerum omnium contemptricem. [28] De studiis liberalibus loquor et presertim de illa parte philosophie que vite magistra est. Hec tu nunquam animo prorsus intermiseras, etsi parumper ab eis te civilium negotiorum impetus arceret. Nunc vero his, quoniam nichil obstat, totus incumbe, teque melioribus auspiciis nove vite offer et talibus animum exerce muneribus. [29] Relege veterum historias: quantas emulationes romanorum ducum et quidem illustrium hinc reperis exortas, quod aut se quisque quamprimum extra patriam mitti vellet aut serius revocari. Cur, queso, nisi quia dulce erat natalis soli caruisse dulcedine, dum latiorem alibi virtutis exercende materiam invenirent? Celebratis comitiis, solebant consules provincias sortiri, et illam generosior animus optabat in qua periculi plurimum videbat; non quod per se quisquam hominum, nisi amens, pericula seu difficultates eligat, sed quod virtutis splendor in illis facillime videatur apparere. [30] Quapropter sive exilium hoc tuum leve est, et importuna querela est inter blanda vociferantium; sive durum et molestum — quod populus asserit, ego autem adversor — nec tamen ideo, siquid usquam vetuste indolis remansit, erit viro digna querimonia oblatum sibi sponte deplorantis quod ab aliis ambitur.
[31] Locus hic, quem tibi magistratus ordinarunt, provincia tua est. Non possunt omnes cum ingenti exercitu in Africam transire, detractoque ex Italia Hanibale, infestam oppugnare Carthaginem; non possunt, alias ex aliis propagando victorias, nunc rebellantes Hispanias, nunc obsessa predonibus maria, nunc Armeniam ac Iudeam et totius Orientis regna penetrare; non omnibus datum est aut fractis Numidie viribus et continuatis imperiis a meridie in boream arma transferre, brevissimoque tempore tinctum lybico sanguine gladium theutonicis ac cimbricis mersare cruoribus, aut Galliis late perdomitis et regibus ad violentam confessionem romane virtutis adductis, hinc Rheni illinc occeani claustra perrumpere, et Germaniam atque Britanniam uno impetu calcare; nec omnibus contingit ante currum reges captivos agere. Hec enim Scipionibus, Pompeiis, Mariis, Cesaribus Emiliisque reservata sunt. [32] His et similibus viris absentibus certamen fuit cum hoste longinquo; tibi cum exilio pugna est, cuius impetum non feres modo, sed repelles et conteres, si cupias quodcunque necesse est, si animo tuo persuaseris unicum adversus aspera clipeum esse patientie, et illam saluberrimam Cleantis vocem, in latinum ab Anneo Seneca translatam, in tuum pectus alte demiseris: «Ducunt volentem fata, nolentem trahunt». Vale.

5

Ad Iohannem de Columna religiosum virum, multa pati animos ex sotietate corporis.
[1] Ex itinere medio redeuntem epystolam tuam avidissime suscepi; optabam enim, solito etiam ardentius, statum tuum prosperum audire; quod, amoris comites, zelus et timor per absentiam crescunt. Angebar autem et turbatum erat cor meum, quoniam et turbatum te discessisse noveram, et hos, qui turbationi tue materiam prebuerant, nefarii voti compotes, videbam sub oculis meis velut triumphaliter observari, quod et te in exilium pepulissent et me presentia oris tui convictuque sobrio ac delectabili spoliassent. Terruerant quoque me visa mea et somniorum imagines, que, turbulente miris modis et infeste, semel et iterum animam dormientis impleverant. [2] Non quod ignorarem somniis temere non habendam fidem; sed sic est: hoc iter ingressus sum; iter, dico, vite huius labentis ad mortem, in quo et estuare oportet et algere, et famen et sitim et somnum et somni minas atque ambages et quietem turbidam sentire, denique multa pati; donec illa dies, expectata piis, formidata nocentibus, mortalem hunc nos exuat amictum, et animos, nitentes ad supera, de compedibus tandem huius caliginose stationis erpiat. [3] Interea, fateor, nec longa est via, passionum insultibus, quicquid de his aut sedandis aut tollendis philosophi disputent, quicquid in se alii sentiant, adhuc valde sum obnoxius. Hec michi nascenti lex cum corpore data est, ut ex eius consortio multa patiar, aliter non passurus.
[4] Secretorum nature conscius poeta, ubi animabus humanis inesse quendam "igneum vigorem et celestem" dixit "originem", excipiendo subiunxit:
quantum non noxia corpora tardantTerrenique hebetant artus moribundaque membra;Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque neque aurasRespiciunt clause tenebris et carcere ceco.
[5] Sic eram igitur admirans, quod de te, post digressum tuum, aures meas nullus rumor impulerat; dum ecce litera tua michi oblata est. Agnovi signum et iam securior legi. Ceterum, quia nuntius mirum in modum festinabat et res pluribus verbis egere videbatur, responsionem distuli in diem alterum. [6] Quam iam hinc tripartitam fore provideo, quod tua quoque de rebus variis triplex est querela. Unum, quod breviter dici poterat, non fuit consilium differre: me scilicet, peccatorum meorum nodis implicitum, nondum in portum potuisse confugere, sed in eadem tempestate, qua me discedens reliquisti iactatum, fluctibus herere; nequicquam sepe retentantem vela facere, siquis meus ventus ab occidente consurgeret; hoc tamen solo letum et deo gratias agentem, quod te saltem permultos labores evasisse video, quod navicula tua, ex eisdem periculis veniens,
Aut portum tenet aut pleno subit ostia velo.
[7] Deinceps expeditior casibus meis occurram, quod et consequendi desiderium incessit et gemine solicitudinis dimidia parte liberatus sum. Vale.

6

Ad eundem, absentiam amicitiis non obesse.
[1] Sperabam ex te magnificum aliquid audire; sapientia enim tua iampridem michi videbatur finem impositura querimoniis, quibus stolidum vulgus et ingratum personat. Longe vero fallebar, ut video; atque utinam submissum liceret ab alio suspicari, et non propriis tuis digitis querulum illud cyrographum constaret, in quo rem unam exiguam multis verbis pene muliebriter deplorasti; [2] cuius lamentationis summa est, te acerrime atque inconsolabiliter doluisse, quod huius exoptatissimi atque optimi ducis nostri meamque et amicorum faciem videre desieris. Motum te digressu subito turbatumque non dubito; mansuetudinem namque animi et suavitatem morum tuorum novi, quibus omnino cum ulla severitate aut habitu mentis asperiore non convenit. [3] Unde tamen hic tam immodicus dolor, non intelligo. Innumerabiles cause segregant amicos, amicitiam veram nulle; qua presente, amicus absens esse non poterit. Quantum enim locorum intervallis ab amicorum conversatione disiungimur, tantum absentie detrimentum assidua commemoratione discutimus; cuius si tanta vis est, ut morte superata defunctos etiam amicos pro viventibus celebremus — quod post obitum iunioris Africani, sapientissimo et omnium Romanorum in amicitia gloriosissimo viro Lelio docente, didicimus —, quid tam magnum est, si, absentia similiter victa longe positos amicorum vultus pro presentibus habeamus? [4] Apud poetam scriptum est
herent infixi pectore vultusVerbaque;
et iterum
absentem absens auditque videtque.
Ergo insanus et obscenus amor hoc poterit, pius ac sobrius non poterit? Imo vero, multo amplius; eodem poeta dicente:
Ante leves ergo pascentur in ethere cervi,Et freta destituent nudos in litore pisces;Ante, pererratis amborum finibus, exulAut Ararim Parthus bibet aut Germania Tigrim,Quam nostro illius labatur pectore vultus.
[5] Lelius ipse de amicissimo viro loquens, vide quibus verbis utitur: «Virtutem» inquit, «illius viri amavi, que extincta non est». Tu quare non dicis: 'Virtutem illius aut illorum amo, que absens aut longinqua non est, sed ante oculos meos omni tempore versatur et in honore semper erit apud me'? [6] 'At iocondissisimum est amicos presentes habere, intueri frontem atque oculos, vivis eos vocibus alloqui et colloquentium admotis auribus verba percipere; neque enim — quando in hac re poeticis testimoniis uti vacat — sine quadam animi dulcedine legimus Anchisen, filii occursu alacrem, tensis ad celum palmis et profusis lacrimis, dicere:
datur ora tueri,Nate, tua, et notas audire ac reddere voces'.
[7] Nec ego quidem adversor dulcissimam esse presentiam amicorum; quis enim hoc negaverit, nisi inhumanus idem ac ferus? Sed nec tu michi negabis absentiam quoque suas habere voluptates, nisi totam fortassis amicitie pulcritudinem, que latissime patet, ad oculos solos restringimus et a sede eius, que est in animo, sevocamus; quodsi fieri ceperit, angustissima quidem area restabit, ubi se amicorum caritas oblectet. [8] Ut enim mortem, ut carcerem, ut egritudines, ut peregrinationes seu necessarias seu voluntarias sileam, quis quotidianas nature necessitates, somnum famem sitim estus algores lassitudinem, quis studiorum aliarumque rerum occupationes innumeras explicet, quibus etiam in eadem domo, ne dicam urbe, degentium nec vultus aspicere nec semper voces audire permittimur? [9] Ita evi brevissimi reperietur amicitia, quam longissime vite non equevam modo, sed, ut dixi, superstitem esse decuerat. Quis autem locus in amicitia relinquetur Appio Ceco? ceteros enim in eadem conditione positos taceo; ille michi primus occurrit, quem omnino credibile non est, quod oculos non habuerit, nec amicos habuisse qui universe reipublice talis fuerit amicus.
[10] Quid est ergo quod tantopere lugeas absentiam, quasi hec tibi possit amicitiam subripere, cum nichil illa neque in hac neque in ceteris rebus tuis, nisi quantum tu sibi permiseris, possit? Memento potius, queso, non quam longe sis corpore— quamvis, quid longinquum videri potest in hac puncti unius brevitate, cuius nos homines vix integram particulam incolimus? — sed esse in tua potestate, ut animo et cogitationibus presens sis. Hoc igitur uno quo potes modo, nos iugiter aspice; literarum identidem frequenti commercio te ipsum nobis ostende, et Vale.

7

Ad eundem, expectationes anxias amputandas ut tranquille vivatur.
[1] Molestissimam moram traxisse te Nicie velut indignando describis, per mensem integrum expectantem navem aliquam, que te in Italiam perferret. Atqui in Italia tunc eras, dum ad Italiam suspirabas; ita dico, si, quod poetis atque cosmographis placet, Italie terminus Varus est, intra quem a parte Italie civitas illa sedet. Sed utique de re constat: interiorem Italiam in animo habebas, et pro Italia Romam dicere voluisti. [2] Sentio iam morbi huius originem: expectationibus enim talibus plena esse solet adolescentia, quarum illi etati qualisqualis venia debetur; senectuti autem, que omnes spes suas iam post tergum spectare debet, omnis longa vite huius et anxia expectatio feda est. [3] Tu itaque, senior, de te videris; ego, iunior, de me loquar, qui, adolescentia iam exacta, etatem tuam adhuc longe — siquid hic longum est — ante me video. Ceterum, quo rarius passionis huiusmodi molestias experior, eo frequentius veteris mali reliquias incuso, eoque certius intelligo virum provectum nec presentibus frangi nec futuris angi, sed utrunque tempus equa fronte despicere et quicquid secum vel attulit vel promisit, parvipendere. [4] Presentia taceo, quoniam sermonem de futuris institui, que mentes hominum vanis expectationibus suspendunt, et in quibus, nisi fallor, ridiculosius erratur. Expectans alius peregrine navis adventum, totis diebus undas prospicit,
fluitantia longe,
ut est apud Lucanum, Semper prima videns venientis vela carine; alius, iamiam moturus a litore, serenam celi tranquillitatem votis omnibus exposcit; iste, nulli honesto negotio intentus, id agit semper quod agebat olim classis yliace magister: surgit enim impiger et, ut ait Virgilius,
omnesExplorat ventos atque auribus aera captat,Sidera cunta notans tacito labentia celo;
alter, beati senis herens tabulis, segnem mortem increpitat; alter nuptias aut partum coniugis, amice noctem alter expectans, dies horas momenta dinumerat. [5] Quid multa? Meministi, credo, in Philologia nostra, quam ob id solum ut curas tibi iocis excuterem scripsi, quid Tranquillinus noster ait:
Maior pars hominum expectando moritur.
[6] Ita est; paucissimos invenies qui non toti ex incerto pendeant. Alexander Macedo, Iulius Cesar multique alii vel nostri vel externi duces, quam multa parantes ab hac luce subtracti sunt! et mediis eorum conatibus mors occurrit tanto, ut michi quidem videtur, difficilior quanto insperatior. [7] Hinc est quod idem ille Iulius Cesar fragili carina in ancipiti tempestate deprehensus, cum mortem timere cepisset, hoc unum videtur lamentari, quod
ingentes abruperit actusFestinata dies fatis.
Noverat poeta quid maxime tali viro aut molestum fuisset in eo statu aut esse debuisset, idque potissimum querelis inseruit. [8] Una est autem adversus hunc morbum medicina, primo gustu fortassis amarior, haustu autem et dulcis et placida: animum a terrenis abducere, si fieri potest; si minus, avellere atque extirpare radicitus. Quamvis enim hoc plerunque cum dolore et offensione sensuum fiat, raro tamen, ut vides, amissa corporis sanitas absque molestia restauratur; quanto minus anime salus, in quam et vehementiores morbi et frequentiores incidunt! Hoc igitur fac, et presenti letus, nulla futuri temporis expectatione torqueberis. [9] 'In Italiam' inquis, 'transire volo; navim expecto vel quietum mare'. Sic dices, si cor tuum rebus mundanis adhuc visco consuete delectationis inheret; at si sursum nititur, dices: 'In Italiam transire volo et hic esse volo. Quid enim magis expediat, novit Deus, homines ignorant. Navim aliquam, sed non minus aliquem expecto qui navim non venturam nuntiet; et utrunque rumorem equis auribus excipiam'. [10] 'Sed habeo' inquies, 'in Italia magnum aliquid agere'. Iam, siquid tibi philosophie studium contulit, vides, ut arbitror, quod extra Italiam geri nequit, magnum esse non posse; quotiens me ad unum locum coarctaveris, desinit esse magnus conatus qui inter angustias cogitur. [11] 'Sed volo in Italia saltem mori et patria tellure contegi cupio'. Qui hec dicit, adhuc italicus est, vir magnanimus nondum est. Quid enim puerilius quam curam gerere, ubi capillorum et unguium purgamenta, ubi sanguinis supervacui vasculum deponas; ubi ipse iaceas non curare? Certe, si corpus consideras, tua nichil interest ubi sit res a te olim possessa, nunc autem derelicta si pateris, si reluctaris ablata; si vero animum respicis, nullus eum locus aut stringit angustus aut laxat augustus; et, sive ad celos ascendendum sive ad inferos descendendum sit, undecunque discedat, unus est labor. [12] 'Sed dulce est suorum manibus sepeliri'. Quedam dulcia facit non insitus sapor, sed corruptus manducantium gustus. Quid dulce dicitis aut nichil sentienti aut omne huiusmodi obsequium contemnenti?
[13] Una omnium est, ut ad propositum redeam, expectantium conditio: dum ventura prospiciunt, que sunt ante oculos non vident; damnum certum sub ambigua spe; hec quidem utique transeunt, illa autem raro plena fide succedunt. Adde quod vel supervacua fere sunt vel damnosa et in caput nostrum recasura, que cupimus; ut sicut sepe spes reiectas indignatio, sic ad libitum provectas vel fastidium vel improvisa pernicies sequatur. [14] Abduc igitur omnem spem, omne desiderium averte ab his fallacibus bonis; incipe unum solum et verum et summum bonum optare; si tamen usque ad hanc etatem rem apprime necessariam distulisti. Tunc discurrendi libido cessabit et odium longioris more; tum vero non modo Nicie, sed si ita sors tulerit, inter lybicas Syrtes sine molestia stabis, rebus tuis contentus nichilque aliud requirens. [15] Dicet aliquis: 'Nunquid illud saltem unum, quod memoras, bonum expectandum erit, ut presens presenti gaudio desiderantem animam impleat?'. Minime; si enim plene desideras, si sancte, si sobrie — aliter quippe tanta res optari non potest— , iam quod petebas tecum est; intus in anima Illum quem diligis, quere et invenies; non est, ut Eo potiaris, exterius evagandum; et siquid forte restat adhuc quod amplius velis aut cumulatius expectes, erit expectatio illa suavis et iocunda. [16] Qui ad hanc regulam se formabit, solus e cuntis mortalibus, quotiens exacta luce cubiculum intrabit, de preterito quidem dicere poterit securus virgilianum illud a Seneca relatum:
Vixi, et quem dederat cursum fortuna, peregi;
et de futuro illud horatianum:
cras vel atraNube celum pater occupatoVel sole puro;
nec unquam, venturi studio presentium oblitus, aut sibi aut aliis inutiliter etatem aget. Vale.

8

Ad eundem, toleranda equo animo que naturaliter contingunt et ab inutilibus querimoniis abstinendum.
[1] Querelarum tuarum vocibus plenus sum, iam res ad fastidium inclinat, iam mollitiem tuam ferre non valeo; neque enim aliter quam si in hanc vitam nuper intrasses, ad occursum rei cuiuslibet expavescis. Pudeat inter lamenta senescere, imo vero pudeat olim senem pueriliter lamentari. Puerorum est ad omnia que viderint obstupescere, quippe quibus nova et admiranda sunt omnia; senibus, et presertim eruditis, nichil novum aut inopinatum evenire solet, nichil itaque stupendum, nichil deplorandum. [2] Unde igitur tot querele de rebus assiduis et secundum nature statuta fluentibus? Portenta movent animos interdum; si bicipitem puerum, si quadrimanum vides, miraris; imbrem lapideum, bovis verba, mule partum in annalibus legimus; quotidiana despicimus. [3] Tu quid vidisti, propter quod nunc totus in admirationem et lamenta conversus sis? Admirando quidem, admirationem tuam cogis ut admirer; non tam graviter in alio ferrem immoderatum hunc stuporem. Qui totiens mare transisti, totiens e mediis periculis enatasti, totiens e faucibus mortis ereptus es, admirando et fortunam tuam accusando describis passum te maris magnam et, ut Satyrici verbo utar, "poeticam tempestatem"; atque ad litus unde discesseras, flatu contrario impellente, relatum. [4] Hanc tu maris iniuriam existimas; natura est. Digniorem querele causam preferres, si vel illud tibi contigisset, quod quondam cesarea classis inter Italiam Greciamque sustinuit, quando per Adriaticum mare glaciali velut torpore constrictum cursum expedire non valuit; vel illud quod, terra sub pedibus tremente, pompeianus exercitus tulit in Lybia, ubi
nullus... potest consistere milesInstabilis, raptis etiam quas calcat arenis.
[5] Nunc vero, si per terram rigidos lapides aut tumentes colles, si per mare fluctus inconstantiam pertulisti, nichil est quod lamenteris, tanquam iniuriosa tibi fuerint elementa, quod nature potius sue paruerint quam voluntati tue. [6] Altera literarum tuarum pars, non minus delicate ac flebiliter te, cum iam Pisis applicuisses, in morbum diutinum incidisse memorabat; non aliter quam si in etate tam longa quid morbus esset ignorares. Quomodo autem se adversus mortem preparabit animus, inter hec quotidiana tam querulus? [7] Sed ne latius effundar — amplissima enim res est et verborum egens —, accipe breviter quecunque de his querelis a me ipso sepe diffusius dici solent. Nimis faciles sumus ad accusandum naturam; nemo deflet quod nascitur, nemo quod vivit; at quod egestatem sentit, quod labores patitur, quod senescit, quod egrotat, quod moritur, quisque conqueritur, quasi secundum naturam minus ista quam illa sint. Et nasci et vivere, et comedere et esurire, et dormire et vigilare, et laborare et senescere, et egrotare et mori, naturalia sunt; ut nemo his mortalium vacet, nisi cui forte senescendi necessitatem laborumque molestias et egritudioum, necessitas mortis precipitata remiserit. [8] Quid igitur inutiles querelas effundimus? an, quia nobis solis ista contingunt, solis nobis lugere permisimus? an, quia omnibus, cuntorum simul in nos lamenta transfundimus et velut humani generis procuratores, naturam accusamus immeritam? Odiosum sane negotium et importunum; illa enim, mitissime; nos beneficia eius per impatientiam exacerbavimus, in parentem optimam ingrati, in nosmet ipsos impii. [9] Oro itaque, pater amantissime, et si etatem hanc non dedecet, etiam consulo, ut quicquid evenerit, inducamus in animum ferre fortiter, ferre moderate, ferre sine eiulationibus et sine ulla lamentatione muliebri. Habuimus enim deliberandi et, gratias Cristo, habemus adhuc deliberata exequendi spatium; et licet vulgus insaniat, sunt tamen nobis aliquanto magis sobrii consultores, quorum potius monitis obsequendum est. [10] Nec te moveat vita mea, quotiens epystolas meas legis, nec in frontem respexeris ista suadentis; vidisti enim interdum pallentem medicum, qui suam non poterat, alterius egritudinem curare. Ut feliciter valeas opto.

9

Responsio ad quandam iocosam epystolam Iacobi de Columna Lomberiensis epyscopi.
[1] Semisopitum epystole tue clamor excitat, quam iocosis refertam convitiis letus ridensque perlegi. Et ut primum venienti iaculo prius occurram, vide, queso, pater optime, de multis que contra me colligis, quantum ab intentione tua prima etiam scribentis verba discordent. [2] Mirari solitum te ais, quod mundum in etate adhuc tenera sic artificiose decipiam, ut scilicet ars hec sit non tam experientie quam nature. Pangericum plurium certe verborum, sed minime amplioris glorie cecinisse michi poteras. Mundus, deceptor generis humani, quot vitam laqueis implicitam quam amare dulcedinis aspersione commendet, novit quisquis apertis oculis iter hoc agit; cuius et nos fraudibus de industria favemus studioseque, ut ipsi nobis ignoti simus, adversus Apollinis consilium laboramus. [3] Hunc superbia inflat sub specie magni et excelsi animi; illum malitia et fraus, et quicquid prudentie proximum videtur, sub amictu finitime virtutis infatuat. Ille se fortem putat, inhumanus et ferox; hic se humilem vocat, timidus et imbellis. Est et quem titulo frugalitatis avaritia solicitet, et quem prodigalitas specie largitatis exhauriat. [4] Personata sunt vitia, et immania monstra formosis sub pellibus delitescunt. Accedit delectabilium sed transiturarum, imo vero transeuntium ac fugientium rerum turba: ambitio honorem nobis et plausum aurasque vulgares, luxuria blandas et varias voluptates, pecunia plurimarum rerum sufficientiam ostentat; nullus hamus sine esca, nullus sine visco ramus, nullus laqueus sine spe. Accedit humana cupiditas preceps inopsque consilii, et falli facilis et insidiis oportuna. [5] In hoc igitur ancipiti et lubrico et suspecto itinere, siquem forte tam cautum vel natura vel studium fecisset, ut mundi fraudibus elusis, mundum ipse deciperet, "frontem" scilicet ostendens populo similem, "tota intus" mente "dissimilis"; quem tu hunc virum diceres? Hunc tamen ubi querimus? et natura optima et etate solida simul ac sobria opus est, et alienorum casuum observatione solicita. Tu tamen hoc michi nomen imponis; immensum quidem, modo non irrideas. Quod si hodie verum non est, Deum oro, qui potens est etiam ab inferis excitare, ut verum fiat antequam moriar. [6] Sed quo hinc iocando progrederis? multos fictionibus meis opiniones de me concepisse magnificas! Fuit ars hec, fateor, quibusdam ex illustribus viris, ut, ingenio quodam, veras virtutes mirantibus ostentarent: hinc et Nume Pompilio divini colloquii et Publio Africano divine etiam stirpis fama quesita est. Michi ars ea non competit, nichil habeo quod ostentem; et tamen nescio quis me ab incunabulis supervacuus fati favor insequitur. [7] Notior sum quam vellem, et scio de me, quantuluscunque sim, in utramvis partem multa iactari, quibus ego nec deprimor nec extollor; scio populi totidem fere mendacia esse quot verba. Et hec quidem hactenus; neque enim ut turbe displiceam magnopere laborandum est.
[8] Necdum desinit urbanitas tua. Dicis me, non modo vulgus insulsum, sed celum ipsum fictionibus tentare; itaque Augustinum et eius libros simulata quadam benivolentia complexum, re autem vera a poetis et philosophis non avelli. Quid autem inde divellerer, ubi ipsum Augustinum inherentem video? quod nisi ita esset, nunquam libros De civitate Dei, ut reliqua sileam, tanta philosophorum et poetarum calce fundaret, nunquam tantis oratorum ac historicorum coloribus exornaret. [9] Nimirum! nunquam enim in somniis ad tribunal eterni Iudicis tractus accesserat Augustinus meus, sicut Ieronimus tuus; nunquam exprobrari sibi ciceronianum nomen audierat; quod cum audiisset Ieronimus fidemque dedisset quod nunquam amplius libros gentilium attingeret, quam diligenter ab omnibus, sed a Cicerone presertim, abstinuerit nosti. [10] Augustinum, vero, cui nullo somnio interdictum erat, non solum familiariter illis uti non puduit, sed ingenue etiam fateri se in libris Platonicorum magnam fidei nostre partem invenisse, et ex libro Ciceronis qui vocaturHortensius, mutatione mirabili ab omni spe fallaci et ab inutilibus discordantium sectarum contentionibus aversum, ad solius veritatis studium fuisse conversum, et lectione libri illius inflammatum, ut mutatis affectibus et abiectis voluptatibus, volare altius inciperet. [11] O virum ineffabilem, dignumque quem Cicero ipse pro rostris laudet, cuique publice grates agat, quod inter tam multos ingratos unus velit esse gratissimus! O virum magnifice humilem et humiliter excelsum, non qui, alienis plumis ornatus, auctoribus insultet, sed qui iam cristiane religionis fluitantem puppim inter hereticorum scopulos agens, presentisque magnitudinis sine arrogantia sibi conscius, veritatem primordiorum suorum et adolescentie rudimenta commemoret; et doctor tantus Ecclesie, non erubescat ducatum Arpinatis hominis, licet alio tendentis! Cur autem erubesceret? nemo dux spernendus est qui viam salutis ostendit. [12] Quid ergo studio veritatis obesse potest vel Plato vel Cicero, quorum alterius scola fidem veracem non modo non impugnat sed docet et predicat, alterius libri recti ad illam itineris duces sunt? Eadem et de aliis dici possunt; sed piget in re notissima testes supervacuos conquirere. [13] Nec tamen ideo negaverim multa apud illos esse que vitari oporteat, cum et apud nostros quedam sint periculosa incautis, et Augustinus ipse, in quodam operoso volumine, de uberrima messe suorum studiorum internascentis erroris lolium proprio pollice decerpat. Quid ergo? Rara lectio est que periculo vacet, nisi legenti lux divine veritatis affulserit, quid sequendum declinandum ve sit docens; illa autem duce, secura sunt omnia, et que nocere poterant, iam Syrtibus et Caribdi aut famosis in alto scopulis notiora sunt. [14] Ut vero iantandem huic lascive calumnie finis fiat, vere ne an falso Augustinum animo complectar, ipse novit. Est enim ubi nec fallere vult quisquam nec falli potest, unde devia vite mee erroresque cernentem misereri arbitror; presertim si adolescentie sue meminit, quam vagam et aberrantem miseratus Omnipotens retraxit ad rectum iter, et nunc, pro arenosis Africe litoribus, ubi aliquandiu noxie delectatus vergebat ad mortem, eterne frondentis Ierusalem sine fine municipem esse dedit. Inde michi favet, inde me diligit. [15] Quid enim dubitem, cum audiam in eo libro, quem De Vera Religione conscripsit, eum spe firmissima dicentem: «Quisquis angelorum Deum diligit, certus sum quod me diligit»? Si enim ille, contemplatione comunis Dei, angelicum amorem sibi promittere non metuit, cum sit homo, audebo et ego, qui homo sum, amorem humanum anime illius sacratissime, que nunc celo fruitur, sperare.
[16] Sed enim novis hic salibus aspergor. Ais enim michi, philosophica etiam nunc et poetica ruminanti, Augustini dicta quasi quedam somnia videri. Melius dixisses illa relegenti totam michi vitam meam nichil videri aliud quam leve somnium fugacissimumque fantasma. [17] Itaque lectione illa excitor interdum velut e somno gravissimo; sed urgente mortalitatis sarcina, palpebre rursus coeunt; et iterum expergiscor, et iterum et iterum obdormio. Voluntates mee fluctuant et desideria discordant et discordando me lacerant. Sic adversus interiorem hominem exterior pugnat,
Nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra;Nec mora nec requies;
et nisi Pater eternus, "voce prelia dirimens, fessum Dareta" de manibus Entelli ardentis "eripiat", vincet exterior. Quid multa? adhuc de fine sum incertus, vivoque in spe trepida, sepe ad victorem mortis exclamans:
Eripe me his, invicte, malis;...Da dextram misero et tecum me tolle per undas;Sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.
[18] Sed nichil iocis lentius, nichil flexibilius; quocunque traxeris, sequuntur. Quid ergo ais? finxisse me michi speciosum Lauree nomen, ut esset et de qua ego loquerer et propter quam de me multi loquerentur; re autem vera in animo meo Lauream nichil esse, nisi illam forte poeticam, ad quam aspirare me longum et indefessum studium testatur; de hac autem spirante Laurea, cuius forma captus videor, manufacta esse omnia, ficta carmina, simulata suspiria. In hoc uno vere utinam iocareris; simulatio esset utinam et non furor!
[19] Sed, crede michi, nemo sine magno labore diu simulat; laborare autem gratis, ut insanus videaris, insania summa est. Adde quod egritudinem gestibus imitari bene valentes possumus, verum pallorem simulare non possumus. Tibi pallor, tibi labor meus notus est: itaque magis vereor ne tua illa festivitate socratica, quam yroniam vocant, quo in genere nec Socrati quidem cedis, morbo meo insultes. [20] Sed expecta; ulcus hoc cum tempore maturescet, verumque fiet in me ciceronianum illud: «Dies vulnerat, dies medetur», atque adversus hanc simulatam, ut tu vocas, Lauream, simulatus ille michi etiam Augustinus forte profuerit. Multa enim et gravia legendo multumque meditando, antequam senescam, senex ero.
[21] Quis autem erit facetiarum modus? ubi desines? quid ais? tentatum te quoque fictionibus meis ac prope delusum, imo vero delusum, aliquandiu expectasse me Rome, simulantem ingens veniendi teque revidendi desiderium; tandem, quod spectatores callidi in circulatorum prestigiis solent, aperienti tibi oculos et in artes meas profundius intendenti, omnem ingenii mei scenam patuisse. [22] Deus bone, quid hoc est? calumniando tu quidem facies ut magus sim; iam Zoroastres videri michi incipio, repertor magie, sive unus aliquis suorum sequacium. Esto, sim Dardanus vel Damigeron vel Apollo vel alius, siquem ars ea notiorem fecit. Parum ne prestigii est, prestigiatorem verbo facere? [23] Sed iam satis superque iocum traximus. Serio velim michi respondeas. Cesset quamvis ardor faciem tuam videndi, quem laboriosissime in quartum annum iam protraxi, dum cogito 'ecce ille cras aderit, ecce tu postridie movebis'; excidat quarundam curarum non mediocris cumulus, quem cum nullo mortalium nisi tecum equo animo partirer; quiescat affectus cernendi preclarissimum patrem tuum, magnanimos fratres, honestissimas sorores, exoptatos amicorum vultus; [24] quanti demum extimaturum reris menia Urbis et colles et, ut ait Virgilius,
tuscum Tyberim et romana palatia
cernere? Credi non posset quantum urbem illam, desertam quamvis et veteris effigiem Rome, spectare cupiam, quam nunquam vidi; ubi segnitiem meam, si tamen segnities et non necessitas fuit, incuso. [25] Exultare michi videtur Seneca ad Lucilium scribens ex ipsa villa Scipionis Africani, nec modicum ducit vidisse locum ubi ille vir tantus exulaverat, ubi negata patrie ossa reliquerat; quod si contigit hispano homini, quid me hominem italicum sentire putas non de villa Literni aut de Scipionis sepulcro, sed de urbe Roma, ubi Scipio natus est, ubi educatus, ubi victor idem et reus pari gloria triumphavit; ubi non unus ille, sed innumerabiles vixerunt viri, quos nunquam fama tacitura est; [26] de civitate, inquam, illa cui nulla similis fuit, nulla futura est; que civitas regum etiam ab hoste dicta est; de cuius populo scriptum legimus: «Magna est fortuna populi Romani, magnum et terribile nomen»; cuius sine exemplo magnitudinem atque incomparabilem monarchiam futuram presentemque divini cecinerunt vates? [27] Neque nunc ego romanas prosequor laudes: maior res est quam ut possit a transcurrente tractari; sed hec cursim attigi, ut intelligeres non parvipendere me regine urbis aspectum, de qua infinita perlegi et ipse multa iam scripsi, plura forte scripturus, nisi primordia mea precipitata dies mortis abrumpat. [28] Finge me his nequaquam tangi; quam dulce tamen est cristiano animo urbem cernere celi instar in terris, sacrosanctis martyrum nervis atque ossibus consertam et veri testium preciosa cede respersam; videre verendam populis Salvatoris imaginem et in saxo durissimo eternum gentibus adoranda vestigia, ubi ad literam luce clarius impletum cernitur illud Ysaie: «Et venient ad te curvi filii eorum qui humiliaverunt te, et adorabunt vestigia pedum tuorum omnes qui detrahebant tibi»; circuire sanctorum tumulos, vagari per Apostolorum atria, melioribus iam curis comitantibus et inquieta solicitudine vite presentis in litore Massilie destituta! [29] Que cum ita sint, quid me segnem vocas, cum scias quod iter meum ex alieno pendet arbitrio? Ego me ipsum tibi dederam, parvum quidem sed perpetuum munus; tu me alteri parere voluisti, si alter proprie dicitur talis et tam unanimis germanus. Nichil hic michi conscius sum; si culpa est, vel tibi parce vel fratri.
[30] In extrema literarum parte, veritus forte ne lepidissimis iocis tuis offenderer — solet enim leonis quantumlibet blanda contrectatio animantia parva proterere —, suave olentis unguenti dragmam adhibes ubi pupugisse videbare, dum me ad te amandum, imo vero ad tibi reddendas amoris vices, predulciter cohortaris. [31] Quid dicam? multa loqui non magis dolore quam gaudio prepedimur. Hoc unum, me tacente, non ignoras: usque adeo saxeus non sum, ut ad tam generosum et tam debitum amorem sit michi necessarius hortator. Atque utinam in amando non magis freno quam calcaribus egerem! tranquillior michi profecto adolescentia transiisset, tranquillior iuventa sequeretur. Hoc saltem oro, ne finxisse me fingas. Vale.
Avinione, XII Kal. Ianuarias.

10

Ad Agapitum de Columna.
[1] Non miror in te quod in omnibus stupeo, in me autem queror et lugeo. Publicum malum est: que negligi sine periculo poterant, certatim querimus; quod apprime curandum erat, publice negligitur. [2] Quam fertilis ager, quam domus composita, quam obsequiosus servus, quam solicitus procurator, quam splendida vestis, quam nitidus equus, quam pulcra uxor, quam nostri corporis ornata superficies, omnes curamus; quam pulcer et ornatus animus, curat nemo. Nemo non se curaturum spondet aut sperat; sed quod primum esse debuerat, differimus ad extrema.
O cives, cives, querenda pecunia primum;Virtus post nummos.
[3] Sic est hodie, sic erat Flacci seculo, sic erit temporibus pronepotum, nisi forte meliora de posteris auguramur. Utinam id quidem sperare possemus; sed, ut res eunt, in dies peiora conicio; quamvis iam peiora vix possim nedum timere, sed fingere. Certe sic vivitur eoque criminum ac furorum ventum est, ut procedi ulterius sine publico precipitio non possit. [4] Nunc, nunc impletum est quod ante tempus dixerat Satyricus:
Omne in precipiti vitium stetit;
enitemur tamen pro viribus, ut semper aliquid accedat insanie, nec unquam a maioribus tradite licentie finibus contenti erimus, nunquam committemus ut mentitus videatur Horatius, ubi ait:
Etas parentum, peior avis, tulitNos nequiores, mox daturosProgeniem vitiosiorem.
[5] Et ut in tempus aliud graviorem hanc querimoniam differamus, insistentes cepto, semper verissimum faciemus quod Marco Varroni, viro longe doctissimo, visum est; quoniam si duodecimam cure partem, quam impendimus ut pistor bonum nobis panem faciat, impendissemus in nobis, ipsi iampridem boni essemus; ut de anulis, de calceis, de calamistris sileam. Sic est proculdubio, sic erit: semper curabuntur supervacua, semper necessaria negligentur. [6] In literis tamen tuis, clarissime vir, unum de te bone spei pignus habeo: videris michi vim pati et, qui proximus ad salutem gradus est, statum tue mentis agnoscere; videris michi indignatione magnifica, cum primum se facultas obtulerit, ex his compedibus evasurus. Vale.
Ad fontem Sorgie,
Kal. Maiis.

11

Ad eundem, ut ad poeticam cenam veniat.
[1] Ad cenam expectatus venies, memorque non hic cupidinarium forum esse; poeticum tibi convivium presto est, idque non Iuvenalis aut Flacci, sed quale a Virgilio pastorale describitur:
mitia poma,Castanee molles et pressi copia lactis.
Cetera duriora: inelaboratum ac rigidum panem, fortuitum leporem aut peregrinam gruem — idque perraro — et callum fortassis apri rancidioris invenies. Quid multa? neque locorum nec victus asperitas ignota est tibi; itaque, non pedibus tantum, sed, ut facete plautinus parasitus ait, "calceatis dentibus ut venias" admoneo. Vale.
Ad fontem Sorgie.
Idibus Ianuariis.

12

Ad Iohannem de Columna cardinalem, alterius peregrinationis descriptio.
[1] Peroportunum curis meis locum, si non alio properaret animus, nactus sum in regione romana. Caprarum mons dictus est olim, credo quod, silvestribus virgultis obsessus, capris quam hominibus frequentior haberetur. Paulatim cognitus loci situs et spectata fertilitas habitatores aliquot sponte contraxit, a quibus arx eminenti satis tumulo fundata; et domorum quantum collis angustus patitur, adhuc vetus caprarum vocabulum non amisit. [2] Locus ignobilis, fama nobilioribus cingitur locis. Est hinc Soracte mons, Silvestro clarus incola, sed et ante Silvestrum poetarum carminibus illustris; hinc Cimini cum monte lacus, quorum meminit Virgilius; hinc Sutrium, quod nonnisi duobus passuum milibus abest, sedes Cereri gratissima et vetus, ut perhibent, Saturni colonia. Campus ostenditur non longe a muris, ubi primum in Italia frumenti semen ab advena rege iactum dicunt, primam messem falce desectam; quo beneficio miraculoque delinitis animis, in partem regni vivens, in opinionem divinitatis vita functus, favore hominum exceptus senex rex et falcifer deus est. [3] Aer hic, quantum breve tempus ostendit, saluberimmus. Hinc illinc colles innumeri, altitudine nec accessu difficili et expedita prospectui; inter quos et umbrosa laterum convexa et opaca circum antra subsidunt. Undique submovendis solibus frondosum nemus erigitur, nisi quod ad aquilonem collis humilior apricum aperit sinum, mellificis apibus floream stationem. [4] Fontes aquarum dulcium imis vallibus obstrepunt; cervi damme capreoli et feri nemorum greges apertis vagantur collibus; omne volucrum genus vel undis vel ramis immurmurat; nam boum et omnis mansueti pecoris armenta, et humani laboris fructus, Bachi dulcedinem et Cereris ubertatem, ad hec et illa nature dona, vicinos lacus ac flumina et non longinquum mare, pretereo. [5] Pax una, quonam gentis crimine, quibus celi legibus, quo fato seu qua siderum vi ab his terris exulet, ignoro. Quid enim putas? pastor armatus silvis invigilat, non tam lupos metuens quam raptores; loricatus arator, hastam ad usum rustici pugionis invertens, recusantis bovis terga solicitat; auceps retia clipeo tegit et piscator hamis fallacibus herentem escam rigido mucrone suspendit; quodque ridiculum dixeris, aquam e puteo petiturus rubiginosam galeam sordido fune connectit. [6] Denique, nichil sine armis hic agitur. Quis ille pernox ululatus vigilum in menibus, que voces ad arma conclamantium, que michi in sonorum locum quos blandis e fidibus exprimere consueveram, successere? Nichil incolis harum regionum inter se aut tutum videas, aut pacatum audias, aut humanum sentias; sed bellum et odia et operibus demonum cunta simillima. [7] His in locis, pater inclite, inter volentem ac nolentem dubius, iam sextumdecimum diem ago; et — quantum potest in rebus omnibus consuetudo! — fragore militum et stridore lituum ceteris in arcem concurrentibus, me sepe per hos colles vagum videas atque aliquid quod posteritatem michi conciliet, assidue meditantem. Omnes me cum admiratione respiciunt, otiosum, intrepidum et inermem; contra, ego omnes admiror pavidos, solicitos et armatos. Hec est humanarum varietas actionum.
[8] Quodsi forsan interroger an hinc migrare malim, non facile dixerim; et ire iuvat, et manere delectat. Ad primum pronior sum; non quod hic molesti quicquam patiar, sed Romam visurus domo moveram. Est autem secundum naturam, ut usque in finem votorum animus non quiescat. [9] Ex quo maxime colorem michi videtur habuisse opinio illa, que beatifica visione Dei, in qua consummata felicitas hominis consistit, defunctorum animas tandiu carituras astruebat, donec corpora resumpsissent, quod naturaliter non optare non possunt; quamvis illa sententia multorum saniori iudicio victa et cum auctore suo — da veniam, queso, qui valde eum, sed non errores eius dilexisti — sepulta iampridem sit. Vale.

13

Ad eundem, de statu et causis more longioris apud Capranicam et de adventu Iacobi ac Stephani fratrum eius.
[1] In hoc ecce caprarum, imo vero leonum et tigridum monte, quolibet agno mitior Ursus iste tuus habitat, Anguillarie comes, amator pacis sine bellorum metu, inter bella securus non sine pacis desiderio, hospitalitate secundus nemini, consilio vigens, blande severus et rigide benignus in suos, Pyeridum familiarissimus et excellentium ingeniorum mirator elegantissimus ac laudator. [2] Et secum, non adversum, ut ille, sed conveniens moribus suis nomen sortita, Agnes coniunx eius preclarissima, soror tua; de qua, ut de Carthagine Salustius ait, «silere melius puto quam parum dicere». Sunt enim quedam, que nullo melius modo quam stupore et silentio laudantur; horum ex genere soror tua est. Hoc concors et mite par coniugum ceu rosas aut lilia totidem notavi inter spineta ac tribulos odiorum; horum suavitate utcunque reliquorum temperatur asperitas.
[3] Accessit divinus et singularis vir Iacobus de Columna, Lomberiensis epyscopus, germanus tuus; ad quem cum adventus mei nuntium premisissem per literas quid me agere vellet interrogans, quoniam, obsidentibus omnes aditus domus tue hostibus, non tuto videbar Romam petiturus, rescripsit ille congratulatus adventui et expectare iubens. [4] Paucisque post diebus, ad. septimo Kal. Februarii, affuit cum Stephano fratre primogenito, cuius etiam virtus eximia magna quidem materia vatum est; neque amplius quam centum armatis equitibus stipatus uterque, non sine spectantium horrore, transiverat, cum quingentos et eo amplius sub hostium signis esse constaret. Sed ea que sepe bellum conficit, fama ducum iter straverat. [5] Cum his ego nunc generosis spiritibus habito, tanta dulcedine, ut sepe alibi quam in terris esse videar, nec iam Romam magnopere requiram. Ibimus tamen; quamvis denuo dicantur adversarii reditum in urbem accuratius obstruxisse. Vale.

14

Ad eundem, ab urbe Roma.
[1] Ab urbe Roma quid expectet, qui tam multa de montibus acceperit? Putabas me grande aliquid scripturum, cum Romam pervenissem. Ingens michi forsan in posterum scribendi materia oblata est; in presens nichil est quod inchoare ausim, miraculo rerum tantarum et stuporis mole obrutus.
[2] Unum hoc tacitum noluerim: contra ac tu suspicabaris accidit. Solebas enim, memini, me a veniendo dehortari, hoc maxime pretextu ne, ruinose urbis aspectu fame non respondente atque opinioni mee ex libris concepte, ardor meus ille lentesceret. Ego quoque, quamvis desiderio flagrarem, non invitus differebam, metuens ne quod ipse michi animo finxeram, extenuarent oculi et magnis semper nominibus inimica presentia. [3] Illa vero, mirum dictu, nichil imminuit, sed auxit omnia. Vere maior fuit Roma, maioresque sunt reliquie quam rebar. Iam non orbem ab hac urbe domitum, sed tam sero domitum miror. Vale.
Rome, Idibus Martiis, in Capitolio.

15

Ad eundem, de laudibus verissimis sororum eius Iohanne et Agnetis.
[1] Sunt qui Romanorum veteres matronas singulas singulis laudibus attollunt; et Lucretie quidem pudicitiam ascribunt, Martie gravitatem, pium impetum Veturie, coniugalis amoris ardorem Portie, Claudie hilaritatem sobriam, Iulie facetias et eloquentiam muliebrem, urbanitatem Cecilie, Livie maiestatem, Corneliarum alteri generosum robur animi, alteri morum verborumque dulcedinem. [2] Sunt et qui peregrinas suis laudibus prosequuntur: honestatem in Penelope, in Arthemisia amore immortalem, in Ipsicratea tolerantiam, in Thamiri fortitudinem, consilium in Thetide, modestiam in Argia, pietatem in Antigone, in Didone constantiam admirantes.
[3] Vellem ut hi laudatores veterum sorores tuas Iohannam et Agnetem cernerent; haberent profecto in una domo amplissimam laudandi materiam, neque femineis titulis conquirendis per omnes terras et per tam multa secula vagarentur; quicquid usquam sparsim queritur, apud has simul invenitur. Tu vives non virtute tantum propria, sed magni genitoris gloria fratrumque concordia et talium sororum pietate felicissimus, et Vale.
[4] Rome, x Kal. Aprilis.

 

LIBER III

1

Ad Thomam Messanensem, de Thile insula famosissima sed incerta, opiniones diversorum.
[1] Perambulanti veterum confinia, accessu quidem aspera sed amena cum perveneris, creber scrupulus ingenii pede calcandus est. Hoc sane, quem tu tibi nuper iniectum scribis, ego iampridem premor, queroque itidem quanam mundi parte Thile sit insula. Quero, sed, ut verum fatear, nec certo indice nec ad rem ducentibus coniecturis, aut ipsam aut ullam inveniendi spem invenio. Et hec tibi quidem, ex ipsis britannici occeani litoribus, propinquior — ut fama est — ipsi quam vestigamus insule, scribo; profecto unde, vel antiquo literarum studio vel nova ac solicita locorum indagine, certius aliquid scribere posse debueram. [2] Ultimam quippe terrarum esse, non ambigitur: hoc Virgilius canit, hoc Seneca, hoc secutus utiunque Boetius, hoc omnis denique scriptorum cohors. Illud quoque satis inter multos convenit, in occiduo tractu sitam, quam longissime ab ortu solis et a meridie recessisse. Ceterum nobis, in occidente positis, stimulos addidit ipsa vicinitas; si ad orientem sita esset, forte non magis Thilen quam Thoprobanen curaturis. [3] Cum vero Britanniam et Hibernen cuntasque Orchades in occidentali occeano ad aquilonem, inque eodem Fortunatas insulas ad austrum, partim visu partim assiduo commeantium testimonio non aliter pene quam ipsam Italiam aut Gallias nosceremus, circumspicere mirarique cepimus aliquantoque scrupulosius inquirere sicubi undis emergeret celebrata hec omnium literis insula, quam in nostro occeano et antiquorum locavit autoritas et nunc etiam orientalium populorum ac totius orbis confirmat opinio. Quid multa? evenit huic quod sepe claris viris accidit, ut ubique sint quam in patria notiores. Percontare occidentis accolas: indocti ipsum insule nomen ignorant; literatis utique clarum nomen insule est, insula vero non minus ignota quam vulgo. [4] Michi quidem de hac re cum Ricardo, quondam Anglorum regis cancellario, sermo non otiosus fuit; viro ardentis ingenii nec literarum inscio, et qui, ut in Britannia genitus atque educatus abditarumque rerum ab adolescentia supra fidem curiosus, talibus presertim questiunculis enodandis aptissimus videretur. [5] Ille autem, seu quia sic speraret, seu quia puderet ignorantiam fateri— qui mos hodie multorum est, qui non intelligunt quanta modestie laus est homini nato nec nosse omnia valenti, profiteri ingenue se nescire quod nesciat — seu forte, quod non suspicor, quia huius michi archani notitiam invideret, respondit certe se dubietati mee satisfacturum, sed non prius quam ad libros suos, quorum nemo copiosior fuit, in patriam revertisset. [6] Erat enim, dum in amicitiam eius incidi, tractandis domini sui negotiis apud Sedem Apostolicam peregrinus; ea scilicet tempestate, qua inter prefatum dominum suum et Francorum regem prima diuturni belli semina pullulabant, que cruentam messem postea protulere; necdum reposite falces aut clausa sunt horrea. Sed dum promissor ille meus abiisset, sive nichil inveniens, sive noviter iniuncti pontificalis officii gravi munere distractus, quamvis sepe literis interpellatus, expectationi mee non aliter quam obstinato silentio satisfecit. Ita michi Thile amicitia britannica nichil notior facta est.
[7] Post annos vero venit in manus meas libellus De mirabilibus Hybernie, a Giraldo quodam, aulico Henrici secundi regis Anglorum, licet tenui rerum filo, non rudi tamen verborum arte contextus; quem ne totum bibliothece nostre foribus excluderem, brevis quedam ipsius particula promeruit, ubi de hac eadem insula nostre similis et operosa dubitatio inserta erat; itaque similitudo una ingenii michi totius operis commendavit auctorem. [8] Aliquot ibi scriptorum sententias attingit, quod insularum occeani, que circa Britanniam que ve inter Arthon et occasum sunt, extrema sit Thile; ubi "estivo nulla nox, brumali contra solstitio nulla dies; ultra quam pigrum atque concretum" iaceat "mare". Ad hec Solinum et Ysidorum testes citat; ignotam tamen nichilominus occidenti insulam, "nullamque" huius vel "nature" vel "nominis" illic esse confirmat; ideoque, coniecturam sequens, aut "famosam" sed "fabulosam insulam" existimat, aut "infinito" ab aliis spatio secretam, nusquamque alibi quam in intimis "borealis occeani secessibus requirendam"; cuius sententie astipulatorem facit Orosium. Poterat et Claudianum, ubi
yperboreo damnatam sidere Thilen
ait. Hoc tamen omisso, rem agit, et ad hunc fere modum ille disputat. Tu testes quos inducit, examina quam sibi constent, et quanta sit dictis fides intelliges. [9] Ego enim nunc a libris omnibus quam longissime absum, et id unum in hac peregrinatione molestissimum experior: domo egressus, nullum latine lingue murmur audio; domum regressus, comites libros cum quibus loqui sum solitus, non habeo; omne michi colloquium cum memoria mea est. Hec igitur ex tempore et ex memoria tibi scribo, ita ut de quibus illam hesitantem video, silentio potius quam calamo committenda crediderim; multa sane non aliter quam si sub oculis libri essent, memini, que frequens horum cogitatio michi altius atque tenacius impressit. [10] Plinium ille Secundum forte non legerat, quo nemo certius rem expressit; quam vere diffinire non ausim, cum illud semper occurrat: 'quid ita omnibus habeatur incognita insula tam vicina, tam celebris?' Sed dicam quid ipse Plinius Secundus, secundo Naturalis Historie libro, senserit: Thilen esse insulam "sex dierum navigatione in septentrionem a Britannia distantem", ubi semestrem estivum diem ac paris spatii brumalem noctem esse coniectat, et violento, quantum sibi videtur, rationis argumento et preterea nescio quo Phocea alias Pithia massiliensi teste utitur. Que si vera sunt, quantulum hinc abest Thile ipsa quam querimus, cuius apud Indos — ut auguror — fama ingens, apud nos notitia nulla est! [11] Servius quidem, etsi grammaticus melior quam vel cosmographus vel poeta, sequens tamen priorum vestigia super illum Virgilii locum
tibi serviat ultima Thile,
sic ait: «Thile insula est occeani inter septentrionalem et occidentalem plagam, ultra Britanniam, Hyberniam, Orchadas». Vides ut unum fere signum omnes aspiciant, ut inter septentrionem et occasum, ac non procul a Britannia, vario sermone conveniant, ubi si corpore convenissent, re cogente mutassent forte sententiam. [12] Duo longius abscedunt a ceterorum dictis, sed an ad verum propius accedant an propter distantiam non ita manu, ut aiunt, mendacium prendi possit, incertum est; horum alter Orosius est, cuius supra mentio est habita, alter vero Pomponius Mela, nobilis cosmographus, quem Plinius, in multis sequi solitus, hic neglexisse visus est. [13] Is enim toto anno unum solis ortum verno, unumque autumnali equinoctio occasum, atque ita una die duntaxat unaque nocte distinctum anni spatium yperboreis populis assignat; "primis in litore asiatico super Aquilonem Ripheosque montes" habitantibus, omnium — siquid sibi credimus — mortalium innocentissimis felicissimisque; Thilen autem inter occeani insulas "Belgarum litoribus appositam" testatur, "noctes ibi breves, hieme" quidem "fuscas, estate lucidas, solstitio nullas". En quanta discordia! ut michi quidem nichilo videatur occultior insula ipsa quam veritas.
[14] Sed bene habet, quia quod laboriose querimus, impune nescimus. Lateat ad aquilonem Thile, lateat ad austrum Nili caput; modo non lateat in medio consistens virtus et huius vite brevis semita, per quam magna pars hominum palpitando titubandoque proficiscitur ad incertum finem ambiguo calle festinans. [15] Ne ergo nimis magnam operam impendamus in inquisitione loci, quem forsan inventum cupide linqueremus, claudenda iam epystola et tempus curis melioribus impendendum est. Hec sunt que de hoc ambiguo tibi nunc ex ipsa, ut ita dixerim, inquisitionis area excutere potui; reliqua a doctioribus exige. Michi quidem si hec nature latibula rimari et abdita nosse negatum fuerit, me ipsum nosse sufficiet; hic oculos aperiam, hic figam intuitum. Orabo Eum qui me fecit, ut se michi meque simul ostendat et, quod votum Sapientis est, "notum michi faciat finem meum". Vale.

2

Ad eundem, contra expectationes ac labores supervacuos in etate tam brevi.
[1] Quid ad literas tuas dicam? vereor ne humanorum torrens rapidissimus errorum amicum nostrum, fundo alvei rotatum, cum universo rapiat. Senescit, ut vides, inter ludos atque prestigia fortune, multa sibi promittens que, michi crede, nunquam venient; una tamen excusatio est: omnes idem fere morbus habet. Quem invenies qui non spe crastine quietis hodie laboret? [2] Hec felicitas, hec mortalium vita est; mirus furor nec minor ideo quia publicus; hiare in ventos, et certis bonis abiectis, incerta sectari. Ignorant homines quantum lucrum est spes inanes et fallaces perdere; nulla gravior sarcina, nulla tamen tristius deponitur; usque adeo malis etiam propriis delectamur. [3] Laborat ille quidem et suspirat et anhelat supervacue et, contra Flacci sententiam, "terras alio calentes sole permutans brevi fortis iaculatur evo multa". Non accuso in aliis quod in nobis excuso; tulit et nos multa videndi ardor per terras ac maria, et nunc maxime ad extrema terrarum ea me voluptas traxit, pellente hinc tedio rerum morumque odio. Quo rursus dura necessitas retraxit, nudiustertius applicui, et cum multa inde tibi scripserim, reversus pulverulentum calamum tuo primum nomine detersi. [4] Amicus autem noster, non ut doctior sed ut ditior redeat, nullum mundi litus inaccessum sinit, et omni vento, caduce frondis more, circumvolvitur; suspiriorum eius nullus, ut auguror, finis erit nisi qui vite: hoc sibi meis verbis dicito. Raro quidem premeditata succedunt; sed finge succedant: crescit cum felicitate miseria. Id haud difficile persuaderi posset experto, nisi consuetudo pessima aures salutaribus vocibus obstrueret. Sed ipse de se viderit; tu vero ceptum tene, et ne turba delirantium animum a proposito convellat, cave. Senece, imo vero ipsius nature verbum est: «Nec multo opus est, nec diu». Vale.
[5] Avinione, V Kal. Septembris.

3

Ad Stephanum de Columna iuniorem, uti victoria nescienti frustra esse quod vicerit.
[1] Potuisti, vir fortissime, vincere; scito, sapientissime vir, uti victoria, nequis unquam nostrum tibi possit obicere quod Cannensi quondam die Maharbal Hanibali; qui si consilio obsecutus recto calle ab acie Romam sanguine nostro rorantia signa vertisset, quenam sit historicorum opinio non ignoras.
[2] Sed illius impiis ausibus obstitit Italie favens Deus; idem, pios adiuvans conatus, aciem tuam comitabitur, vestigia diriget, se duce victricia signa non deseret; ille tibi nunc perpetuam victoriam ultimumque tuorum hostium exterminium pollicetur, qui de tot olim barbaricis legionibus piam paucitatem Theodosii principis salvam fecit.
[3] Et tu profecto iustissimam causam foves, et qui illius tunc iustitie fuit, tue nunc testis est, Cristus, devotissime tibi diebus ac noctibus invocandus ut peragat quod incepit: non equidem procul ille, sed iuxta est, tecum est, et tecum erat, michi crede, dum vinceres. Alioquin quonam modo cum paucis tantum fudisses exercitum, atque unus duos superbissimos hostes, incautusque idem ac prope semiermis premeditatos illos et instructos, inopino marte tam celeriter oppressisses? Aderat proculdubio celeste presidium, aderitque quotiens, non mutata iustitia partis tue, pie reverenterque postulabitur. [4] I tanto securus duce, et de cesorum sanguine renascentem puerum ecclesiarum spoliis honeratum predam verius scito esse quam prelium. Prior nempe victoria ut gloriosa sic inops fuit, hec tam opulenta quam facilis; vade igitur ad certam victoriam potius quam ad ambiguum certamen, et vade non tam propriis viribus quam divino fisus auxilio. [5] Ipsa pro te etiam elementa pugnabunt, que pro Theodosio pugnaverunt, quodque ait Claudianus, tibi mittet ab astris "Eolus armatas hiemes", tibi militabit "ether et coniurati" venient "ad classica venti"; nam et tu quoque cum Crucis hostibus, licet Cristi nomen usurpantibus, bellum geris; quod sic esse, novus Eugenius ex agno lupus, tyrannus ex clerico, et oppresse ac nudate per Italiam testantur ecclesie; te non tuarum magis quam suarum vindicem offensarum poscit lesa divinitas. [6] Noli gemine deesse vindicte; neque in his que gesta sunt, spem usque adeo posueris ut que sunt gerenda non videas. Aliquid est actum, imo multum, imo plurimum; imo nichil, cum principio finis desit. Ne, queso, cum victoria uti possis, frui malis; qua in re, nostro quidem optimo sed pessimo fato suo, errasse tantus ille militie magister arguitur. [7] Quamvis autem unum illud omnibus bellorum ducibus qui sunt quique erunt omnibus seculis, abunde cautionis ac documenti prestare debeat, ne tamen in tam magno negotio unius exempli commemoratione movearis, et nostra et peregrina subiciam. [8] Magnus Pompeius ad Dyrachium victor Iulium Cesarem prope captum dum retinere posset, abire permisit, sive ignorantia rei bellice in duce probatissimo, sive fortuna familiari suo in extremis necessitatibus opem ferens, sive — que vulgatior fama est — mira prorsus, atque utinam felix, humanitas illa fuit; ex qua mox in Thesalia calamitas publica, et in Egipto ducis ipsius mors miserabilis consecuta est, et in Africa Catonis simul ac libertatis interitus, et in Hispania tristis reliquiarum strages, et Rome spoliatum eratium, oppresse leges, atque ibidem succinctus ferro abdito Senatus, et victor in Capitolio, quod quattuor triumphis ornaverat, interfectus; [9] hinc Perusii ac Mutine gravis obsidio, et crudelissima Parmensium clades, cuius in Philippicis Cicero meminit, et Pharsalia nostro sanguine rursus infecta, et sub Leucadio atque Ethneo verticibus illa ingentia bella navalia; postremo, inde usque in seculum nostrum tantorum series malorum, ut et impossibilis enumeratio sit et amara memoria, necdum miseriarum finis ullus appareat. [10] Quid de Ciro rege Persarum loquar, qui, ut proprie dicam, victor in prelio, in victoria victus fuit? Quid de Alexandro Macedone, qui bello incolumis in convivio periit? Agamemnon famosum illud ac superbum Ylion stravit; Africanus minor — noster, ut ita dixerim, Policertes — Carthaginem atque Numantiam funditus evertit; [11] uterque in bello quam post victoriam tutior, militieque felicior quam domi; quos non minus moribus quam locis temporibusque distantes sciens, in hac brevis epystole parte coniunxi, quod prope par fatum atque idem amborum exitus videretur: victores hostium, quisque sua perdomita ac subacta barbarie, inter amplexus nefandissimarum coniugum periere. [12] Nichil hec, fateor, ad nostrum propositum. Itaque rem omnem ad unum finem deduco, ut ostendam multa etiam victoribus metuenda; nusquam igitur gestarum rerum fidutia subsistendum, procedendumque longius assidue, ac more Cesareo, urgendum impigre successum instandumque favori numinis, credendumque nichil actum dum agendum aliquid supersit; alioquin, multis bello suspectiorem fuisse victoriam et verendum valde ne melius fuerit non cepisse, quam ceptum medio procurrentis fati calle deserere. Vale et vigila.

4

Ad eundem, nil novum sub sole.
[1] De universo rerum tuarum statu quid sentirem, breve quiddam tibi, bellacissime vir, materno pridem sermone conscripseram, ut posset militibus etiam tuis innotescere, tecum in partem laboris et glorie profecturis. [2] Subinde autem, pariente novi aliquid semper ingenio, eidem tibi carmen ex meo alienoque contexui, ea lege ut primus meus, secundus alicuius probati poete versus esset, atque ita ut legentem non sententiarum modo artificiosa connexio, sed verborum quoque consonantia delectaret. [3] Qua in re, ceu novi poematis tenui licet inventione gloriabar; donec, misso iam carmine, deprehendi alios ante me hoc genus attigisse, verumque quod Hebreus sapiens dixit: «Nichil novum sub sole», quodque ait comicus poeta:
Nichil... dictum quod non sit dictum prius.
[4] Novissime per nuntium Stephani senioris magnanimi patris tui, quo plures virtuti stimulos incuterem, scripsi oratione soluta et libera; quam si habes, nichil est quod mutem, nichil quod adiciam; quamvis enim multa se offerant, tamen sapientem monuisse satis est. Vale.

5

Solitariam vitam non posse plene laudari nisi ab experto.
[1] Postulas tibi statum vite solitarie, quem hac etate secutus videor, ut asseris, preter morem hominum nostrorum, brevibus verbis exponi: utrum imitandi an irridendi avidus nescio; tu scis. Ceterum quam magnam rem inter angustias cogi ac breviter dici velis, forsan ignoras; sunt de hoc ipso disertorum hominum libelli, nec tamen, quantum michi videtur, a quoquam sufficienter adhuc laudata res est; de qua sepe michi, fateor, scribere aliquid impetus fuit, et fecissem, nisi quia nondum aut ingenio aut stilo aut rerum notitie satis fido. [2] Quod ad te precesque tuas attinet, ego quidem, ut nunquam equis auribus laudatorem vite huius audiam, nisi qui primo dulcedinem eius aliqua ex parte gustaverit, cum innumerabilibus bonis hec affluat, que nec audiendo nec legendo, denique nec aliter quam experiendo discuntur, sic frustra quenquam doceri velle rear, nisi eadem experientia magistra. Quid enim refert quanto eloquio res agatur, aut non intellecturis qui audient aut minime credituris? [3] Tu itaque, si te solitudinis mee admiratio et imitandi studium trahit, ut predicas, noli me curis aliis intentum fatigare, noli narrationem imparem rebus exposcere; sed si modo tu — quod ego, quia valde vereor, sepe repeto — pura mente discendique non tentandi animo interrogas, veni et vide, quodque ipse tibi debere potes, alteri ne debeas.
[4] Desine tuarum aurium pruritum alieni sermonis unguibus scalpere; levioribus fabellis idem consequi non prohiberis, idque fiet honestius quam si tractatum rei grandis extorqueas ad nichil aliud aut annuenti profuturum aut petenti, quam ut legentis intentio culpari possit et sint scribentis verba contemptui. Vale.
[5] Ad fontem Sorgie,
IV Nonas Maias.

6

Ad amicum iniusti questus avidum, non omne lucrum esse utile.
[1] Quid in questione proposita sentiendum putes, ipse videris; nec etas, nec librorum lectio, nec rerum experientia defuerit; apud me quidem rerum non honestarum vel sola consultatio turpis est. Si sententiam extorques, absit a me non modo summum sed — quoniam et in hac opinione stoicus quam perypateticus et in omnibus stoicus multo quam epycureus esse malim — ne aliquod quidem bonum in divitiis aut in voluptate reponere. [2] Commoda sunt hec et adminicula vite mortalis; itaque illud fortune, hoc corporis bonum vocant. Bonum vero quod querimus, in animo est, nec corpori serviens nec fortune; cetera vocari bona fateor, sed non esse contendo. [3] Neve me forsan errore lapsum putes inadvertenter hoc dicere, non sum nescius quid de hac re Aristotiles, quid Epycurus sentiat, sed philosophantium autoritas non impedit iudicii libertatem. Michi illa philosophorum divinior veriorque sententia videtur, beatos esse non posse qui bona dividant tripartito; unum bonum est, unum quod felices faciat. [4] Vestra quidem nimis inops et emendicata felicitas est, ad quam non modo forma corporis et prosperior valitudo sed divitie etiam admittuntur seu potius exiguntur, nimis furum insidiis exposita, nimis denique solicita semper ac trepida, quo nichil est a felicitate remotius. Nam illa Epycuri, in voluptate consistens, non solum nulla felicitas, sed extrema miseria est; quid enim homini miserius quam humanum bonum bono pecudis, hoc est rationem sensibus, substravisse? [5] Sed nonne ego parum sani capitis videbor, qui inter tantas partes super lite tam dubia iudex non electus accesserim? Credat igitur quisque quod credidit; durum est enim ab inveteratis opinionibus avelli. Extant de his philosophorum tractatus varii, quorum vix nomina epystole clauderentur angustiis; extat integer Ciceronis liber qui De fine bonorum et malorum inscribitur; quem cum legeris, nescio an quicquam vel auribus vel ingenio relictum sit quod requirendum putent.
[6] Sed quoniam a me non quid verum — id enim forte abditum est— , sed quid michi videretur postulasti, brevi rem omnem fine concludo: noli iniquis consultoribus aurem prebere; neque famam neque salutem tuam diligunt, id tantum consulunt quod vel sibi eligerent vel tibi gratum putant. Te vero nichil preter honestum cogitare, nichil in bonis numerare debes.
[7] 'At utile lucrum est'. Ita prorsus, si cum honestate coniunctum sit; alioquin nil noveris esse posse damnosius. Vulgatum est quid de hoc ipso in officialibus libris Cicero idem disputet; sed magna pars legentium, rerum negligens, solis verbis inhiat et precepta vite iudicio aurium quasi totidem fabellas amplectitur. [8] Tu memento illic non lingue sed animi negotium agi; hoc est non rethoricos sed philosophicos esse sermones. Stet ante oculos id quod "Athenis" olim "Athicis" notum fuit, et Themistoclis consilium et Aristidis interpretatio et iudicium contionis. Proinde, quamvis vulgus irrideat, hac demum lege emolumentum non aspernor, si nichil probri mixtum affert; si secus, non aliter aurum quam scopulum vitabo. Aurum enim, ut ait Plautus,
multa multis sepe suasit perperam.
Denique, ut eodem cum auctore concludam,
Non ego omnino lucrum omne esse utile homini existimo.
Vale.

7

Ad Paganinum Mediolanensem, temperandum imperii appetitum, et de optimo reipublice statu.
[1] Quamvis non sim nescius quanto plus sub multorum quam sub unius imperio romana res creverit, multis tamen et magnis viris visum scio felicissimum reipublice statum esse sub uno eodemque iusto principe: ita pugnare simul autoritas et experientia videntur. Sed maior est questio quam ut tam brevi sit explicanda literula. Certe ut nostrarum rerum presens status est, in hac animorum tam implacata discordia, nulla prorsus apud nos dubitatio relinquitur, monarchiam esse optimam relegendis reparandisque viribus italis, quas longus bellorum civilium sparsit furor. [2] Hec ut ego novi, fateorque regiam manum nostris morbis necessariam, sic te illud credere non dubito nullum me regem malle quam hunc nostrum, cuius sub ditione vivimus adeo suaviter ac tranquille, ut nec Pyrri humanitatem, nec fortunam Alexandri, nec Zaleuci iustitiam, nec, ut romanis potius exemplis utar, Romuli ardorem, nec Nume religionem, nec Tulli militiam, nec Anci magnificentiam, nec Tarquinii habitum, nec Servii providentiam requiramus. [3] Et profecto si regem a tyranno sola iustitia discernit, iste rex verus est, quamlibet tyrannum vocent verissimi omnium tyranni, qui se patres patrie dici volunt, cum quibus nullus Phalaris, nullus Agathocles, nullus Dyonisius, nullus denique Gaius aut Nero omniumque fedissimus Eliogabalus possit de impudicitia et feritate contendere. [4] Sane, quoniam prudentis est non tam quid delectet quam quid expediat advertere, inque hoc ipso non principia rerum sed exitus contemplari, tibi, cuius ille consiliis agitur optimo consilio, cuius de prudentia et fide dubitari nusquam sinis, tibi, inquam, amice, cui animus meus notus est, hoc rusticum forte sed fidele consilium dedisse velim, ut suadeas sibi fines suos satis patere, sive opes sive gloriam spectet. Cupiditati nichil est satis; illa eum non fallat promissis ingentibus; aurea mediocritas est in omni fortuna; humana quidem felicitas, nullo sibi fine proposito, progrediendi avida et in infinitum tendens, ut solicitudinis plurimum sic nichil solidi, nichil certi, nichil quieti habet. [5] Ideoque semper michi placuit Africani modestia iunioris, qui censor lustrale carmen, quo a diis romane felicitatis augmentum poscebatur, velut nimie cupiditatis plenum et ipsis importunum deis mutari et ex illo non aliud quam status qui tunc erat, stabilitatem solam iussit exposci. Sobrie quidem ac prudenter, si et mortalia consistere scirent et ab omnipotenti Deo petitum esset quod a diis fallacibus petebatur. [6] Multa hic dici posse video, sed quid opus est verbis? vides animum meum; quid cupiam et quid metuam nosti. Audio illum novas res moliri: opto feliciter, si pergit, sed malo desinat; tutior enim via est. Oppone te, oro, principiis; ingere sibi illud abstinentissimi ducis: «Romanos non tam aurum habere, quam imperare aurum habentibus, voluisse». [7] Id si de auro recte dicitur, quod abdi potest, quid de terris atque urbibus? itemque, si de hostibus recte dicitur, quid de amicis dices, quos non coacto sed spontaneo modereris imperio, quorum non terras modo vel aurum, sed corpora, sed animos pleno iure possideas? Cum honestius, tum tutius est amicos habere quam patrimonium amicorum; et ubi volentibus possis, stultum est velle nolentibus imperare. Philosophorum, quin potius nature vox est: «Nichil violentum, diuturnum». Modestos regni fines facile tueare; immensum imperium difficile queritur, difficillime custoditur. Vale.

8

Ad amicum, dehortatoria ne responsis aruspicum aut ullis omnino divinatoribus fides detur.
[1] Abiciamus, oro, si possumus, et tristem preteritorum memoriam et anxiam solicitudinem futurorum; torquent de nichilo, et geminis velut aculeis vite nostre requiem hinc inde perturbant. Quid anhelamus, quid affligimur? nec transacta mutari possunt, nec venientia previderi. Quid mathematicis opus est, adversus quos non modo sanctorum sed philosophorum et poetarum et omnium vera sentientium clamat autoritas? [2] Et ut plurium verborum philosophica preteream, pervulgato Maronis testimonio "ignaras vatum mentes" quis ignorat? Scitum est illud Accii:
Nichil
inquit
credo auguribus, qui aures verbis ditantAlienas, suas ut auro locupletent domos,
nec minus illud Pacuvii vetustissimi poete:
Nam si que ventura sunt provideant, equiparentur Iovi.
Nec tu poetam a propheta putes hac in re diversum; sic enim ait Ysaias: «Annuntiate que ventura sunt in futurum, et sciemus quia dii estis vos». [3] Favorini igitur doctissimi viri ciceronianum magna ex parte consilium, quo nos uterque ab his omnibus prestigiis atque fallaciis dehortatur, non admittendum modo sed ampliandum censeo. Aut enim promissores hi, qui venturi notitiam pollicentur, adversa falso prenuntiant, et frustra nos inani terrore compleverint; aut vere, et ante tempus miseros fecerint. [4] Rursus, aut leta vere, et duplex est incommodum: fatigatio expectationis, qua nescio an ulla sit maior, et delibatio gaudii, cum venerit, sive, ut ipse vocat, prefloratio; quod quidem, antequam veniat, sperando et mente preoccupando, iandudum fere consumptum sit; aut falso, et inanem profecto ridiculamque letitiam certum est spei perdite dolore mixtoque simul pudore desinere. Audiendi ergo penitus non sunt impossibilia quidem sibi, nobis etiam inutilia promittentes. [5] Quid vero? quisque sibi dixisse Cristum putet, quod Amphytrioni Iupiter apud Plautum:
Bono animo es; adsum, Amphytrio, auxilio tibi et tuis.Nichil est quod timeas; ariolos, aruspicesMitte omnes; que futura et que facta eloquarMulto adeo melius quam illi,
non quidem
quia sum Iupiter,
ut ait ille, sed quia sum Deus. [6] Ille sane multa nobis ad aurem cordis assidue loquitur, quem si audire voluerimus, facile poterimus horum circulatorum promissa contemnere. Mors certa est; hora mortis incerta, ut omnem horam velut ultimam expectemus; hec salutariter nosse est. Que igitur horum impudentia, que nostra dementia, ut multa caligine obsiti solique Deo cogniti venturi temporis denuntiatione nos crucient? [7] Est unum, fateor, in hac tota vanitate mirabile, quod cum in reliquis valde veridicus quisque uno aliquo insigni mendacio subeat mendacis infamiam, hic quantumvis mendax, una fortuita veritate veridici famam querit. [8] Miratur hoc Cicero, aliis licet verbis, in eo libro quo exiguo in spatio divinationem edificat evertitque. Augustinus autem et sepe aliter et in libro Diversarum questionum maxime adversus eos loquens «qui nunc» ut ipse ait, «appellantur mathematici, volentes actus nostros corporibus celestibus subdere et nos vendere stellis ipsumque precium quo vendunt, a nobis accipere», rationem affert. «Cum autem multa vera», inquit, «eos predixisse dicatur, ideo fit quia non tenent homines memoria falsitates erroresque illorum, sed non intenti nisi in ea que illorum responsis provenerunt, ea que non provenerint obliviscuntur; et ea commemorantur que non arte illa, que nulla est, sed quadam obscura rerum sorte contingunt. Quod si peritie illorum volunt tribuere, dicant artificiose divinare etiam mortuas membranas scriptas quaslibet, de quibus plerunque pro voluntate sors exit. Quod si non arte de codicibus exit sepe versus futura prenuntians, quid mirum si etiam ex animo loquentis, non arte sed sorte, exit aliqua predicatio futurorum?». Hec ultima quidem Augustini sunt, que hinc autoritas hominis commendat, hinc fides. [9] Horum vero fallaciis omnibus quid, putas, aliud viam fecit, nisi vulgaris inscitia et infinita cupiditas, ne dicam rabies, sciendi ea tantum que nec sciri possunt et scire non expedit? Tu ergo genus hoc hominum temerarium et procax ac tranquille vite contrarium fuge, ut, quantum possibile est, brevissimum hoc tempus sine supervacuis et inanibus curis agas. Sic enim habeto: donec superstitionum pondus abieceris, beatam vitam poteris optare, non assequi. Contraria se vicissim trudunt: nunquam metus et felicitas cohabitant. Vale.

9

Ad Matheum Patavinum, contra ebrietatem.
[1] Taceo que adversus ebrietatem copiosissime dici possunt; quam feda, quam periculosa, quam tristis egritudo est, quantusque furor scienter obruere atque enecare spumanti dolio rationem, quod singulare ac precipuum habet hominis natura; neque pedes, neque linguam, neque animum in potestate habere; tremulum caput, instabiles manus, stillantes oculos, gravem corporis odorem et pridiani meri reliquias crastino insultantes. [2] Taceo libidinis regnum, virtutis exilium, vulgi fabulam ac risum, bonorum odium atque contemptum; mutationem repentinam sileo et quamlibet doctorum inscitiam ac cuiuslibet etatis infantiam, omnium iocis ac fraudibus omniumque ludibrio expositam. [3] Rimulas quoque mentis oppresse ac futilis et gravi pondere fatiscentis, unde secreta effluunt sepe cum propria, sepe cum aliena pernicie, que multis mortis et extreme miserie causa fuit; luctum preterea et inane gaudium et contentiones et iurgia et precipitium et incautos congressus inermium cum armatis: hec ut nota, inquam, et vulgata pretereo. [4] Est Apulei Madaurensis liber qui inscribiturFloridorum; ibi quid primus crater agat, quid secundus ac deinceps, faceta narratione disseritur; cuius sententiam non muto, sed extendo. Nescio enim cur aut quomodo plus hodie bibitur quam olim; utinamque hic luxurie modus esset! quocumque te vertas, fragiliores ad virtutem, fortiores ad vitia facti sumus. Secundum me igitur, primus crater pertinet ad sitim, secundus ad letitiam, tertius ad voluptatem, quartus ad ebrietatem, quintus ad iram, sextus ad litigium, septimus ad furorem, octavus ad somnum, nonus ad morbum. [5] Hec illi Marco Bibulo, college non Iulii Cesaris sed tuo, cuius assidue cum vitiis lasciviaque litigas, si profutura credideris, meis verbis dicito. Si forte sibi irreprehensibilis videtur eo quod nondum ad ebrietatis extrema pervenerit, sciat plus esse e sobrietatis ac modestie fastigio vel modicum descendisse, quam, ubi semel labi ceperis, in fundum excidere. Gradatim subeunt virtus et nequitia; nemo vel optimus vel pessimus fit repente. Vale.

10

Ad amicum transalpinum magnum quendam virum, mortem ignavia non differri et nichil turpe ideo faciendum ut diutius vivatur.
[1] Fides silentium interrumpit, caritas loqui cogit; testor Cristum, coactus ad scribendum venio, que si eodem animo lecta fuerint quo scribuntur, poterunt et michi apud te benivolentiam augere et tibi gloriam apud gentes. Quonam enim modo dissimulare possum, si non falsum amicitie nomen gero, quin te, magnis periculis circumventum, vel dormientem excitem vel commonefaciam vigilantem? [2] Vides quam grave bellum inter Gallum Britannumque reges oritur; nulla proculdubio tanta res ab avorum nostrorum temporibus, certe nec ab atavis proavorum in Europe finibus apparuit, aut tam latus glorie campus fortibus viris oblatus est. [3] Cunti reges ac populi, suspensi ad tante contentionis eventum, precipue qui ab Alpibus Italie ad occeanum incolunt, quos ingens vicini tumultus excivit fragor, in armis sunt; tu solus, tanto sub turbine rerum, dormis; te quidem virgiliana premit increpatio et tibi celo missus nuntius exclamat:
potes hoc sub casu ducere somnos,Nec que circumstent te deinde pericula cernis?
[4] Profecto, si nichil aliud quam pudor obstreperet, debebas celerius expergisci. Qua enim fronte, quo animo, ceteris ad estivum solem sub galea et umbone degentibus, tu, procul ab agmine virorum femineaque circumstipatus acie, conquisitis pastus epulis et molli veste contectus, umbra torpes et otio, homo olim, ut putabam, avidus honoris et glorie, homo potens et nobilis, homo iuvenis et robustus? quid, oro, te impedit? munditias amas? refugis labores? [5] Sed audi fortissimi viri verbum a Salustio relatum: «Munditias mulieribus, laborem viris convenire». Sitim metuis et calles arenosos et serpentes sub Leone terribiles? sed alterius, etsi minus bellicosi, non minus fortis viri dictum accipe:
serpens, sitis, ardor, areneDulcia virtuti: gaudet patientia duris.
[6] At mortem gladiosque formidas? sed et hic verbum illud occurrat alterius viri fortis:
mors ultima pena est,Nec metuenda viris;
non plus, inquam, metuenda quam somnus aut requies. Quid enim inter mortis et originis diem refert? imo vero largiter: ille nos humane vite laboribus involvit, hic liberat. Hinc ille mos, ex intimis philosophie penetralibus eductus, in suorum ortu lugentium atque in morte gaudentium.
[7] Sed, ne ab opinionibus vulgarium recedamus — a quibus tamen, si ad salutem pergimus, quam longissime recedendum est —, detur timendam esse mortem, et illud vulgatissimum Aristotilis audiatur, "mortem" esse "ultimum terribilium"; qui et ipse quoque consulto non maximum dicere voluit sed extremum; sed, esto, sit maximum; putas ne illam ideo vitare, quia bello abstines aut mari? [8] Notum et illud alterius poete:
Frustra cruento Marte carebimus,Fractisque rauci fluctibus Adrie;Frustra per autumnos nocentemCorporibus metuemus Austrum;
quamlibet exactam curam nostri corporis habentibus, moriendum est. [9] 'Sed prolatande mortis studium solet esse mortalibus'. Fateor, et excusationem publice imbecillitatis agnosco. Primum, oro te, quantula ista dilatio est! deinde, quot et quam duris casibus exposita! quam multis vixisse nocuit et vite gloriam imminuit mors dilata! [10] Quotidianis exemplis abundamus, sed reverentius antiqua commemoro, nostra quoque libentius quam externa. Si paulo minus Tullus Hostilius vixisset, ictus fulmine non fuisset; paucos annos detrahe Tarquinio, rex mortuus erit ille, non exul; Appio Claudio vita longior cecitatem, Mario carcerem et degenerem fugam latibulumque limose paludis attulit. [11] Quid Pompeio Magno clarius, nisi splendorem tanti nominis vite diuturnitas et, que ad illam secuta est, mortis indignitas obscurasset? Quid de duobus Africanis dicam? quanto melius putas alter ante menia Carthaginis, alter ante portas Numantie periisset? non primus "ingratam patriam" exilio indigno et famoso epygrammate, secundus inulte mortis iniuria condemnasset. Ipse Cesar Augustus, quem ex omnibus felicissimum iudicares, quanto felicior moreretur, priusquam filie iam senescentis adulteria et, quas execrari solitum accepimus, vomicas suas inciperet numerare? [12] Omitto Regulum et Catonem et reliquos, quos nobilis mors illustrat; quamvis in Catone diversum a nostris sentire cogar— de Cicerone loquor et Seneca —: nolo ante civile bellum obierit, ne constantie sue testes fidedignissimi detrahantur, labor ac discrimen; miror intrepidum, miror colluctantem anguibus, miror arenis lybicis oberrantem; laudo robur animi, laudo contumaciam, laudo libertatem; accersitam mortem desperationemque non laudo. [13] Ne autem me forsan externa putes exempla negligere, clarior Pyrrus, clarior Hanibal moriturus erat, si sepulcrum ambobus italicum contigisset: infaustus utrique reditus in patriam fuit; clarior etiam Cirus, si ante moreretur quam scithicos fines, clarior Brennus vester, si priusquam delphicum limen attingeret. Quid venenum Mitridatis, quid varietatem Alcibiadis, quid Themistoclis exilium, quid Aristidis cathenas, quid incendium Cresi loquar? [14] Raro vita longior coequevam felicitatem habet, que ubi occidit, non sufficit infelicem esse, nisi presens calamitas transacte felicitatis memoria recrudescat; et si nichil nobis accidat vivendo, tamen multa spectare cogimur in nostris, que nos beatos esse non sinant. Felix hinc abiisset Priamus, felix Peleus, felix Nestor, si filios precessissent; et, ut alterius generis exempla non desint, non Socratem venenatus calix, non Euripidem canes, non Demosthenem ac Ciceronem gladii consumerent, non oblivio Messalam, non Plotinum lepra pervaderet, si oportuna mors instantes miserias prevertisset.
[15] Exemplorum vero iam satis est, in re presertim non ambigua: vides igitur ut longioris vite cupiditas ceca est; bona mors optanda est, in qua falli neminem posse constat, neminem penitere. [16] Sed quoniam usus obtinuit nocitura passim et in caput nostrum recasura concupiscere, liceat optare cum populo; an tamen ignavie semita speras ad optatum provehi? large quidem falleris. Quam multos sopor immodicus oppressit, quos labor et vigilie preservassent; quam multos vel necavit crapula vel suffocavit ebrietas, qui ieiunio salvi forent! Vulgatum est plures cenam occidere quam gladium. Quocunque ciborum genere nutritos, quocunque terrarum angulo latitantes, mols inveniet et tributum suum inexorabilis repetet, exiget, extorquebit; frustra tergiversamur; si ad mortem non ierimus, illa nos sequitur.
[17] Cogita ergo quid honestius, quid viro dignius, an delitescere et fugere quod evitare nequeas, an occurrere venienti et offerre quod debeas atque ultro fortunam sequi, ne, si restiteris, vi traharis. O miseranda enim brevissime suavitas more! quisquam ne usque adeo vivendi cupidus, ut non statim mori malit quam unius anni spatio vitam cum dedecore prorogare, preteritorum omnium annorum decora corrumpens? quanto erit obscenius metu mortis indecorum aliquit agere, ubi ne dicam anni unius sed nec diei totius certitudo promittitur? [18] Et quod ipse tecum cogitas: 'irem, nisi mortis adire periculum timerem', tunc utcunque dici posset, si sine periculo maneres. Nunc autem, nonne vel repentina febricula vel pestis alia— est enim multiformis humanorum casuum et mira varietas — vitam tibi, quam regi tuo negas, fortassis eripiet? [19] Que cum ita sint, hortor atque obsecro ut iantandem caput attollens, circumspicias: videbis immensam molem tantis regum et populorum apparatibus nutantem, ruituramque quo eam fortune vis impulerit. Non est dissimulationi locus, hostes tui vigilant et regem iugi obsequio circumstant. [20] Cui si victoria cesserit, somnum tuum in tanto nunc eius discrimine contemplanti — et preter hoc ab olim tibi, si nescis, infesto —, quid illum animi habiturum reris? sin aliter successerit, omnia enim rotat ad libitum fortuna, an forsan tibi ex presenti otio securitatem in illo ardore victorie partam speras? tu vero non quia volueris, sed quia timueris, cessasse videberis; teque comunis ruina cum universitate pariter involvet. [21] Crede michi, pars utraque spectatorem te certaminis vocabit, paratum ad fortune nutum atque ad victoris arbitrium circumvolvi. Ita nusquam favor, undique periculum. Meminisse profuerit Metii ducis Albanorum, qui quadrigis in diversum actis ab Hostilio Romanorum rege discerptus est, quod inter armatas acies se medium prebuisset. Expergiscere, oro, velociter, et dum adhuc tempus est, neglectum hactenus ad officium redi. Mundo enim tremente dormire, nescio quid morti similius quam sopori est. Ut valeas opto.

11

Ad Guidonem de Gonzaga Mantue dominum, quod amor equat imparia.
[1] Magna prorsus amoris et mira potentia est, qui tam valide tamque tenaciter, invisibili quidem sed haudquaquam insensibili nexu, minima nectit immensis, et quorum nulla paritas, pari regit imperio. Quidni autem hoc iuris habeat in animis hominum, sensu et ratione vigentibus, qui certis federibus surda et adversa invicem elementa conglutinat? non flammis aer, non terra fluctibus hereret; non ripas fluvii, non equor litora, non semitas suas astra cognoscerent, nisi omnipotens et, ut eum vocant, sacer orbis amor universa connecteret. [2] Qui celum igitur ac terras equo iure moderatur, is inter humilitatem meam et tuam altitudinem non discernit. Habet hoc ille precipuum: equare novit inequalia amantemque fideliter vix patitur non amari. [3] Sensit olim claritas tua, nullis quidem meorum actuum argumentis, sed solo, ut dici solet, mentis augurio — habent enim et suos oculos animi, quibus se se mutuo, superatis corporeis velaminibus, intuentur — sensisti, inquam, vir clarissime, quenam erga tuum nomen devotio mea sit. Ut amanti vicem referas, amor cogit; id, cum sepe multis indiciis, tum ex duabus nuper epystolis tuis, quas michi Iohannes Aretinus cancellarius tuus ostendit, iocundissime recognovi. [4] In quibus, mirum dictu, cum pro tot illum tantisque rebus huc miseris, non de Romane curie statu — quo nichil hac tempestate deformius, nichil incredibilius — non de maiorum fortunis amicorum, non de ipsis rerum tuarum successibus, postremo nichil omnino nisi de me meisque rebus interrogas; atque illum increpitas quod, curiosus in reliquis, id unum quod singulariter preque omnibus nosse desideras, tacuisset, ac nequis te fortuito locutum putet, bis idem per literas questus es. [5] Mitto alia, his fortasse mirabilia qui nescirent quam familiariter olim cuntorum dominus Augustus Cesar Virgilium, civem tuum, rusticane originis sed minime rusticani virum ingenii, dilexit, et Horatium, libertinum patre sed ingenuum stilo; quique principis illius ad eosdem humiles amicos velut ex equo missas et sepe dulcibus blanditiis refertas epystolas non legissent. [6] Quorum recordatio, quantum miraculo adimit, tantum adicit letitie; dum talibus exemplis me misceri sentio, tanteque laudis michi aditum aperiri; quoniam, ut alter ex his cesareis amicis ait,
Principibus placuisse viris non ultima laus est.
[7] Enimvero novum hic miraculum emergit: ut enim multa illis, sic michi, fateor, nichil est quo placere debeam. Quomodo enim sperem me aliis placiturum, qui michi ipse non placeo? Fortunatam sane dicimus uxorem, non que formosa est, sed que viro suo videtur; fortunatum servum, non cuius est opera nobilior, sed in quem amor domini propensior; sic ego, quisquis vere sim, si tibi aliquid videor, opinione tua me felicem dixerim, et si nichil habeo quo placere merear, tamen si placeo satis est. [8] Agerem gratias tibi, nisi humanitatem tuam verbis meis equari posse diffiderem; in his quidem que loquentis ingenium excedunt, tacere consultius.
[9] Ad ripam Rodani, Idibus Ianuariis.

12

Ad Marcum Ianuensem, posse etiam qui reipublice student innocenter et pie vivere, posse et ex eo strepitu ad altioris vite silentium aspirare.
[1] Animum tuum, qua visibilis fuit, optime vir, aperte satis in literis ostendisti; neque enim loqui taliter quisquam potest, nisi qui taliter est affectus. Sentio aculeos stili — magnus tibi amor verba dictavit — occurroque avide et pulsanti, amicitie mee fores letus aperio. Quid loquor 'aperio' que tibi, suavissime postulanti, iam ante quadriennium patuerunt? [2] Agnosco Marcum meum amplectorque cum gaudio, in his literis tuis, ad me longo, ut ita dixerim, silentii postliminio redeuntem; et nunc illius floride indolis tue fructus uberrimos gratissimosque percipio. Semper equidem speravi ut tantus de tali adolescente vir fieres. [3] Sed id, fateor, tam cito fieri posse non credidi; prevenit spem meam precox, eoque gratior, virtus tua. Ceterum et ardentissimi propositi tui memini, quod michi non paucis olim verbis, in ipso amicitie nostre primordio, fidentissime revelasti, idque nunc vel mutatum vel, quod magis auguror, dilatum esse non doleo; modo michi illud exhibeas quod optimo principio pollicitus es, ut in omni fortuna Deum ames, illi inhereas, illum colas atque ad illum totius animi intentione suspires. [4] Non impossibilem tibi legem statuo; qua te ire iubeo, trita est via. Quam multi viri clarissimi magna cum gloria per rei publice tempestates ad heremitici portus silentium pervenerunt; quam multi etiam, procul inde iactis anchoris, navigationem vite presentis felicissime compleverunt! Novit figmentum nostrum figulus ille sidereus, scit quid nobis expediat et anime nostre; sepe inenarrabilibus modis, quibus se tramitibus adiri velit, insinuat. [5] Tu igitur ne desperes, quasi devium et, ut Pithagorici vocant, levum iter ingressus sis, aut quasi tuorum cura civium quam geris, divine quam petis gratie sit adversa; perge, age, ne titubes, ne subsistas, neu saluti tue desis: aderit Ille qui tempus tuum — quod, quale disposueras, nondum venit — previdit infallibiliter ab eterno. [6] Nec est quo te interim inutiliter natum putes, si patriam tuam, his presertim temporibus tui egentem, que, ut Plato vult, "ortus tui partem" sibi iure suo "vendicat", ope consilioque adiuvas. Notum est apud Ciceronem celeste illud Africani mei dictum: «Omnibus qui patriam conservaverint auxerint adiuverint, certum esse in celo diffinitum locum, ubi beati evo sempiterno fruantur»; et quod sequitur: «Nichil enim esto» inquit, «principi illi deo qui omnem hunc mundum regit, quod quidem fiat in terris acceptius quam concilia cetusque hominum iure sociati, que civitates appellantur». [7] Sane cum exoptatum tibi, amice, tempus advenerit, ut te ipsum humo tollere, non tantum ut Maro vel Ennius sed ut Ambrosius vel Arsenius, possis alis ad volatum validis; facies tandem re ipsa quod animo iampridem facis, eodem adiutore qui inspirator fuit, et facies, ut spero, securius etate integra maturoque consilio, quam si id inconsulto repentinoque impetu iuveniliter attentasses.
[8] Sicut enim per terram latrunculis vacuam atque purgatam, per planum ac solidum callem sub tranquilla celi temperie tutum viatori iter est, sic sedatis passionibus firmatoque proposito et primeve insolentie tumore compresso, per modestiores atque sereniores etatis annos tutissime pergitur ad salutem; quamvis nulla etas repulsa, nullum, ut dixi, genus hominum eorum qui in aliqua honesta exercitatione versantur, ab hoc tramite sit exclusum, constetque, iuxta Plotini sententiam, non "purgatoriis" modo "purgatique" iam "animi", sed "politicis" quoque "virtutibus" beatum fieri. Ut enim aliquid more nostrorum loquar, actuosa Marthe solicitudo non spernitur, quamvis sublimior contemplatio sit Marie. [9] Habes ergo, carissime, quantum inter huius temporis angustias licuit, unum de postulatis tuis, quod fuit ut tibi pro informatione vite aliquid scriberem; habes hoc, inquam, pro unius antelucane vigilie spatio, breve quidem sed in se, ut arbitror, absolutum, si illud addidero: compendiosam semitam ad virtutem visam esse philosophis, ut tales effici studeamus quales cupimus apparere; et illud, quo nichil reor efficacius: quoniam, ut eisdem placet, "tota" doctorum hominum "vita" nonnisi "commentatio mortis est". Hactenus hec, que non ut te doceam, sed ut admoneam ac memoriam excitem, dicta sint. [10] Reliquum erat ut te memori animo recommissum haberem; iuvat enim verbis etiam tuis uti. Id vero iandudum factum esse confidito; ex quo te primum vidi, imaginem tuam ex adamante purissimo imis precordiis indelebiliter affixi, quam nulla revellet dies, nullus locus excutiet. Extremum est ut et virtuti et fortune tue gratuler, quibus tanti principis affinitatem ac benivolentiam meruisti, et pro caritate huic impensa seniculo grates agam. Vale.
[11] Ad fontem Sorgie,
Kal. Ianuariis.

13

Ad fratrem Iohannem de Columna, podagram familiarem esse divitibus.
[1] "Anilem" tibi "fabellam", sed "ex re", ut Flaccus ait, "garrio". Aranea iter agens forte obviam habuit podagram et «Quo» inquit, «tam mesta proficisceris?». «Rusticum » ait illa, «et hirsutum hospitem nacta eram, qui me fame ac labore perpetuo cruciabat, qui cum a mane ad vesperam me inter glebas et saxa tenuisset, vix serum pulverulentam atque inopem domum repetebamus miseri, numquam integris calceis, nunquam sine fasce gravissimo. [2] Illic infelicem diem nox haudquaquam felicior sequebatur; tristi quidem ille me cena, mucidi ac lapidosi panis veteribus fragmentis alleoque et preduris oleribus, solabatur, aceto turbidam superinfundens aquam. Saturnalium dies erat quotiens caseus sardus accesserat. [3] Sic exceptam, agresti demum et ipsius agelli duritiem superante grabatulo componebat. Ad auroram inde consurgens, rursus in campum et ad invisum cogebat opus; sic unum diem dies alter urgebat, nulla interim quies, nulla spes quietis. Festo enim die aut domini lavabat oves aut rivo viam preparabat aut sepem novalibus pretendebat. Immortale malum et domum meis moribus adversam perosa diffugio». [4] His auditis, aranea: «Heu» inquit, «quam diversa conditio mea est! Hospitem habui effeminatum et mollem, apud quem non summum modo sed solum bonum voluptas erat. Raro pedem domo efferebat; cenam ad auroram, prandium trahebat ad vesperam; reliquum somnus habebat purpureis arcessitus stratis: quod conviviis luxurieque superfuerat, quieti datum. Conquisite intus epule, peregrine species odorum, Bachus alienigena, vasa aurea, gemmata pocula, serico vestitus paries, ostro tellus instrata; hec inter solicita semper familiarium turba discurrens locis omnibus aderat. [5] Nulla domus pars neglecta, nullus angulus inaccessus; dum verritur solum scopis, dum de laqueatis trabibus pulvis excutitur, vix usquam artificii mei telas sinebar ordiri, et, quo nichil est tristius, si cepissem, primo rerum apparatu spem caducam et labores meos irritos videbam. Agebar infelix, preceps eiciebar; querebam latebras, nulle erant: solidus niveo murus ex marmore nulla michi misere diversoria relinquebat. Fugi igitur a facie persequentis, ubivis quietum exilium domesticis sine fine laboribus prelatura». [6] Hec cum illa dixisset, respondit altera: «Heu quam multa sunt bona que vel nesciendo vel negligendo perduntur! ignorantia cecitas mentis est, negligentia torpor est animi; aperire oculos oportet, et que salutaria se se offerunt non differre. Ecce nunc, ex his que dixi queque audio, cum pessime sit nobis, erit optime si permutemus hospitia. Tuus michi, tibi meus hospes aptissimus fuerit». [7] Placuit consilium, mutant domos; et ex illo obtinuit ut podagra inter delitias et in palatiis divitum, aranea in squalore et pauperum tuguriis habitaret.
[8] Domum tuam, amice, podagram subintrasse audio; miror. Non putabam illi locum esse in domo tam sobria, vereorque nequid ibi sui iuris invenerit. Quodsi verum est, non malum magis quam mali causam horreo. Malo iam hospitem habeas araneam. Principiis resistendum est; nulla melius ope resistitur quam vigiliis labore ieiunio. Vidi ego puer iuvenem podagricum, eundem senem podagra liberum revidi; quesivi causam, nullam michi aliam reddidit, quam quod se vino penitus abdicasset.
[9] Refert Cicero, et post Ciceronem alii, quosdam divites podagra inutiles, cum pauperes facti essent, sanitati redditos. Non audeo iubere ut sis pauper; quamvis iubere non sit necesse, si sapis. Inter cetera professus es, ut audio, spontaneam paupertatem. An mentior? certe intra religiosum limen et presertim intra cellulam mendicantis, nullus divitiis locus est; opulentia enim et mendicitas non habitant simul; si paupertas excluditur, vereor ne non tam aurum, quam, quod ait Apostolus, "thesaurizes iram in die ire". [10] De hoc tecum ipse delibera, qui federum que cum Cristo habes, optime meministi; si oblitus es, relege pactorum cyrographum, invenies quid tu illi promiseris, quid ille tibi. Ego, inquam, non iubeo ut pauper sis, non quia vel tibi non expedit vel me non decet et amplecti fidele consilium et dare, sed quia piget verba profundere et incassum loqui; video enim ipsum paupertatis nomen horrendum et infame, quod licet amplexus sis, deponere sponte non potes. [11] Illud saltem consulo, vivas ut pauper; hec est illa, que a philosophis frugalitas dicitur, voluntaria paupertas. Hanc tibi suadeo, hanc tibi unam viam corporee salutis ostendo. Alter tibi adsum Ypocras; amarum forte sed salubre farmacum offertur. Si vis sanus esse, vive ut pauper. Latens aurum in arcula animo tantum nocet, victus delicatior et animo nocet et corpori. Proinde, si pellere vis podagram, pelle delitias; si malum omne vis pellere, pelle divitias. Et Vale.
[12] Ad fontem Sorgie,
X Kal. Iulias.

14

Excusatio super non mutuata pecunia petita per literas magni cuiusdam amici.
[1] Regum cervicibus impositum pecunie iugum liberrima indignatione reicio; non sinam, si Deo placet, metallis servire animum ad maiora dispositum; illa igitur, quoniam preesse prohibeo, subesse non patitur, et quem servum habere non potest, dominum dedignatur. [2] Minus loquor: superbior est quam dixi; nec me dominum vult habere nec comitem; recusat imperium, amicitiam non admittit; frangit vectes, solvit nodos, spernit arcule mee seram; dum clausisse illam videor, nescio quibus rimulis invisa dilabitur. Id sane michi, ut sepe molestum, sic gloriosum semper existimo, dum circumspicio quibus illa mancipiis et quorum soleat hospitio delectari.
[3] His ita se habentibus, ignosces si, quod multo michi quam tibi gravius est, presentem indigentiam tuam pecuniaria ope non relevo. At ne nichil putes te scribendo profecisse, scito copiam pignorum optimorum paratam tibi apud me; quam ut ad te perferret, nuntius tuus nullo sibi persuaderi quivit ingenio. Iube illum ad me, sed exorabilem, reverti; alioquin meus ad te veniet, etsi vulnus nostrum nulli nisi medico revelatum velim. [4] Preterea his illud addiderim, ludicre potius quam iocunde literis utrinque consultum: michi enim conditionis mee solamen additum, non quod in angustiis te comite delecter, sed quod in me indignari non sit fas, quod comune mecum habeat tantus vir; tibi vero laborem excusationis ademptum. Nisi enim tu preoccupasses, iam calamus erat in manibus ac nequid nostrarum rerum feneratoris avarum limen attingeret, interpellare decreveram ut tu necessitatibus meis accurreres. [5] Quid vis dicam? uberrimum philosophie locum copiosissimamque materiam non ignoro, ubi contra tela fortune, in quibus non ultima est paupertas, armantur animi. Que licet in nostris finibus non habitet, quia tamen, ut eleganter ait Flaccus,
Curte nescio quid semper abest rei,
et hic quoque multa non tantum nobis sed in comune salubria dici possunt, que sciens sileo, ne publicum sequar morem pro rebus verba prestantium. Facilis amicitia est pro petito auxilio consilium dare. [6] Certe ego in his casibus, qui domi mee crebri sunt, essentque rarissimi nisi me rei familiaris incuriosum cura generosior effecisset, cum multa remediorum genera vel ipse michi conficiam vel a doctioribus confecta reperiam; tum illud in primis efficacissimum experior, quod licet omnis fortuna suas habeat molestias sitque verissimum, quod veritatis inquisitoribus visum est, omnem vitam, etiam que felicissima videatur, esse tormentum, molestissimus tamen et occupatissimus et, si profundius inspicias, vere miserrimus est divitum status. [7] Contra autem, dura quidem, sed tutissima et expeditissima est paupertas, mediocritas optima, et inter rarissima Dei dona hanc nobis contigisse gratulor. Siquid interdum deest, accidit ut unico defectu multorum nos munerum suorum liberalitas celestis admoneat, et brevi gustu amaritudinis prosperitatem nostram nobis efficiat dulciorem. Quodsi multa, quodsi omnia deessent, hoc animo tamen sum ut felicius rear laudabiliter egere quam turpiter abundare, nec nosse veram opulentiam eos qui honeste mendicitati inhonestas divitias anteponunt. Vale.
[8] II Kal. Ianuarias.

15

Ad amicum litigiosum, sicut bonorum amicitias appetendas sic malorum inimicitias declinandas.
[1] Studeto bonis omnibus esse carissimus, neque verendum est ne nimios habeas amicos aut nimium tibi negotii obiciam. Ita dico, si omnes bonos amicos tibi feceris, pauci erunt.
Rari quippe boni; numero vix sunt totidem quotThebarum porte vel divitis ostia Nili.
'Quis' inquis, 'hoc loquitur?' Quid refert? si dictum probas, quid queris auctorem? Omne verum, ut ait Augustinus, a veritate verum est. Ego hec loquor. An forte tu negas? Loquitur experientia que mentiri non solet; loquitur veritas que mentiri non potest. Quodsi mortalem poscis auctorem, loquitur hec peritissimus rerum talium, Iuvenalis, quique profundissime mores hominum novit. [2] Si sibi non credis, audi alium, cuius ore loquitur Qui non modo novit sed et creavit homines. Is ergo quid ait? «Non est qui faciat bonum, non est usque ad unum». Poeta paucos, propheta nullum dixit; et secundum suum sensum uterque verissime. [3] Tu vero, quoniam desperandum non est aliquos bonos reperiri posse, ne, cum de omnibus desperare ceperimus, de nobis etiam necessario desperemus, cogita quosdam non modo bonos esse sed optimos, et pro concordia harum discordantium sententiarum, Flaccum velut arbitrarie pronuntiantem audi:
Nam vitiis nemo sine nascitur; optimus ille estQui minimis urgetur.
Sic est profecto; [4] Stoici licet obstrepant, qui omnem morbum ex animis se radicitus avulsuros spondent; preclarissimi medicorum, modo quod pollicentur implerent. Sed in vita hominum, de qua nobis amicitie deligende sunt, experimento compertum est nullum animum, quantalibet serenitate tranquillum, levibus saltem interdum perturbationibus non moveri et quibusdam humanarum rerum turbinibus agitari. [5] Ceterum, sicut armata navis, in alto fluctuabitur; non succumbet, eaque, ut navis, sic animi precipua laus erit; ita fit, quod Stoicis non placet, ut in hac vita, cui nichil scimus inesse perfectum, sanitatis locum teneat levis ac medicabilis egritudo. [6] Igitur, ut ad rem oratio revertatur, ex hoc genere hominum, non quorum nulla sint vitia, sed quorum vitia virtutibus cedant — quod ipsum noveris esse rarissimum — amicos tibi, quibus potes artibus, efficito; poteris autem nullis melius quam imitatione morum ac similitudine studiorum. [7] Contra autem, malis, quorum innumerabilis multitudo est, nec amicus esto nec hostis; certe, nec cognitus. Vultum tuum aspiciant, animum ignorent; sequere illius consilium qui monet, ut «intus omnia dissimilia sint, frons populo nostra conveniat». Putent illi te agere quod vulgo agitur; tu vero tuum aliud negotium, et aliquid semper tecum maius agito. Sic enim maxime inter mundi discrimina securus evades, paucis carus, multis ignotus, odiosus nemini. [8] Neve me hodie de nichilo philosophatum putes, audio te adversus improbos ingens bellum et inexorabilem simultatem suscepisse, quos an corrigere an delere cogites incertum: utrobique enim par impossibilitas, nisi quod aliquanto facilius arbitror deleri posse quam corrigi. [9] Generose indignationis aculeos laudo, certamen irritum et studium inane non laudo; si enim laborem supervacuum declinare consilium est, quid de eo labore censeas, cuius unicus fructus est odium? Cane itaque receptui, obsecro; alioquin scito multis tibi legionibus opus esse. Vale.

16

Ad Paganinum Mediolanensem, patientiam unicum esse remedium in adversis.
[1] O quam multa nunc ad literas tuas dici possunt! sed nec michi otium, nec tibi verborum auxilio est opus. Aliud cogito remedii genus. Magna est enim fortune vis, neque minor celeritas; interim sane omnium que vel ex libris vel e media vita hominum occurrunt, que sunt multa et varia, hec summa est. [2] Dura sunt, fateor, et gravia et inamena que pateris; unum est difficilium levamen: patientia, si humana despicias, si te non ad delitias sed ad laborem in hanc vite palestram descendisse memineris, si magno nisu adversa sustuleris, memor in prelio militem, in tempestate nautam, in rebus malis bonum animum probari. Vale.

17

Ad eundem, ante factum deliberandi locum esse.
[1] Ego vero absit ut dissuadeam petitioni haud iniuste morem gerere; sed illud moneo ut in fronte oculos habeas, quos ego hactenus in tergo habui. Nil iocundius, nil dulcius quam benemeritum et egentem auxilii compotire; contra autem inexpectato ingrati vitio nil tristius. Magne quidem est non solum prudentie sed fortune, inter tot pectorum latibula, puros animus fucatosque discernere, et quanti quisque sit priusquam experiaris agnoscere, cuius honeste preces ac miserabiles lacrime, cuius ficta necessitas simulateque blanditie. [2] Magne parti hominum illud inest ut ad impetranda que cupiunt memores atque soliciti, ad referendam gratiam segnes obliviosique sint; tanta et tam repentina mutatio invadit animos, ut quem precantem mane videris, sero voti compotem non agnoscas. De his in Ecclesiastico: «Donec accipiant» inquit, «osculantur manus dantis et in promissionibus humiliant vocem suam; et in tempore redditionis postulabit tempus et loquetur verba tedii et murmurationum». Nosti cetera. [3] At quoniam: inter ingratos vivitur, non ideo desinendum: alioquin virtus vitio victa videbitur; sed aliquanto cautius agendum reor. Tu vale et quicquid acturus es, dum mutandi tempus est, cogita; post enim, deliberatio sera est.

18

Ad Iohannem Anchiseum, cui librorum inquisitio committitur.
[1] Quod sepe olim vel oblivio vel torpor abstulit, attingam, frater. Si gloriari licet apud te, gloriabor in illo in quo solo gloriari tutum est: fere iam ex omnibus humanarum cupiditatum ardoribus, etsi non totum, magna tamen ex parte, divina me pietas eripuit; e celo enim est, seu id michi nature bonitas seu dies prestiterit. Multa quidem videndo multumque cogitando, intelligere tandem cepi quanti sint studia hec, quibus mortale genus exestuat. [2] Ne tamen ab omnibus hominum piaculis immunem putes, una inexplebilis cupiditas me tenet, quam frenare hactenus nec potui certe nec volui; michi enim interblandior honestarum rerum non inhonestam esse cupidinem. Expectas audire morbi genus? libris satiari nequeo. Et habeo plures forte quam oportet; sed sicut in ceteris rebus, sic et in libris accidit: querendi successus avaritie calcar est. [3] Quinimo, singulare quiddam in libris est: aurum, argentum, gemme, purpurea vestis, marmorea domus, cultus ager, picte tabule, phaleratus sonipes, ceteraque id genus, mutam habent et superficiariam voluptatem; libri medullitus delectant, colloquuntur, consulunt et viva quadam nobis atque arguta familiaritate iunguntur, neque solum se se lectoribus quisque suis insinuat, sed et aliorum nomen ingerit et alter alterius desiderium facit. [4] Ac ne res egeat exemplo, Marcum michi Varronem carum et amabilem Ciceronis Achademicus fecit; Ennii nomen in Officiorum libris audivi; primum Terrentii amorem ex Tusculanarum questionum lectione concepi; Catonis Origines et XenophontisEconomicum ex libro De senectute cognovi, eundemque a Cicerone translatum in eisdem officialibus libris edidici. [5] Sic et PlatonisThimeus Solonis michi commendavit ingenium, et PlatonicumPhedronem mors Catonis, et Ptholomei regis interdictum cyrenaicum Hegesiam, et de Ciceronis epystolis Senece priusquam oculis meis credidi. Et SeneceContra superstitiones librum ut querere inciperem, Augustinus admonuit, et Apollonii Argonautica Servius ostendit, et Reipublice libros cum multi tum precipue Lactantius optabiles reddidit, et Romanam Plinii Tranquillus Historiam et Agellius eloquentiam Favorini itemque Annei Flori florentissima brevitas ad inquirendas Titi Livii reliquias animavit; [6] ut notissima et vulgatissima illa preteream, que teste non egent, et tamen, cum accesserit testis illustrior, altius in animum descendunt; qualis est in Declamationibus Senece laudatus ille ciceroniane facundie principatus ingeniique singulare preconium; et illud in Saturnalibus multiforme Maronis eloquium ab Eusebio demonstratum; et illud Statii Pampinii poete reverens submissumque testimonium de virgiliana Eneyde, cuius "longe sequenda et adoranda vestigia" Thebaydem suam, in publicum exituram, admonet; et illud ab Horatio Flacco, imo vero ab omnibus concorditer delatum Homero poetarum principi. [7] Pluribus ago quam necesse est; nam illa quidem longa nimis recordatio, Prisciani grammatici iuvenilis olim lectio quot michi librorum peregrina nomina congesserit, quot postmodum Plinius Secundus, quot novissime Nonius Marcellus, quotiensque salivam excitaverint. [8] Nemo ergo mirabitur, ut redeam unde digressus sum, vehementer eis animos inflammari atque configi, quorum singula suas scintillas suosque aculeos palam habent aliosque clanculum in sinu gestant quos sibi invicem subministrant. [9] Itaque — pudet equidem, sed fatendum ingenue et cedendum vero est — excusabilior, ne dicam generosior semper michi cupiditas visa est Atheniensis tyranni Egiptiique regis quam nostri ducis; aliquantoque nobilius Pisistrati primum, deinde Ptholomei Philadelphi studium quam Crassi aurum, etsi multo plures imitatores Crassus habeat. [10] Sed ne Rome Alexandria vel Athene, et Italie Grecia vel Egiptus insultet, et nobis studiosi principes contigerunt, hique tam multi, ut eos vel enumerare difficile sit, tamque huic rei dediti, ut inventus sit cui philosophie quam imperii carius nomen esset; et studiosi, inquam, non tam librorum, quam libris contentarum rerum. Sunt enim qui libros, ut cetera, non utendi studio cumulent, sed habendi libidine, neque tam ut ingenii presidium, quam ut thalami ornamentum. [11] Atque, ut reliquos sileam, fuit romane bibliothece cura divis imperatoribus Iulio Cesari et Cesari Augusto; tanteque rei prefectus ab altero — pace Demetrii Phalerii dixerim, qui in hac re clarum apud Egiptios nomen habet — nichil inferior, ne dicam longe superior, Marcus Varro; ab altero Pompeius Macer, vir et ipse doctissimus. Summo quoque grece latineque bibliothece studio flagravit Asinius Pollio orator clarissimus, qui primus hanc Rome publicasse traditur. [12] Illa enim privata sunt: Catonis insatiabilis librorum fames, cuius Cicero testis est, ipsiusque Ciceronis ardor ad inquirendos libros, quem multe testantur epystole ad Athicum, cui eam curam non segnius imponit, agens summa instantia multaque precum vi, quam ego nunc tibi. Quodsi opulentissimo ingenio permittitur librorum patrocinia mendicare, quid putas licere inopi?
[13] Necdum attigi quod hac in parte supremum erat, et quod vix credibile videretur, nisi longum doctissimi viri studium et amicitia principum ad verisimilitudinem revocaret: Amonicus Serenus bibliothecam habuisse memoratur sexaginta duo librorum milia continentem, quos omnes Gordiano minori, qui tunc erat imperator, amantissimo discipulo suo, moriens reliquit; que res non minus illum quodammodo quam imperium honestavit. [14] Hec pro excusatione vitii mei proque solatio tantorum comitum dicta sint. Tu vero, si tibi carus sum, aliquibus fidis et literatis viris hanc curam imponito: Etruriam perquirant, religiosorum armaria evolvant ceterorumque studiosorum hominum, siquid usquam emergeret leniende dicam an irritande siti mee ydoneum. [15] Ceterum, etsi non ignores quibus lacubus piscari quibus ve fruticetis aucupari soleo, nequa tamen falli queas, his seorsum literis quid maxime velim interserui; quoque vigiliantior fias, scito me easdem preces amicis aliis in Britanniam Galliasque et Hispanias destinasse. Ne cui ergo fide vel industria cessisse videaris, enitere et Vale.

19

Ad Lelium suum, de pertinacia spei humane.
[1] Adeo pertinax et fixa mortalium spes est adversus infeliciter experta, ut neque sterilitas agricolam, neque tempestas nautam, neque tectorum casus architectum, neque patremfamilias sobolis acerbus interitus deterreat ab incepto. Hinc illa comunia, ut et famelicos serere et naufragos navigare et ruinis vix elapsos nova super eisdem fundamentis edificia moliri et orbos senes inter sepulcra filiorum aliis procreandis intendere videamus. Piscatores frigoribus et fame confectos hic ante oculos habeo. [2] Mirum et prorsus incredibile, totos dies ieiuni ac nudi noctesque ad auroram insomnes agunt, cum interim vel hamos vel retia tentantium una eademque sors est: nichil agere, frustra torqueri, tempus, in aliis aliquanto forsan utilius consumendum, perdere; neque tamen obstinatis ad inceptum animis a fatali gurgite divelluntur. Usque adeo etiam amari exercitii consuetudo longior dulcis est. Infaustam arenam imo verrentes alveo, quam fugiunt egestatem inter undas et scopulos inveniunt, nunquam forte quod tantopere satagunt, reperturi. [3] Illa quidem dictu minora, nescio an maiori admiratione digna sint. Ferarum studium, totiens vacuatis cubilibus, non lentescit; novis fetibus pariendis alendisque prioris raptu nunquam segnior tigris redit; columbe, crebri partus solatio destitute, nichilo moderatior in reliquum ardor est; philomena, postquam pastorali furto perditos natos longo gemitu et predulcibus querimoniis prosecuta est, nidum ab eodem ramo, sequentis puerperii fortunam tentatura, suspendit. [4] Rem dicam novam tibi sed omnibus vallis huius incolis notissimam. Aquila iampridem in his montibus habitat; subulcus advena, nedum quos pascit suibus sed hirsutis etiam apris asperior, clam nido insidiatus est, neque animam suam pluris extimans quam valet, de altissima rupe, que fonti Sorgie nubibus par impendet, ancipiti fune demissus, cuius rei vel meminisse horror est, ad aeriam domum temerarius predator accessit, et solicite genitrici, spem generis, pullos implumes abstulit. [5] Id semel, idque iterum et iterum ausus, nil amplius aquilam movit, quam ut, nuper tristi domicilio deserto, nidum dumosamque supellectilem in alteram rupis partem parumper avexerit; illic modo sepius amisse sobolis spem refovet, nichil solito letius, ut reor; siquidem saxeus iste suus hostis, exigui lucri cupidus, vite prodigus, iam restem nodosque preparat, quibus per inane suspensus de insolito specu solitas predas agat.
[6] Iam sensim ad minima rerum ratiocinando descendimus; nec apibus quidem prerepti mellis iniuria mellificandi dulcedinem, nec formicis sub terra latentium horreorum inundatio graniferi laboris experientiam frequentisque cursus ac recursus imminuit voluptatem; non enim desperant infeliciter tentata retentari posse felicius. [7] Alioquin, si cum successibus rerum animorum simul spes intereat, torpebunt estus hi quos undique cernimus, actionum variarum, quotidie interpellantibus fatis, et vitam situ marcidam exitus inglorius manebit. Quod ne forte contingeret animantibus cuntis et presertim homini, dura propositique tenacia pectora data sunt. [8] Urbem Romam— ut retro iam facili saltu ab imis rerum ad altissima conscendamus — a Gallis Senonibus incensam restituere maiores, qua in re Camilli autoritas, tribunis contra nitentibus, omine etiam adiuta, prevaluit. Idem illi maiores nostri post Alliam, post Ticinum, post Trebiam, post Transimenum, in aciem redierunt; post Caudine pacis ignominiam gloriosissimas victorias retulerunt; et post Cannas, gravissimum ac pene mortiferum reipublice vulnus, ne ab ignavis civibus derelinqueretur Italia, contra sententiam Cecilii Metelli fulgens Africani gladius obtinuit. [9] Quod nisi invicta spes unius, eiusdemque admodum adolescentis, multorum senum labantes firmasset animos, actum erat de imperio, nulla hodie Romani nominis memoria, nulla Romane potentie vestigia superessent. "Faciente" enim, ut Flori historici verbis utar, "de Italia Africam Hanibale", profecto non Latini sed Afri coloni Italiam possiderent; et siquis forte mansisset italici sanguinis tantis superstes cladibus, non aliter quam dulcis aque rivulus pelago mixtus in peregrinos mores victricemque barbariem concessisset. Quod non sumus igitur et quod sumus, fateamur ingenue, spei bone duntaxat unius hominis debemus. Et de nobis quidem hactenus. [10] Quid Lacedemonios quid ve Carthaginienses memorem, qui sperare non prius quam esse, desierunt? quid Saguntinos, qui dum sera a nobis auxilia sperant, extremas a crudelissimo hoste miserias acceperunt? Longum est per cunta discurrere; itaque ut unde est ortus illic sermo desinat, ultima iactate navis anchora spes est, quam siquis in hoc procelloso mari laborantibus absciderit, nulla est ad vitam via, nullus ad requiem portus, nullus reditus ad salutem. [11] Miraris nunc quid tam longa sibi velit oratio; scilicet, unum ago: ut amicum tuum subscribas exemplorum turbe, raras et forte vanas sed firmas utique spes habentem. Et hec michi quidem curiosius explicanda erant, ut affectum scribentis agnosceres; cetera in silentio intelligis. Vale.

20

Ad eundem, querela silentii et quantum lucrum sit inani expectatione liberari.
[1] Sepe te literis ad colloquium elicere nisus sum; inefficaciter ad hanc diem. Pergam silentium tuum interrumpere; pudebit amici tot clamores tacitum audire. Labellum clausum vel in indignationem forte vel in risus aperiam vel in verba; non magnifacio quid rescribas; modo loqui incipias, victor sum. Si occupationes te veteres tenent, novas ingeram; si segnitie calamum amisisti, sedulitate restituam; at si forte superbia extolleris et, quod suspicari ne tenuiter quidem possum, amicis affatibus indignum censes, humilitate michi ab illo animi fastigio detrahendus et in equum campum amicitie retrahendus es.
[2] Itaque sic tibi persuade: inculcare querelas et lamenta non desinam, donec michi vel antiquum inter nos commercium literarum restituas — quandiu saltem tam propinqui sumus, ut nuntiorum penuriam pretendere neuter possit et quasi per manus ab altero ad alterum sit epystolarum transitus — vel probabilem causam tante mutationis expedias. [3] Nuntius alter alterius vestigia urgebit; literarum mearum acervi ante oculos tuos erunt; amici digitum et anulum nosti, intactas abicere amor et verecundia non sinent; aperies, licet nolis; ipse tibi blandientur ut perlegas. Ita, qui brevis scripture laborem fugis, longe lectionis fastidium non evades; siquid igitur michi credis, oculos tuos digitorum auxilio libera et ignobiliores corporis tui partes nobilioribus servire doce.
[4] Arripe calamum; non insueta suadeo: calamus ab infantia gladius tuus est; adulta etas et patrie status ad alia te deinceps arma rapuerunt; demum ad Romanorum Pontificum quietiores aulas, retrahente fato, et ad antiqua studia rediisti. Quid igitur peto? fac quod quotidie facis, scribe aliquid; fac itidem quod nunquam facis, scribe michi. Mox nempe subsistam et vel rarius scribam ipse vel brevius; vicisse et de ista silentii tui arce te deiecisse sufficiet.
[5] Hic tamen — scio cui loquor — veteri illo et vulgari clipeo tectus occurres: 'Quid quereris, frater? nichil habeo quod scribam'. Ego vero, etsi in tanta rerum copia talibus ingenio eloquio ve nunquam defuturam scribendi materiam crediturus fuerim, facile persuaderi michi patiar, quamlibet seu veram seu fictam causam, potius quam oblivionis nebulam, tibi silentium induxisse. [6] Hoc igitur saltem, quod multi ab amicis petierunt, sed eorum quos ego legerim primus omnium Cicero, scribe: te nichil habuisse quod scriberes; hoc ipsum scribe, sed aliis tamen verbis; alioquin, quod intentionis mee non fuit, breve nimis et apertum evadendi tibi iter ostendi. Evades, si te novi, saltu unico et te uno verbo redimes autore me; sic ego, quod multis accidit, consilio meo ludar.
[7] Sed iam satis superque querelarum est, nisi quia ad ultionem tendo et taciturnitatem tuam loquacitate punio. Ut vero aliquid etiam familiarium curarum huic epystole includam, queso ne pigeat apud comunem dominum pro felici rerum mearum exitu intercedere; voco autem quemlibet felicem, modo aliquis sit. Multum est, frater, vana expectatione liberari. [8] Ignorant homines quid lucri est, supervacua et infinita desideria proiecisse. Perdita satiant, possessa cruciant miserorum animos, pluribus inanibus quam solidis occupatos, et — tanta est insania — extricari ab erroribus ut fiat vero locus, metuunt, dum sibi prosperos rerum pregrandium exitus pollicentur. Sibi quippe placentes ac superbi et iniqui rerum suarum iudices, dignos se finxerunt quibus ad nutum universa succederent; ita, quod in amatoria materia dixit Naso,
Dum sibi quisque placet, credula turba sumus,
iam in medium vite comunis late delirando perduximus; ut enim eleganter a Tullio dictum est: «Metelli sperat sibi quisque fortunam». [9] Quot autem in hac vanitate falluntur, imo vero quam pauci, quam pene nulli non falluntur! Hinc licet advertere, quod, si veterum scriptorum testimonio stamus, ex omnibus seculis felix ille Metellus nonnisi unicum comitem, eumque ipsum non domi sed procul et extra Italie terminos, dicitur invenisse; qui tamen ipsi, quam rite felicitatis hoc inane nomen usurpaverint, locus iste non recipit. Et fortasse aliud dicendi tempus veniet. [10] Nunc, ut ceptum peragam, si quod omnes sperant nullus assequitur, quam multos vite somniis elusos expectantesque mors oppresserit, quotque in finem oppressura sit, cogita. Quibus ego territus, hanc ipse michi legem statui: altiora me non querere, paria vero pauca quidem et modeste, quo scilicet et obtentis sobrie gaudeam et amissa feram fortiter et repulse dolore non torquear. [11] Ad hanc legem ita me formavi, ut vix rei cuiusquam verear eventum, modo expectationis fastidia detrahantur. Quamobrem per omnes te celicolas, frater, oro ab hac quamprimum perplexitate dissolvi; auferte michi expectationem; quicquid erit, equanimiter feram. Finem facio cum illo cuius hoc michi placet inter cetera. «Pars beneficii est, quod petitur si cito neges». Vale.

21

Ad eundem.
[1] Impletum est plane in nobis quod de Pompeio tuo Corneliaque sua scribitur:
neuterque recedensSustinuit dixisse vale;
sed nec multis inter nos verbis opus erat, que nil aliud quam animorum et passionum que in eis habitant, note sunt, cum animi nostri, licet in silentio, vicissim pateant. [2] Unum est quod te nunc agere, si possibilitas adest, velim. Iuvenis quidam virginem, cuius amore languebat, ipsa non obluctante, cognovit, matrimonii pactis interpositis; idque, quo magis in aures tuas intret, nescio an et in toro, certe apud Thorum accidit. [3] Loci dominus — nobilis dicam an rusticus? — iuvenem ipsum, quem gravi et antiquo odio persequitur, ad capitale supplicium vocat; mulier factum excusat, nichil se contra quam optaverit passam dicens et promissas amantis nuptias efflagitat; annuit ille, si liceat; sed carcere conclusus sub iniquissimo iudice causam dicit; ceterum ubi compedes amoveantur, soluti ambo, et etate et animis et fortuna pares, optatissimas nuptias celebrabunt. [4] Hec ut ad me indignantis primum populi vocibus, deinde etiam amicorum precibus et lacrimis perlata sunt, tu primus omnium occurristi, a quo morbi talis auxilium peteretur. Et nos aliquando, frater, arsimus, et opem ferre decet ardentibus; dominum autem nostrum, etsi talia sublimem eius animum non attingant, non tamen usque adeo ferreum aut inhumanum reor, ut humanis non misereatur erroribus. [5] Nec est quod parcius ardere ruricolas suspicemur; in omne genus hominum par imperium habet arcipotens ille puer. Scio apud Virgilium scriptum esse quod
subita incautum dementia cepit amantem,
et sequitur
Ignoscenda quidem;
sed terret quod in fine subiungit,
scirent si ignoscere Manes.
Vereor enim ne durior ille Bellorophon nichil humanitatis habens, insuper ira accensus sit, sanguinis sitientior quam oportet. [6] Utcunque succedat, nos partes nostras implebimus, ego apud te, tu apud dominum, ut ipse a prefato Thori domino gratuitum munus captivum illum per literas suas petat. Cuius nomen et rei geste seriem villicus hic noster, ob hoc unum ad te missus, exponet; nichilo narrator urbanior quam amator is cuius amentie modo veniam postulamus.
[7] Ad fontem Sorgie,
VI Kal. Maias

22

Ad eundem, de eloquentie memorandis effectibus ac musice et quod omne asperum animal blanditiis ac dulcedine mitigatur.
[1] Quid tibi vis dicam? sic est, ut audieram et legeram. Nullum est tam asperum ingenium, quod non morum verborumque dulcedine mitigetur. Sic Africanus meus ille superior Siphacem regem barbarum atque, ut Livii verbis utar, "romanis moribus insuetum", et, quod mirabilius fuit, Hasdrubalem quoque, Carthaginiensium ducem, non barbarum modo sed etiam immitem Romani nominis inimicum, inter cenandum suavi convictu et comi mansuefecit alloquio. [2] Sic Iulius Cesar Amiclam algis et equoreis spumis aspersum nudumque et inopem piscatorem tam leniter fando cepit et illius cesaree facundie retibus circumvolvit, ut inaudito verborum sono et ignoti hospitis admiratione suspensus, confestim iubente illo fragilem atque imparem pelagi minis cimbam de tuti litoris statione dissolveret, parendique studio sciens ac volens ad interitum properaret. [3] Ac ne semper Africanos et Cesares loquamur, ille philosophorum princeps Plato Dyonisium conciliare sibi potuit siracusium tyrannum; Archelaum vero Macedonie regem Euripides poeta; nec aut illi tyrannici spiritus rigor aut huic immanitas obstitit barbarica; utranque duritiem ingenio et eloquentia molliverunt. [4] Et, quod huius generis omnia monstra transgreditur, orator Antonius sevos carnifices ad se occidendum missos et iam strictis mucronibus irruentes blanda oratione compescuit; vicissetque crudelitatem eloquentia, nisi unus ex eo numero, qui eum loquentem non audiverat, ceteris iam digressis superveniens, velut aspis, incantatoris voce non audita, virus in illum scelesti ministerii effudisset. [5] Sed quid hominum exempla conquirimus? ursos videmus, pardos ac leones atque alias truces et prevalidas beluas, blanditiis delinitas, parvi domitoris imperium patienter excipere, nexus insuper, carcerem, minas et verbera; volucres celo vagas contra primevam nature sue legem humanam societatem anteponere libertati, vitam in vinculis agere operto capite prereptoque etiam patrie natalis aspectu, famem suam nutritoris arbitrio moderari, de illius manibus cibum sumere, vocem iubentis agnoscere, clamoribus obedire, ire ad emittentis arbitrium et reverti, opimasque predas non sibi sed domino reportare.
[6] De piscibus nichil tale quod meminerim legi, nisi quod delphines nescio qua humano generi familiaritate coniunctos ferunt. Unde et Arionem quendam tergo huius piscis insidentem per tumidos fluctus maris evasisse historica seu potius fabulosa narratio est. Vectorem ipsum fidibus canentem faciunt, quo navigationi facilior fides sit, mulcente auras musica et navigium sublevante. Visum est enim fabulam non admitti nisi color mendacio quereretur; gubernaculum, malus, vela, remi deerant; pro his omnibus unius musice suavitas subrogata est.
[7] Sed quorsum hec tam peregrina percontaberis. Ut intelligas me ingenium tuum summis inserere, qui non homines non feras aut volucres, sed aquaticum hoc animal educatum inter fontes et flumina, escam de scopulis eliciens, contactu ac sermone in amicitiam pellexisti. [8] Rediit equidem ad me sui immemor, tui memor; cum multa de domino, multa de amicis quererem, nil nisi de Lelio respondebat: illius formam, illius mores, illius linguam, illius denique domicilium atque habitum admirari; illum michi quasi incognitum ruralibus et terricrepis verbis extollere; de illo michi, sepe licet interrumpenti, longissimas narrationes texere; cumque sepe terrentianum illud obicerem: 'hui michi illum laudas?' ille eo magis ab exordio cunta retexere. Quid plura? intellexi illico te tuis artibus meum michi villicum abstulisse. Nec indolui, fateor, nec invidi; sed obstupui plus te una hora quam me toto decennio potuisse. Mirum est, nisi tu colloquiis tuis aliquid etiam magice artis immisceas. [9] Nunc igitur, captus amore tui, cum his literis iterum ad te redit; simul et per te dominice interventionis auxilium sperans, per quod amicum suum, de quo pridie tibi scripsi, iam extremis fortune laqueis arctatum expediat; nisi iudicis animo, quod iam ab initio verebar, ad supplicium obstinato non sit precibus locus. Fama enim est eum dolore simul et invidia delibati virginei floris insanire, ad quem ipse sitienter, ut memorant, aspirabat; indignantem graviter plus in amoris regno pauperis blanditias quam suas ineptas divitias valuisse. [10] Quod si accidat ut obstructis auribus verba fundantur, domino tamen partus erit integer misericordie sue, tibi benivolentie tue fructus; iste quoque agrestis amicitie sue debitum, me opitulante, persolverit. Ille autem amator infelix, si aliter esse non potest, amoris sui dulcedinem — quod multi fecerunt— mortis acerbitate pensabit. [11] Hunc sane quonam humilium amicorum loco numeres, tuum erit; ipse te dominorum suorum inter primos numerat, aliquantoque michi de tua gratia iam quam de veteris amici vita videtur solicitior. Itaque ut se tibi prorsus insinuet et allegorico munusculo animum suum suavissime tibi deditum ostendat, liquoris omnium mollissimi, olei, vasculum tibi affert; quod sponte sua et, ut aiunt, virginitate servata, nullo premente, defluxit e baccis arborum nostrarum, que in collibus istis sunt; ubi, posthabitis Athenis, repertricem olee Minervam habitare dicerem, nisi eam iampridem Ianuensi litore ad portum Veneris atque Hericem collocassem in Africe mee libris. Vale.
[12] Ad fontem Sorgie,
III Kal. Maias

 

LIBER IV

1

Ad Dyonisium de Burgo Sancti Sepulcri ordinis sancti Augustini et sacre pagine professorem, de curis propriis.
[1] Altissimum regionis huius montem, quem non immerito Ventosum vocant, hodierno die, sola videndi insignem loci altitudinem cupiditate ductus, ascendi. Multis iter hoc annis in animo fuerat; ab infantia enim his in locis, ut nosti, fato res hominum versante, versatus sum; mons autem hic late undique conspectus, fere semper in oculis est.
[2] Cepit impetus tandem aliquando facere quod quotidie faciebam, precipue postquam relegenti pridie res romanas apud Livium forte ille michi locus occurrerat, ubi Philippus Macedonum rex — is qui cum populo Romano bellum gessit — Hemum montem thesalicum conscendit, e cuius vertice duo maria videri, Adriaticum et Euxinum, fame crediderat, vere ne an falso satis comperti nichil habeo, quod et mons a nostro orbe semotus et scriptorum dissensio dubiam rem facit. Ne enim cuntos evolvam, Pomponius Mela cosmographus sic esse nichil hesitans refert; Titus Livius falsam famam opinatur; michi si tam prompta montis illius experientia esset quam huius fuit, diu dubium esse non sinerem.
[3] Ceterum, ut illo omisso, ad hunc montem veniam, excusabile visum est in iuvene privato quod in rege sene non carpitur. Sed de sotio cogitanti, mirum dictu, vix amicorum quisquam omni ex parte ydoneus videbatur: adeo etiam inter caros exactissima illa voluntatum omnium morumque concordia rara est. [4] Hic segnior, ille vigilantior; hic tardior, ille celerior; hic mestior, ille letior; denique hic stultior, prudentior ille quam vellem; huius silentium, illius procacitas; huius pondus ac pinguedo, illius macies atque imbecillitas terrebat; huius frigida incuriositas, illius ardens occupatio dehortabatur; que, quanquam gravia, tolerantur domi — "omnia" enim "suffert caritas" et nullum pondus recusat amicitia —; verum hec eadem fiunt in itinere graviora. [5] Itaque delicatus animus honesteque delectationis appetens circumspiciensque librabat singula sine ulla quidem amicitie lesione, tacitusque quicquid proposito itineri previdebat molestum fieri posse, damnabat. Quid putas? tandem ad domestica vertor auxilia, germanoque meo unico, minori natu, quem probe nosti, rem aperio. Nil poterat letius audire, gratulatus quod apud me amici simul ac fratris teneat locum.
[6] Statuta die digressi domo, Malausanam venimus ad vesperam; locus est in radicibus montis, versus in boream. Illic unum diem morati, hodie tandem cum singulis famulis montem ascendimus non sine multa difficultate: est enim prerupta et pene inaccessibilis saxose telluris moles; sed bene a poeta dictum est:
labor omnia vincitImprobus.
Dies longa, blandus aer, animorum vigor, corporum robur ac dexteritas et siqua sunt eiusmodi, euntibus aderant; sola nobis obstabat natura loci. [7] Pastorem exacte etatis inter convexa montis invenimus, qui nos ab ascensu retrahere multis verbis enisus est, dicens se ante annos quinquaginta eodem iuvenilis ardoris impetu supremum in verticem ascendisse, nichilque inde retulisse preter penitentiam et laborem, corpusque et amictum lacerum saxis ac vepribus, nec unquam aut ante illud tempus aut postea auditum apud eos quenquam ausum esse similia. [8] Hec illo vociferante, nobis, ut sunt animi iuvenum monitoribus increduli, crescebat ex prohibitione cupiditas. Itaque senex, ubi animadvertit se nequicquam niti, aliquantulum progressus inter rupes, arduum callem digito nobis ostendit, multa monens multaque iam digressis a tergo ingeminans. Dimisso penes illum siquid vestium aut rei cuiuspiam impedimento esset, soli duntaxat ascensui accingimur alacresque conscendimus. [9] Sed, ut fere fit, ingentem conatum velox fatigatio subsequitur; non procul inde igitur quadam in rupe subsistimus. Inde iterum digressi provehimur, sed lentius: et presertim ego montanum iter gressu iam modestiore carpebam, et frater compendiaria quidem via per ipsius iuga montis ad altiora tendebat; ego mollior ad ima vergebam, revocantique et iter rectius designanti respondebam sperare me alterius lateris faciliorem aditum, nec horrere longiorem viam per quam planius incederem. [10] Hanc excusationem ignavie pretendebam, aliisque iam excelsa tenentibus, per valles errabam, cum nichilo mitior aliunde pateret accessus, sed et via cresceret et inutilis labor ingravesceret. Interea, cum iam tedio confectum perplexi pigeret erroris, penitus alta petere disposui, cumque operientem fratrem et longo refectum accubitu fessus et anxius attigissem, aliquandiu equis passibus incessimus. [11] Vixdum collem illum reliqueramus, et ecce prioris anfractus oblitus, iterum ad inferiora deicior, atque iterum peragratis vallibus dum viarum facilem longitudinem sector, in longam difficultatem incido. Differebam nempe ascendendi molestiam, sed ingenio humano rerum natura non tollitur, nec fieri potest ut corporeum aliquid ad alta descendendo perveniat. Quid multa? non sine fratris risu, hoc indignanti michi ter aut amplius intra paucas horas contigit. [12] Sic sepe delusus quadam in valle consedi. Illic a corporeis ad incorporea volucri cogitatione transiliens, his aut talibus me ipsum compellabam verbis: 'Quod totiens hodie in ascensu montis huius expertus es, id scito et tibi accidere et multis, accedentibus ad beatam vitam; sed idcirco tam facile ab hominibus non perpendi, quod corporis motus in aperto sunt, animorum vero invisibiles et occulti. [13] Equidem vita, quam beatam dicimus, celso loco sita est; "arcta", ut aiunt, ad illam ducit "via". Multi quoque colles intereminent et de virtute in virtutem preclaris gradibus ambulandum est; in summo finis est omnium et vie terminus ad quem peregrinatio nostra disponitur. Eo pervenire volunt omnes, sed, ut ait Naso,
Velle parum est; cupias, ut re potiaris, oportet.
[14] Tu certe — nisi, ut in multis, in hoc quoque te fallis — non solum vis sed etiam cupis. Quid ergo te retinet? nimirum nichil aliud, nisi per terrenas et infimas voluptates planior et ut prima fronte videtur, expeditior via; veruntamen, ubi multum erraveris, aut sub pondere male dilati laboris ad ipsius te beate vite culmen oportet ascendere aut in convallibus peccatorum tuorum segnem procumbere; et si— quod ominari horreo — ibi te "tenebre et umbra mortis" invenerint, eternam noctem in perpetuis cruciatibus agere'. [15] Hec michi cogitatio incredibile dictu est quantum ad ea que restabant et animum et corpus erexerit. Atque utinam vel sic animo peragam iter illud, cui diebus et noctibus suspiro, sicut, superatis tandem difficultatibus, hodiernum iter corporeis pedibus peregi! Ac nescio annon longe facilius esse debeat quod per ipsum animum agilem et immortalem sine ullo locali motu in ictu trepidantis oculi fieri potest, quam quod successu temporis per moribundi et caduci corporis obsequium ac sub gravi membrorum fasce gerendum est.
[16] Collis est omnium supremus, quem silvestres 'Filiolum' vocant; cur, ignoro; nisi quod per antifrasim, ut quedam alia, dici suspicor: videtur enim vere pater omnium vicinorum montium. Illius in vertice planities parva est; illic demum fessi conquievimus. Et quoniam audiisti quenam ascendentis in pectus ascenderint cure, audi, pater, et reliqua; et unam, precor, horam tuam relegendis unius diei mei actibus tribue. [17] Primum omnium spiritu quodam aeris insolito et spectaculo liberiore permotus, stupendi similis steti. Respicio: nubes erant sub pedibus; iamque michi minus incredibiles facti sunt Athos et Olimpus, dum quod de illis audieram et legeram, in minoris fame monte conspicio.
[18] Dirigo dehinc oculorum radios ad partes italicas, quo magis inclinat animus; Alpes ipse rigentes ac nivose, per quas ferus ille quondam hostis romani nominis transivit, aceto, si fame credimus, saxa perrumpens, iuxta michi vise sunt, cum tamen magno distent intervallo. Suspiravi, fateor, ad italicum aerem animo potius quam oculis apparentem, atque inextimabilis me ardor invasit et amicum et patriam revidendi, ita tamen ut interim in utroque nondum virilis affectus mollitiem increparem, quamvis excusatio utrobique non deforet magnorum testium fulta presidio. [19] Occupavit inde animum nova cogitatio atque a locis traduxit ad tempora. Dicebam enim ad me ipsum: 'Hodie decimus annus completur, ex quo, puerilibus studiis dimissis, Bononia excessisti; et, o Deus immortalis, o immutabilis Sapientia, quot et quantas morum tuorum mutationes hoc medium tempus vidit! Infinita pretereo; nondum enim in portu sum, ut securus preteritarum meminerim procellarum. [20] Tempus forsan veniet, quando eodem quo gesta sunt ordine universa percurram, prefatus illud Augustini tui: «Recordari volo transactas feditates meas et carnales corruptiones anime mee, non quod eas amem, sed ut amem te, Deus meus». [21] Michi quidem multum adhuc ambigui molestique negotii superest. Quod amare solebam, iam non amo; mentior: amo, sed parcius; iterum ecce mentitus sum: amo, sed verecundius, sed tristius; iantandem verum dixi. Sic est enim; amo, sed quod non amare amem, quod odisse cupiam; amo tamen, sed invitus, sed coactus, sed mestus et lugens. Et in me ipso versiculi illius famosissimi sententiam miser experior:
Odero, si potero; si non, invitus amabo.
[22] Nondum michi tertius annus effluxit, ex quo voluntas illa perversa et nequam, que me totum habebat et in aula cordis mei sola sine contradictore regnabat, cepit aliam habere rebellem et reluctantem sibi, inter quas iandudum in campis cogitationum mearum de utriusque hominis imperio laboriosissima et anceps etiam nunc pugna conseritur'. Sic per exactum decennium cogitatione volvebar. [23] Hinc iam curas meas in anteriora mittebam, et querebam ex me ipse: 'Si tibi forte contingeret per alia duo lustra volatilem hanc vitam producere, tantumque pro rata temporis ad virtutem accedere quantum hoc biennio, per congressum nove contra veterem voluntatis, ab obstinatione pristina recessisti, nonne tunc posses, etsi non certus at saltem sperans, quadragesimo etatis anno mortem oppetere et illud residuum vite in senium abeuntis equa mente negligere?'. [24] Hec atque his similes cogitationes in pectore meo recursabant, pater. De provectu meo gaudebam, imperfectum meum flebam et mutabilitatem comunem humanorum actuum miserabar; et quem in locum, quam ob causam venissem, quodammodo videbar oblitus, donec, ut omissis curis, quibus alter locus esset oportunior, respicerem et viderem que visurus adveneram— instare enim tempus abeundi, quod inclinaret iam sol et umbra montis excresceret, admonitus et velut expergefactus —, verto me in tergum, ad occidentem respiciens. [25] Limes ille Galliarum et Hispanie, Pireneus vertex, inde non cernitur, nullius quem sciam obicis interventu, sed sola fragilitate mortalis visus; Lugdunensis autem provincie montes ad dexteram, ad levam vero Massilie fretum et quod Aquas Mortuas verberat, aliquot dierum spatio distantia, preclarissime videbantur; Rodanus ipse sub oculis nostris erat. [26] Que dum mirarer singula et nunc terrenum aliquid saperem, nunc exemplo corporis animum ad altiora subveherem, visum est michi Confessionum Augustini librum, caritatis tue munus, inspicere; quem et conditoris et donatoris in memoriam servo habeoque semper in manibus: pugillare opusculum, perexigui voluminis sed infinite dulcedinis. Aperio, lecturus quicquid occurreret; quid enim nisi pium et devotum posset occurrere?
[27] Forte autem decimus illius operis liber oblatus est. Frater expectans per os meum ab Augustino aliquid audire, intentis auribus stabat. Deum testor ipsumque qui aderat, quod ubi primum defixi oculos, scriptum erat: «Et eunt homines admirari alta montium et ingentes fluctus maris et latissimos lapsus fluminum et occeani ambitum et giros siderum, et relinquunt se ipsos». [28] Obstupui, fateor; audiendique avidum fratrem rogans ne michi molestus esset, librum clausi, iratus michimet quod nunc etiam terrestria mirarer, qui iampridem ab ipsis gentium philosophis discere debuissem «nichil preter animum esse mirabile, cui magno nichil est magnum».
[29] Tunc vero montem satis vidisse contentus, in me ipsum interiores oculos reflexi, et ex illa hora non fuit qui me loquentem audiret donec ad ima pervenimus; satis michi taciti negotii verbum illud attulerat. [30] Nec opinari poteram id fortuito contigisse, sed quicquid ibi legeram, michi et non alteri dictum rebar; recolens quod idem de se ipso suspicatus olim esset Augustinus, quando in lectione codicis Apostolici, ut ipse refert, primum sibi illud occurrit: «Non in comessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et emulatione; sed induite Dominum Iesum Cristum, et carnis providentia ne feceritis in concupiscentiis vestris». [31] Quod iam ante Antonio acciderat, quando audito Evangelio ubi scriptum est: «Si vis perfectus esse, vade et vende omnia tua quecunque habes et da pauperibus, et veni et sequere me et habebis thesaurum in celis», veluti propter se hec esset scriptura recitata, ut scriptor rerum eius Athanasius ait, ad se dominicum traxit imperium. [32] Et sicut Antonius, his auditis, aliud non quesivit, et sicut Augustinus, his lectis, ulterius non processit, sic et michi in paucis verbis que premisi, totius lectionis terminus fuit, in silentio cogitanti quanta mortalibus consilii esset inopia, qui, nobilissima sui parte neglecta, diffundantur in plurima et inanibus spectaculis evanescant, quod intus inveniri poterat, querentes extrinsecus; admirantique nobilitatem animi nostri, nisi sponte degenerans ab originis sue primordiis aberrasset, et que sibi dederat in honorem Deus, ipse in opprobrium convertisset. [33] Quotiens, putas, illo die, rediens et in tergum versus, cacumen montis aspexi! et vix unius cubiti altitudo visa est pre altitudine contemplationis humane, siquis eam non in lutum terrene feditatis immergeret. Illud quoque per singulos passus occurrebat: si tantum sudoris ac laboris, ut corpus celo paululum proximius fieret, subire non piguit, que crux, quis carcer, quis equuleus deberet terrere animum appropinquantem Deo, turgidumque cacumen insolentie et mortalia fata calcantem? [34] et hoc: quotocuique accidet, ut ab hac semita, vel durarum metu rerum vel mollium cupidine, non divertat? O nimium felix! siquis usquam est, de illo sensisse arbitrer poetam:
Felix qui potuit rerum cognoscere causasAtque metus omnes et inexorabile fatumSubiecit pedibus strepitumque Acherontis avari!
O quanto studio laborandum esset, non ut altiorem terram, sed ut elatos terrenis impulsibus appetitus sub pedibus haberemus!
[35] Hos inter undosi pectoris motus, sine sensu scrupulosi tramitis, ad illud hospitiolum rusticum unde ante lucem moveram, profunda nocte remeavi, et luna pernox gratum obsequium prestabat euntibus. Interim ergo, dum famulos apparande cene studium exercet, solus ego in partem domus abditam perrexi, hec tibi, raptim et ex tempore, scripturus; ne, si distulissem, pro varietate locorum mutatis forsan affectibus, scribendi propositum deferveret. [36] Vide itaque, pater amantissime, quam nichil in me oculis tuis occultum velim, qui tibi nedum universam vitam meam sed cogitatus singulos tam diligenter aperio; pro quibus ora, queso, ut tandiu vagi et instabiles aliquando subsistant, et inutiliter per multa iactati, ad unum, bonum, verum, certum, stabile se convertant. Vale.
VI Kal. Maias
, Malausane.

2

Ad eundem, congratulatio super eo quod ad Robertum isset summum et regem et philosophum, et quid clarorum virorum conversatio prosit ad quietem animi.
[1] Nil dulcius audierant aures mee, postquam vocem tuam audire desierunt, quam quod ad regem vocatus accesseris. 'Rationem' inquis, 'expecto'. Non possum breviter; itaque longius incipiam. [2] Optavit aliquando tibi genitrix longitudinem dierum, innumerabilibus periculis et calamitatibus obiectam; aliquando divitias, humanarum mentium non mediocrem laqueum ac funestam sarcinam libertatis; aliquando formam corporis, deformitatis anime plerunque materiam. [3] Quid de sodalibus, quid de nutricula tua dicam? muliercularum omnium una lex est: inepta cupiunt, ridenda formidant. De patre libet altiora credere; optaverit ergo filio quod ait Satyricus,
Eloquium et famam Demosthenis autCiceronis,
que quanti sepe periculi plena sint, utriusque exitus est testis. Multis et inanibus vel tuis vel aliorum pro te votis fatigate sunt aures Dei. [4] Horum tibi aliquid anxie non opto: quare? quia stultum est vehementer appetere quod potest pessimo fine concludi. Illud bonum tibi cupio quod michi, beatam vitam, ad quam multi suspirant, pauci perveniunt. Est enim salebrosum iter atque angustum et difficile, et amena ac prona circum devia; est autem, ut in sagittando, sic in alia qualibet operatione mortalium, aberrare perfacile. Signum attingere, is demum artificii finis est; idcirco difficilior, quia ad illum una tantummodo, ad errorem innumerabiles sunt vie. [5] Hanc sane quam dico beatam vitam, quanquam ingeniosissimis atque doctissimis viris forte aliter visum sit, in hoc corporis ergastulo mereri quidem utcunque potest labor humanus et sperare, amplecti autem ac tenere non potest. Hoc ergo stadio decurritur; finis est ubi quiescit intentio. Neque nobis hoc solis persuasum est; quid enim aliud Cicero sentiebat, ubi ait quod hec "vita via est in celum"? [6] Habet tamen interdum illi eterne quiddam hec mortalis vita simillimum, ut etsi beata nondum sit — id enim beatum est duntaxat cui nichil valet accedere — iam tamen humanas miserias longe infra se videat et in imo stans adhuc superne felicitatis luce resplendeat. Hoc sane non divitie prestant, non insanientis vulgi plausus, non potentia, non voluptas, sed virtutum comitatus atque animi tranquillitas, ad quam adipiscendam, diversum fortasse aliis videbitur, sed, quantum opinio mea fert, nichil eque adiuvat ac nobilium ingeniorum familiaritas et clarorum virorum conversatio. [7] Cernis, ut arbitror, quid intendam; dicam tamen expressius. «Quis in Grecia clarior Themistocle?» ait Tullius; ego fidentissime: 'Quis in Italia, imo vero quis in Europa clarior Roberto?' in quo sepe cogitans soleo non tam dyadema quam mores, neque tam regnum quam animum admirari. [8] Illum ego vere regem dixerim, qui non subditos modo, sed se ipsum regit ac frenat; qui exercet in passiones suas imperium, que sunt animo rebelles, illum, si cesserit, oppressure. Ut nulla est quidem clarior victoria quam se ipsum vincere, sic nullum regnum altius quam se ipsum regere. [9] Quomodo ille michi rex erit, in quem regnat ambitio? quomodo invictus quem sternit adversitas? quomodo serenus quem meror obnubilat? quomodo magnanimus quem minimarum etiam rerum pavor exanimat? et ut fulgida virtutum nomina taceamus, quis michi liberum dicet eum qui cupidinum variarum iugo premitur multiplici? [10] Infra omnia ista descendam: qua fronte hominem dicimus, quem scimus ex homine nichil preter nudam effigiem retinere, beluarum moribus deformem et sevorum animantium feritate terribilem? Mira ergo, licet publica, dementia regem eum dicere, qui nec rex nec liber et sepe ne homo quidem sit. [11] Magnum est regem esse, perexiguum regem dici; rariores sunt reges quam vulgus existimat; non est titulus iste vulgaris. Minus gemmarum atque eboris sceptra consumerent, si soli reges illa portarent. Veri reges intra se gerunt quod eos venerabiles facit: semotis licet satellitibus et abiectis insignibus reges sunt; ceteros cultus exterior facit horribiles. Robertus vere inclitus et vere rex est; qui quam sit imperiosus in se ipsum exempla inaudite patientie et moderationis indicant, de quibus alter forte dicendi locus fuerit. Quam vero late regnet in alios, dissonantes lingua et moribus populi et disiunctissimi regionum fines ostendunt. [12] Seneca tuus in quadam tragedia quid regem faciat et quid non faciat, egregie recollegit his versibus:
Regem non faciunt opes,Non vestis tyrie color,Non frontis nota regie,Non auro nitide trabes;Rex est qui posuit metusEt diri mala pectoris.
Nec longe post:
Mens regnum bona possidet;Nil ullis opus est equis,Nil armis et inertibusTelis, que procul ingeritParthus, cum simulat fugas.Admotis nichil est opusUrbes sternere machinisLonge saxa rotantibus.Rex est qui metuit nichil.
[13] Hec ille. Ad hunc itaque regem, ut principio conveniat finis, vocatus ivisti; quod ut ille iuberet et ut tu pareres, quid aliud quam studiorum summa conformitas fecit? Ille quidem quantum curis suis solamen asciverit, dicerem si apud alium loquerer; tibi certe ad interni hominis pacem, quam, uti sepe querebaris, tuscarum rerum fragor impulerat, qua compendiosius pergeres non erat. [14] Congratulor ergo seu prudentie seu fortune tue, et vocem que tunc michi fuit in ore, aliquanto nunc fidentius repeto. Ubi enim fama primum, deinde per literas tuas accepi te Florentia digressum isse Neapolim, et mecum et cum amicis dixi: 'Dyonisius noster ad tranquillitatem animi magnis passibus contendit et ad beatam vitam rectum iter ingressus est'.
[15] De me autem sic habe: brevi te consequar, nosti enim quid de laurea cogito, quam singula librans, preter ipsum de quo loquimur regem, nulli omnino mortalium debere constitui. Si tanti fuero ut vocer, bene est; alioquin fingam nescio quid audiisse, vel epystole sue sensum, quam ipse michi summa hominis incogniti et familiarissima dignatione transmisit, quasi dubitans, in eam potissimum partem traham, ut vocatus videar. Et regio quidem stilo quiddam modo plebeium reddidi, fulgore attonitus, nec equis ingenii viribus, et lyra, ut aiunt, longe impari. Vale.
II Nonas Ianuarias,
ad fontem Sorgie.

3

Ad inclitum regem Sicilie Robertum.
[1] Prestrinxit oculos meos fulgor insolitus; felix calamus visus est, cui talia crederentur. Quid primum mirer? eximiam brevitatem an maiestatem sententiarum an divinam eloquii venustatem? Nunquam, rex inclite, fateor, credidi rem tantam dici posse tam breviter, tam graviter, tam ornate, nec iam tale aliquid ex humanis ingeniis expectabam. [2] Equidem ut constaret te corda hominum in manibus habere, quo tota illustrium oratorum suspirat intentio, legentis animum tam variis affectibus impulisti, ut sine luctamine in omnem partem stili tui vestigia sequeretur volubilitate mirabili.
[3] Ecce enim in prima sobrii fronte sermonis, dum summam humane miserie acerrimasque molestias laborum et necessitatem mortis acerbissimam, tractim ex radicis labe ramis ac frondibus obrepentem, magnificentissime deplorasses, movebar usque adeo ut crebro inter legendum suspirans et ineluctabili sorte perterritus totumque hoc nomen hominis perosus, pene nec natus esse nec unquam nasciturus optaverim. Actum erat et michi iam tranquillitas omnis exciderat, nisi que lethale vulnus inflixerat manus, eadem mox remedium attulisset. [4] Sensi unum et repentini meroris et consolationis artificem, nec unquam certius quid eloquentia posset, agnoveram; tam potenter enim paucorum ope verborum sub immortalis anime futureque reparationis obtentu egrum atque labantem animum erexisti, ut gaudio michi fuerit genitum esse mortalem. Nam quid beatius excogitari potest, quam exutum veste corporea et de compedibus istis explicitum, ad illam diem, exactis temporum curriculis, pervenire, que nos, "absorpta morte, immortalitatem induat", reparans indissolubiliter ac reformans putrem et semesam tineis atque undique fluentem tunicam carnis nostre? [5] Quam spem etsi philosophorum gentilium nullus attigerit, vetustissima tamen est immortalitatis opinio; nec nostris solum, sed illis etiam probata quibus Cristi nomen inauditum est. [6] Preter Epycurum enim et nescio quot ex illo infami grege, immortalem esse animam nemo est qui neget. De qua re, ut Pherecidem, primum apud Syros sententie huius auctorem, discipulumque Pherecidis Pithagoram totamque pithagoream familiam et Socratem omnesque socraticos preteream, Plato ipse, summus vir, clarissimum volumen edidit, quo Uticensis Cato moriturus suprema illa nocte sua pro consiliario usus perhibetur, ut ad contemptum vite huius animosior et ad amorem decrete mortis accederet. [7] Quam sententiam postea Marcus Cicero et inTusculano suo et in sexto Reipublice divino genere orationis asseruit; necnon et in dyalogo Lelii, qui de amicitia vera est, et in eo libro qui Cato Maior inscribitur, defensionem continens senectutis, aliisque preterea tam multis in locis attigit, ut valde michi quidem solicitus videatur ne quem veritas tam comperta pretereat. [8] Sed cui hec insipiens loquor? profecto non modo regum nostri temporis sed philosophorum regi. Ignosce autem, queso, si hactenus me dicendi calor evexit, ut regium dogma, cui plurimum me debere fateor, non amplecterer solum, sed testibus adhibitis confirmarem; quod ita michi animum affecit, ut securus iam ac spei plenus formidatum gentibus diem mortis expectem.
[9] Hunc diem transvecta neptis tua, quam finis epistole canit ac predicat, invidiosa potius, ut michi quidem videtur, quam miserabili sorte defungitur. Quamvis enim in ipso etatis et forme flore subtracta sit, publica fere totius orbis querimonia multisque precipue populorum utriusque regni, et unde ortum et in quod translatum illud rarum et eximium decus erat, lacrimis ac lamentis, ipsa tamen felix est, non solum quod ad eterne vite delitias per horrificum illud mortis limen ingressa est, sed etiam quod tu eam nobilissimo elogio omnibus seculis illustrasti. [10] Quis enim mortuam, imo vero quis non gloriosissime viventem dicere audebit, quam Deus in celo, tu in terris vivere voluisti? O, inquam, felix mulier, o iterum felix, que pro una temporali vita, eademque brevi et incerta et mille semper casibus exposita, duas eternitates, ut ita dixerim, consecuta est, quarum alteram celesti, alteram terreno regi, illam Cristo debeat, hanc Roberto! [11] Ingentia duo munera a munificentissimis largitoribus accipiens, eo felicior videri debet, quod in celo et in terra gratiam dignissimis relatura est; plurimum enim ex persona tribuentis muneribus ipsis accedit; multum interest a quo beneficium acceperis et cui inde sis obnoxius. [12] Sane quesitam illi celitus immortalitatis conditionem beatissimamque vite mutationem sileo, ne ineffabilia prosequentem destituant vires. Quanta demum gloria est quam tu sibi supremis laudibus peperisti! certe, dum illud tuum sive epygramma sive epythaphium dici mavis, quod eterne mansurum esse confido, nuper defuncte neptis memoriam celebrabit, semper illa tecum et cum clarissimis omnis evi nominibus vivet. [13] Erunt qui mortem immaturam et iacturam modici temporis tali cupiant compensasse pangerico, quique, quod de Achille dixisse fertur Alexander Macedo, suspirantes dicant: 'O fortunatam, que talem preconem tue virtutis invenisti!' [14] Sed iam metuo ne prolixitas in fastidium vergat; elegantissima quoque brevitas tua ne longius vager, admonuit. Subsistam igitur Deum orans cuntosque celicolas, ut serenitatem tuam, geminis tam bellorum quam studiorum laureis ornatam, diu iubeant in statu felicissimo florere.
VII Kal. Ianuarias
, ad fontem Sorgie.

4

Ad Iohannem de Columna Romane Ecclesie cardinalem, consultatio super loco percipiende lauree.
[1] Ancipiti in bivio sum, nec quo potissimum vertar scio. Mira quidem sed brevis historia est. Hodierno die, hora ferme tertia, litere Senatus michi reddite sunt, in quibus obnixe admodum et multis persuasionibus ad percipiendam lauream poeticam Romam vocor. Eodem hoc ipso die circa horam decimam super eadem re ab illustri viro Roberto, Studii parisiensis cancellario, concive meo michique et rebus meis amicissimo, nuntius cum literis ad me venit: ille me exquisitissimis rationibus ut eam Parisius hortatur. [2] Quis unquam, oro te, eventurum tale aliquid hos inter scopulos divinasset? Et sane quia res pene incredibilis videtur, utranque epystolam illesis signis ad te misi. Hec ad orientem, hec ad occidentem vocat; videbis quam validis hinc illinc argumentis premor. [3] Scio quidem in rebus humanis fere omnibus nichil solidi inesse; magna, ni fallor, in parte curarum actuumque nostrorum umbris eludimur; tamen ut est animus iuvenum glorie appetentior quam virtutis, cur non ego — quoniam apud te familiariter gloriandi prestas audaciam — tam hoc michi gloriosum rear quam sibi olim potentissimus Africe regum Siphax, quod uno eodemque tempore duarum toto orbe maximarum urbium, Rome atque Carthaginis, in amicitiam vocaretur? [4] Nimirum, id regno eius atque opibus tribuebatur, hoc michi; itaque illum inter aurum ac gemmas superbo solio subnixum et armatis stipatum satellitibus sui supplices repperere; me solivagum mane in silvis, sero autem in pratis, Sorgie ripis obambulantem invenerunt mei; michi honor offertur, ab illo auxilium poscebatur. [5] Sed quoniam letitia inimica consilio est, fateor, ut letus eventu sic dubius animi sum; urget enim hinc novitatis gratia, hinc reverentia vetustatis; hinc amicus, hinc patria. Unum ab altera lance preponderat, quod rex Siculus in Italia est, quem e cuntis mortalibus equiore animo ingenii iudicem pati possum. Curarum mearum fluctus vides; tu, quem ad earum gubernacula manum porrigere non puduit, fluctuantem animum consilio tuo reges. Vale, decus nostrum.
Ad fontem Sorgie,
Kal. Septembris
, ad vesperam.

5

Ad eundem, approbatio consilii dati.
[1] Consilium tuum non tantum suscipio, sed amplector; magnificum est enim tuaque sapientia et humanitate dignissimum. Nec me terret quod patrie sis amicus: es enim amicior veritati. Ibo quo iubes; siquis electionem forte mirabitur, rationes primum, deinde etiam nomen tuum mirantibus obiciam; sepe autoritas pro ratione suscipitur.
[2] Id modo negotii restat, quibus me verbis excusem Roberto meo, ut non ipse tantum, cui nobiscum facile conveniet, sed illa quoque ingens Universitas, si forte res in lucem venerit, factum sibi satis existimet. Sed de his coram latius; audio enim ipsum adventare eo proposito ut me Parisius trahat; quod si ita est, res inter presentes transigetur. [3] Ad id sane quod in fine literarum tuarum ex me queris, donec diu rem cum animo meo tractem, nisi fabulam texere voluero, respondere aliquid non possum. Peregrina historia mei moribus est, et, quod me huic interrogationi alienissimum facit, prorsus diverse me interim exercuerunt cure verumque est illud salustianum: «Ubi intenderis ingenium valet». Preterea, antiqua res est et a memoria mea multorum annorum spatio remota; itaque, ut ait Plautus, longa dies animum incertat meum. Sed de hoc etiam presens loquar.
Ad fontem Sorgie,
IV Idus Septembris.

6

Ad Iacobum de Columna Lomberiensem epyscopum, de eadem re.
[1] Fortune insidias non hodie primum intelligere incipio; non invadit nos tantum illa, sed spargit ac separat, ne letis scilicet et adversis in rebus alter alteri solatio sit. Norat illa quante olim meum cor urerent cure, quibus ad plenum mederi, te preter, nemo poterat; tunc ergo, mirum in modum conquisitis causis, te, in illo pectoris mei estu refrigerium unicum, avectum, ab Artho rediens inveni.
[2] Itaque tametsi Romam, tuam propriam et comunem omnium, michi vero ante omnes semper, tunc autem et se ipsam et te propter, gemino desiderio exoptatam patriam, petiisses, tamen consequendi difficultas mestum atque deiectum animum habebat, ut cum ubique exul michi sine te videar, tum presertim anxius atque amore ardens, et Romam tibi inviderem et te Rome; quo in statu eadem illa iuvenilem animum frenante fortuna, pauci anni quibus ab invicem sic distracti viximus, multorum apud me vicem seculorum tenuerunt. [3] Veni tandem, ut vidisti, hieme pelago belloque tonantibus; omnes nempe difficultates fregit amor, utque ait Maro, vicit iter durum pietas; dumque suum venerabile ac predulce obiectum querunt oculi, nulla maris fastidia stomacus, talium licet impatientissimus natura, nullam brume terreque duritiem corpus, nullas periculorum minas animus sensit. Sic ad te enim totus totaque mente pergebam, ut te unum cogitans, presentia non viderem; te invento, nulla michi longe vie memoria superesset. [4] Ecce autem nunc eundem illa laqueum, aliorsum licet, obvertit, ut me Romam petente, te Vasconia et occidui litoris extrema possideant, et tum maxime distrahamur dum maxime te presentem cuperem, omnis mee glorie summum decus. Sed sic eunt fere vota mortalium, ut quod vehementius cupiunt, egrius assequantur. [5] Ceterum ut meliore tui parte illic in tempore presens sis, scito me lauree delphice cupidine — que olim clarorum Cesarum et sacrorum vatum singulare et precipuum votum fuit, nunc vel spernitur vel nescitur, michi sane noctes plurimas insomnes fecit et de qua sepe multa tecum egi; quamque, cum me tantillum certatim due maxime urbes exposcerent, Roma atque Parisius, altera mundi caput et urbium regina, nutrix altera nostri temporis studiorum, post varias deliberationes ad extremum non alibi quam Rome super cineribus antiquorum vatum inque illorum sede percipere, ingenti ante alios fratre tuo suasore et consultore, disposui —, hoc ipso die iter aggredi. [6] In quo plusculum temporis exigitur: adeundus enim rex; videnda Parthenope; inde iter erit Romam. Illic aliquot dierum moram video; denique, nisi fallit extimatio, pascali die ad. sexto Idus Aprilis in Capitolio res agetur. [7] Queris quo hic labor, hoc studium, hec cura; an doctiorem, an meliorem factura sit laurea. Notiorem forte et plurium invidie expositum; scientie autem et virtutis sedes est animus, ibique non in frondosis ramis avicularum more nidificant. 'Quorsum igitur hic frondium apparatus?' quid respondeam, queris. Quid, putas, nisi illud Sapientis Hebreorum: «Vanitas vanitatum et omnia vanitas»? Sed sic sunt mores hominum. Tu vale et faventi, oro, ades animo.
XV Kal. Martias, Avinione.

7

Ad Robertum regem siculum, de laurea sua et contra laudatores veterum semper presentia contemnentes.
[1] Quantum tibi liberalium et honestarum artium studia deberent, regum decus, quarum te quoque regem industria fecisti aliquanto, nisi fallor, quam temporalis regni dyademate clariorem, olim mundo notum erat. Novo nuper beneficio desertas Pyerides obligasti, quibus hoc meum quantulumcunque est ingenium solemniter consecrasti; ad hec et urbem Romam et obsoletum Capitolii palatium insperato gaudio et insuetis frondibus decorasti. [2] 'Parva res', fortasse dixerit quispiam; sed profecto novitate conspicua et Populi Romani plausu ac iocunditate percelebris; lauree morem non intermissum modo tot seculis, sed ibi iam prorsus oblivioni traditum, aliis multum diversis curis ac studiis in republica vigentibus, nostra etate renovatum te duce, me milite. [3] Scio quedam, et per Italiam et apud exteras nationes, ingenia clarissima, que nichil ab hoc proposito nisi desuetudo longior et semper suspecta rerum novitas arcebat; ea deinceps, postquam in meo capite periculum fecere, brevi consecutura et romanas lauros certantibus studiis decerptura, confido. [4] Quis enim metuat, Roberto auspice, cuntantis animi signa convellere? Iuvabit in hac acie primum esse, in qua esse vel ultimum non inglorium reor. Ego quidem, non inficior, tanto impar honeri fueram, nisi michi favor tuus vires atque animos addidisset. Atque utinam diem festum ornare serenissime frontis tue presentia potuisses, quod profecto, ut ipse dicere solebas, nisi etas non sineret, nequaquam maiestas regia vetuisset. [5] Sensi quidem multis indiciis Augusti Cesaris quosdam mores tibi admodum probari, atque illum in primis quod Flacco, libertino homini et qui prius adversarum partium fuisset, tam non placatum modo sed benivolum familiaremque se prebuit, et Maronis sui ingenio delectatus plebeiam originem non despexit. Preclare; quid enim minus regium quam in his quos aut virtus aut ingenium commendat, dum et vera nobilitas non desit et nobilitare ipse possis, suffragia adventitie nobilitatis exquirere? [6] Nec sum nescius quid adversus hoc literatores nostri temporis respondeant, superbum et segne genus hominum: 'Maronem et Flaccum sepultos esse; nequicquam modo de his magnifica verba iactari; excellentes olim viros periisse; tolerabiles nuper; et, ut fit, in imo fecem substitisse'. [7] Quid dicant et quid cogitent, novi; neque passim obluctor; videtur enim michi unum Plauti dictum non tam illi etati, que vix eius rei gustum ceperat, convenire quam huic nostre: ea inquit
tempestate flos poetarum fuitQui hinc abierunt in comunem locum.
Hoc profecto nos dignius lamentamur; tunc enim nondum venerant quos abiisse conqueritur. Iniquissima vero horum intentio est; neque enim id agunt ut interitum scientiarum defleant, quas extinctas ac sepultas cupiunt, sed ut coetaneos suos, quos imitari nequeunt, desperatione deterreant. [8] Sane illos desperatio sua retrahat, nos impellat, et unde illis frenum ac vincula, nobis impetus ac stimuli accesserint, ut studeamus fieri qualem illi nullum opinantur, nisi quem antiquitas illustravit. Rari sunt, fateor, pauci sunt, sed aliqui sunt; quid autem vetat ex paucis fieri? si omnes raritas ipsa terruerit, brevi quidem non pauci erunt, sed nulli. Enitamur, speremus, dabitur forsan ad ista pertingere; Maro ipse ait: possunt quia posse videntur; et nos, michi crede, poterimus, si nos posse crediderimus.
[9] Quid enim putas? Plautus ecce suam deflet etatem, Ennii forte seu Nevii mortem dolens; ipsorum quoque Maronis ac Flacci etas non equa tantis ingeniis fuit, quorum alter, divini spiritus poeta, dum vixit, emulorum bellis sine fine vexatus, ut alienorum operum deflorator carpitur; alteri vitio datur, quod visus esset antiquos parcius admirari. Fuit hoc eritque perpetuum, ut veneratio vetustatem, presentiam comitetur invidia. [10] Tibi vero, regum optime nec minus philosophorum ac poetarum maxime, ut ex te didici, illud eiusdem principis altius insedit, quod Tranquillus ait: «Ingenia seculi sui omnibus modis fovit». Et tu modis omnibus seculi tui foves ingenia eisque humanitate et clementia tua faves. Expertus loquor quod sequitur quoque: «Recitantes et benigne et patienter audis, nec tantum carmina et historias sed et orationes et dyalogos; componi tamen aliquid de te, nisi et serio et a prestantissimis, offenderis»; in his omnibus Augustum imitatus, aversatus autem illos qui cunta fastidiunt nisi quibus precium fecit impossibilitas consequendi. [11] His tuis moribus, hac facilitate animi, cum multi sepe, tum ego nuper ornatus sum, singulari quadam et sine meritis fortuna; neque hic, ut dixi, substitisset regia dignatio, si aut remotior senectus aut Roma propinquior fuisset. Verum hic maiestatis tue nuntius, qui pro te omnibus interfuit, quid nobis vel Rome vel inde digressis seu gaudii seu periculi acciderit, viva voce narrabit. [12] De reliquo autem, novissimi verbi tui ut ad te quamprimum redeam, sine intermissione meminero; testor Deum, non tam aule regie splendore captus quam ingenii. Alias quidem quam que sperari a regibus solent, ex te divitias expecto. Precor autem ut annos vite tue proroget et te demum ab hoc solio mortali ad eternum transferat, Is apud quem fons vite est, rex regum et dominus dominantium.
Pisis, II Kal. Maias.

8

Ad Barbatum Sulmonensem secretarium regium, de eadem laurea.
[1] Idibus Aprilis, anno etatis huius ultime millesimo trecentesimo quadragesimo primo, in Capitolio Romano, magna populi frequentia et ingenti gaudio, peractum est quod nudiustertius de me rex apud Neapolim decreverat: Ursus Anguillarie, comes ac senator, prealti vir ingenii, regio iudicio probatum laureis frondibus insignivit. [2] Manus regia defuit, sed non autoritas nec maiestas; illa non michi soli sed omnibus presens fuit. Defuerunt oculi tui atque aures; animus enim assidue mecum est. Defuit magnanimus Iohannes, quem a rege transmissum et miro studio festinantem, preter Ananiam excepere Hernicorum insidie, quas eum evasisse gaudeo, licet expectatus in tempore non adesset. Cetera supra spem et supra fidem successisse noveris. [3] At ut recenti experimento cognoscerem quam semper letis iuncta sunt tristia, vix menia Urbis egressi, ego cum his qui me terra et pelago secuti erant, in latronum armatas manus incidimus; e quibus ut liberati et Romam redire compulsi fuimus quantusque ibi ob hanc causam populi motus, et ut die postero certiori armatorum fulti presidio discessimus ac ceteros vie casus si explicare tentavero, longa erit historia. Cunta igitur ex latore presentium cognosces. Vale.
Pisis, II Kal. Maias.

9

Ad Iohannem de Columna cardinalem, de liberatione civitatis Parme.
[1] Roma rediens, diutius exoptate lauree mee compos et velut victor laureati cognomen referens, quod gavisuro tibi verecunde nuntiatum velim, hodierno die, quod tibi ad gaudium quoque significo, ductu et auspiciis amicorum tuorum de Corrigia, Parmam — unde, ut scis, arcebamur — ingressus sum, hoc eodem die sibi ipsi restitutam urbem, pulso hinc presidio tyrannorum; in quam, repente mutata rerum facie atque incredibili gaudio liberate plebis, pax libertas et iustitia rediere. [2] Hic ergo precibus eorum victus, quibus veniam tuam accessuram ipsi sperant et ego non dubito, estatem agere in animum induxi; iurant enim se presentia mea admodum egere; quod indulgentie, non necessitatis esse certum est. Cui enim usui in hoc statu rerum sim? Non ego urbanis strepitibus sed silvestribus silentiis delector; non legum aut armorum curis sed solitudini et otio natus sum.
[3] Ipsi quidem, voti mei conscii, miram michi quietem pollicentur, cum fragor hic et ardor letitie gestientis assiduitate tepuerit. Quicquid erit, mos gerendus fuit benigne precantibus; hiemis initio me videbis. Ita dico, nisi vel tibi citius vel fortune serius placuerit. Vale.
X Kal. Iunias.

10

Ad Peregrinum Messanensem, super mesto casu immature mortis amici.
[1] Gravissimam querelam, epystole finibus non contentam, differre compulsus sum: non est usitatum animi mei vulnus aut vulgato medicamine relevandum; altius in precordia descendit. Observavit enim nocendi locum ac tempus et toto pondere ferox incubuit fortuna; Thomamque meum, nunquam michi sine lacrimis nominandum, eximio flore rare indolis virtutum fructus uberrimos et magna rerum incrementa pollicitum, primo, ut sic dixerim, etatis vere preripuit.
[2] Cuius immaturo obitu, ipse michi, fateor, et mortalia cunta viluerunt. Video quanta rerum nostrarum firmitas et quid michi nunc sperandum sit, exemplo coniunctissimi fratris admoneor. Una etas erat, idem animus, summa studiorum paritas, incredibilis identitas voluntatum; unum eramus, uno calle gradiebamur, unum terminum petebamus; unus labor, una spes, una erat intentio: unus utinam finis esset! [3] Hanc acerbissimam fati vim deflere mecum et profundissimo simul vulneri meo paria, si possum, adhibere remedia meque ipsum meis literis et iusto volumine consolari, propositum est michi. Fecit hoc primus in morte dilectissime filie Marcus Cicero, divino ille quidem et inaccessibili quodam stilo; fecit idem multis post seculis in morte fratris Ambrosius; tentare libet, modo per occupationes liceat, quid in amici morte possit stilus humilior. Interim epygramma quod postulas, udum fletu accipe; placet ut super sepulcri lapidem breve carmen et super amici corpus dolor meus emineat. Vale.
Indolis atque animi felicem cernite Thomam,Quem rapuit fati precipitata dies.Hunc dederat mundo tellus vicina Peloro,Abstulit hec eadem munus avara suum,Florentemque nova iuvenem virtute repenteSuccidit misero mors inimica michi.Anne igitur grates referam pro munere tanto,Carminibus siculum litus ad astra ferens?Anne gemam potius simul indignerque rapinam?Flebo. Nichil miseris dulcius est gemitu.

11

Ad Iacobum Messanensem, super eodem casu mortis amici.
[1] Post Thomam meum, fateor, mori volui nec potui, speravi sed elusus sum; nec ignoro quid, si hoc audiat, responsurus sit Anneus Seneca: frustra scilicet "optari" quod "in manu positum" nostra sit. Ego vero in multis hominis ingenium probans, ab eodem tamen in multis et presertim in hac precipiti ac temeraria opinione dissentio, quam non solum nostris sed philosophorum quoque gentilium testimoniis et autoritate convincere non operosa disputatio esset; sed modo non id agimus. [2] Igitur, ut ad rem veniam, infelicissimis rumoribus affecto et optima mei parte amissa, vitam sine illo vere solitariam atque anxiam peroso, peroportuna febris affuit, qua duce, letus usque ad ipsum mortis limen accessi. Sed cum transite vellem, in foribus scriptum erat: 'Noli adhuc, nondum venit hora tua'. Continui gradum, et repulsus inde, mestus ad vitam redii, atque ita sum ut facile cernentibus appareat me invitum vivere. [3] Vivo tamen, quod omnes metuunt solus sperans, et dolorem meum brevitate consolor; scio enim quod michi cum morte fedus, quod cum carne commercium. Utinam sic michi quantulumcunque vite superest, contingat agere ut omnibus horis in promptu et, ut dici solet, "in numerato habeam" quod debeo, sitque, quod ait Psalmista, «anima mea in manibus meis semper». Vale.

12

Ad Iohannem de Columna cardinalem, consolatoria super morte viri clarissimi Iacobi fratris sui.
[1] Urget dolor, hortatur caritas ut scribam aliquid; sola desperatio profectus dehortatur; credo enim recentissimum adhuc animi tui vulnus talibus auxiliis non egere. Vincet dolor? vincet amor? cedet desperatio? Insite devotionis imperio, damnatum sepius et abiectum revertor ad calamum; sic enim, etsi nichil amplius, tantisper evaporabit iste qui me intus urit et pregravat, calamitose mentis affectus.
[2] Atque utinam memori tuo non intempestivus et importunus consolator accesserim! Scio irrisos a Tiberio principe Yliensium legatos, quibus, cum ad eum consolandum in morte filii aliquanto serius venissent, mandatis expositis, respondit et se illorum vicem dolere, quod egregium civem Hectorem amisissent. Sed non ea tibi mens est, neque hi mores; notissima tua est pietas, pervulgata humanitas, non in tuos modo sed in omnes. [3] Itaque non sum nescius quot gemitus iam fortassis vel animi virtute compressos vel tractu temporis parumper abstersos, hoc sim suscitaturus alloquio; nunquam etenim casum tuum verbis extenuare tentabo. Illud potius fatebor, nullum ex omnibus, quos ego quidem viderim, de quibus audierim aut legerim, plus unius morte fratris amisisse. [4] Vide quantum lacrimis indulgeo et quam latum suspiriis iter pando, dum extirpandis, si dabitur, totius morbi radicibus sum intentus. Fluant interim quacunque libet, dum meminerint eisdem mox tramitibus obstrusis non licere amplius niti et, qui luctuosarum mentium mos est, alias atque alias dolori rimulas conquirere. [5] Magnam igitur in primis quandam et insignem iacturam accidisse tibi video, talis et tam dilecti fratris interitu; verum tunc ego infinitam et inextimabilem iudicarem, quando mors illum extinxisset et non spatio modici temporis separasset. Atqui dum hic fuerat, quantulam vite sue particulam sub oculis tuis egit? Computa, oro, tempora, quod avidissime faciunt amantes, et ab ultima repetens infantia usque ad hanc etatem memori animo percurre. [6] Iam ille, procul a patria genitus et sub illo gloriosissimo patris exilio productus in lucem, primos vagitus edidit in terra longinqua, spectateque puer indolis teneriores vite annos vel sine te vel si tecum egit, ea tamen erat amborum etas, que nec veri iudicii capax est et solidi amoris fundamenta non recipit. Ita vel semper eatenus absens fuit vel absenti simillimus. [7] Mox ubi adolescentie fines attigit, incredibili quodam amore literarum, quarum haud temere quisquam fuit appetentior, nunc per Italiam nunc per Gallias longe lateque peregrinatus est. Ita, dum anhelans ac per diversa terrarum generosam sitim satagens extinguere, omnibus ferme studiorum fontibus immergitur, usque ad virilem etatem ultroneum ipse sibi indixit exilium.
[8] Post hec, sola virtutis admiratione facillime dispensante, ante annos ad epyscopatum est provectus; quem sic gessit ut tantum virum non altiori solio sedentem cernere cuntos bonos puderet, preter eum ipsum; qui ab omni ambitionis aut avaritie ardore liberrimus et sorte sua letus, epyscopalem gradum insigniter honestabat, atque altiorem non modo non optabat ascensum, quin potius detestabatur atque oderat, et velut precipitii sedem illud supreme fortune fastigium perhorrebat. [9] Cuius rei, cum totius vite tenor atque unus semper secretioris textus eloquii, in quo celsum illum ac tranquillum animum videbamus, tum precipue testis est gravitatis ac modestie contemptusque terrenarum rerum plena epystola, quam manu propria novissimis vite sue temporibus ad te scripsit; quamque dum relego — quod nunquam sine iocundis lacrimis facio; est enim apud me, quem illius et custodia et responso dignum credidisti — nunc etiam et presentem spectare et vivas voces audire michi videor, nec magnopere ullas requirere philosophorum scolas, tam plene ibi paucissimis verbis absolvit que ad animi sobrietatem pertinent et ad beatam vitam. [10] Atque inter cetera, mirum dictu, cum de eo attollendo altius assidue ageretur, religiosissimo iureiurando interposito, affirmat se supra quam credi posset, rebus suis esse contentum, nec ullo pacto altius ascensurum, et in quo tunc erat statu mori se non sperare tantum sed optare. Ascendisset autem vel invitus, quo eum et sanguinis claritas et merita trahebant; nisi olim que mentes curialium possidet, obstitisset invidia, et nunc, postquam ea iam glorie ac virtuti cesserat, virentissime iuventutis cursum medio calle mors obvia prevertisset. [11] Sed ad ordinem revertor. Factus epyscopus, commissi muneris exactissimam curam habens, te quamprimum relicto, ad sedem propriam maturavit, nec eum tanta rerum locorumque mutatio exterruit. Inter romanas opes ac delitias enutritus, ad Pireneos saltus serenissima fronte et equissimo animo transivit, ita ut adventu eius non tam sua quam locorum facies mutata, nec tam ipse in Vasconiam quam Vasconia omnis in Italiam transiisse videretur. [12] Quod iter ego secum egi, et me felicem recordatio sola facit, dum memini et mansuetudinem in ea fortuna et humilitatem in illis tot nature dotibus et honestatem in ea specie corporis admirandam, denique dum in animum redit illa cerimoniarum omnium iugis integritas atque illa iuvenis pontificis optanda potius senibus quam speranda gravitas. [13] Sicubi errantem audieris, interrumpe; toto quidem illo tempore germanum amantissimum non vidisti. At inde rediens substitit fortasse usurus aliquando fratris optatissimo convictu? sperasse quidem id illum reor, nam optasse certus sum; sed ea que actus hominum dispensat domina, prohibuit fortuna.
[14] Siquidem et domus et patrie laboribus ac vocibus excitatus, Romam coactus est petere; quo et ego, qui tunc longe aberam, ipsum, ut scis, dulciter evocantem, te vix tandem permittente, secutus sum; credo, id agente Deo ut gemine virtutis mirator ac testis, pace belloque, illius providentissimi pectoris consiliis interessem. [15] Septennio in patria exacto ea pietate eaque animi constantia, ut reliquiarum suarum illum unicum servatorem Roma recognoscat, et quod in cineres non tota corruerit, illius etiam nunc cineribus se debere fateatur, ad conspectum tuum novissime remeavit, neque amplius substitit quam ut tibi supremum ave simul et vale diceret. [16] Illico enim, et deserte sedis viduitatem miseratus et solitudinis avidus, quam diuturnis populorum concursibus compensare decreverat, aliquando sibi ipsi victurus, qui patrie vixerat et amicis, rursus ad epyscopatum suum se se contulit; ubi, multa cum honestate degens, et sicut antea ceterorum, sic tunc sui ipsius victor, vitam suam Deo et hominibus exemplariter commendavit. Anno ibi tandem vix peracto, iuvenis admodum, ab huius vite tempestatibus ad quietis portum et ad feliciora regna translatus est.
[17] Recognosce mecum singula, pater optime, nec de germano colloqui pigeat cum illo qui in fratre tuo decus suum sibi prereptum luget, et tamen, quod infantibus prolapsis nutrices solent, post tam gravem casum animo suo merenti hec verborum adminicula qualiacunque conquirit. Recense mecum igitur fraterne vite tempus universum; etatis illum angustissimam portiunculam tecum exegisse teque germanam eius dulcedinem semper in transitu et vix summis, ut aiunt, labiis degustasse fateberis. Et, si hactenus absentem non luxisti, iantandem lugere desinito. [18] Ego tamen hinc intelligo et scio — fecit enim me talium expertum crebra mortis iniuria — scio quid michi nunc in silentio vulneratus et ulcerosus animus respondet. 'Tu ne michi mortis et absentie parem conditionem argumetaris? atqui absentem revidere cum desiderio sperabam, ubinam degeret noveram, assiduisque rumoribus honus solabar absentie; nunc vero et solamen illud et spes omnis intercidit'. [19] Michi autem, fateor, nichil omnino similius quam mors et absentia videretur, nisi in morte certiora quedam solatia reperirem; utraque quidem corpore segregat, animo neutra disiungit; verum suspendit absentia et semper anxias mentes habet, quibus mors omnem supervacuam curam demit. Quis enim fratres absentes presertim vel amicos habere, et securus esse poterit, nisi qui casuum humanorum omnino nescius, fortune vim atque inconstantiam non attendit? [20] De se alii viderint; ego quidem ex quo hic sum, nunquam meorum literas nisi tremens et pallidus accepi, et postquam omnes bene valere nutiatum est, adhuc curis non exhoneror; quis enim me certum facit ne, dum per Alpes ac maria ad manus meas scripta pervenerint, aliquid forsan inciderit adversi, quod in ictu oculi fieri solet? [21] Nec pudebit apud te familiariter gloriari multum me in hoc temporis ac studii posuisse, ut adversus repentinos casus armatum ac preparatum animum haberem, utque ad id, siquo modo possem, pervenirem, quod ait Seneca: «Sapiens scit sibi omnia restare; quicquid factum est, dicit: sciebam». Ego vero cum in aliis innumerabilibus, tum in hoc precipue sentio me non esse sapientem, quod usque ad hoc tempus hanc unam sarcinam prorsus deponere nullo studio valuerim. [22] Istam solicitudinem tibi mors eripuisse debuit, et, nisi magnitudine animi tui fallor, eripuit; scis ubi frater tuus est et qualiter sibi est, neque iam status sui varietatem solitam pertimescis. Si iustitia, si fides, si pietas, si caritas viam sternit ad superos; si terrenis laqueis expedita mens liberiore sursum tollitur volatu; si bonis et bene creatis spiritibus sedes ultima et eterna celum est, illuc fratrem tuum ascendisse confidimus. Et siqua eum mortalitatis nostre contagia, quod profecto non suspicor, retardassent, in via est et iam solutus atque alacer festinat ad patriam. [23] Ceterum, ubicunque est, sepe ad te oculos reflectit oratque ne felicissimam profectionem eius gemitibus tuis impedias. Nec te videndi fratris desiderium torquere debet; videbis eum suo tempore multo augustiorem solito, multoque letiorem.
[24] Quidni, cum ego adhuc eum videre non desperem? alioquin, fateor, inconsolabiliter angerer. Quis enim michi catholico, quamvis peccatori, spem negaverit, quam gentiles homines habuisse comperio? Intelligis quid velim; de Catone loquor et Socrate, quorum in hac parte sententias annotare non attinet, quas multo tibi notiores arbitror esse quam michi. Non igitur mors auferre, sed differre potuit fraterni vultus aspectum. [25] Quem licet in perpetuum abstulisset, non tamen immoderati luctus viro digna esset occasio. Nam sive illum defles vite laboribus ac periculis liberatum, et vide, oro, ne invidentie potius dici possint quam compassionis lacrime; sive te ipsum tanto presidio spoliatum et dulcissimo iocundissimoque comite in medio peregrinationis huius calle desertum dicis, et vera quidem sed nequaquam sufficiens causa est, ut egregios animos proprie calamitatis afflictione deiciat. [26] Accedit quod damni tui memoria quotiens ante oculos mentis redit, totiens divine liberalitatis admoneat, equissimum est; ingratus enim est qui ablati memor, obliviscitur accepti. Proinde, ubi animum pupugit acerba illa cogitatio: 'heu, qualem fratrem amisi!', leniat illa iocundior: 'o quantum fratrem habui, imo vero quantum fratrem habeo, et in eternum habebo! licet ille, donec sibi simul et michi et patrie et mundo necessarium fuit, brevem hic moram traxerit; dum vero sibi uni expedientius esse cepit ab his malis separari, eripuerit illum Deus, ei scilicet consulens et non nobis'. [27] Imo forsan et nobis; quis enim sufficit abditas et imperscrutabiles divine prescientie causas aut exitus contemplari, dicente, nisi fallor, Apostolo: «Sensum Domini quis novit, aut quis consiliarius eius fuit»? Quisnam hominum iudicare audeat, an cuicunque mortem alterius deploranti non satis proprie dici possit quod, in tabellis reddito responso, patri olim in morte filii dictum est tribus his versiculis:
Ignaris homines in vita mentibus errant;Etynous potitur, fatorum numine, leto.Sic fuit utilius extingui ipsique tibique?
[28] Calcitrat adversus stimulum humana temeritas et impellenti fato superbie sue cornibus obluctatur nequicquam, nisi ut gravius victa succumbat. Quid enim ego nunc de votis inanibus, de gaudio aut querelis hominum loquar? Latet alte veritas abscondita, caliginosa nube circumcludimur, casu regimur, ceci cecis ducibus innitimur, nec quid optandum metuendum ve nobis sit, per umbram carnis agnoscimus; bonis nostris ingemiscimus, miseriis exultamus, sine delectu flemus ac ridemus. [29] Suam quisque sententiam sequatur; michi errorum maximus videtur, quod non libere nos et nostra Deo committimus; quod aliquam in nostris consiliis spem habemus, totiens decepti; quod tanto huius caduci corporis amore detinemur, ut vix aut equanimiter hinc exire valeamus aut nostros exeuntes aspicere, quasi ad nichil aliud nati simus, quam ut, inter mundi fluctus et ludibria fortune perpetuo turbine iactandi, carnis nostre tenacissimo limo ac sordibus hereamus. [30] Quod profecto non accideret cogitantibus votorum nostrorum multiforme periculum. Brevis est equidem in primis vita et fugacissimum vite tempus; rerum humanarum inquietum adversis flatibus et procellosum pelagus; rari et vix hominibus accessibiles portus; scopuli undique innumerabiles, inter quos difficilis et prorsus ambigua navigatio est. Iam vix uni contigit ex milibus ut integer enataret; sic nos fortune imperium exercet, in omnes gradus hominum pari iure grassantis; ita in quidvis obvium cimba fragilis nostre mortalitatis alliditur. [31] Et possumus inter hec nobis aut nostris longiusculam vitam, imo, ut verius dicam, longius periculum optare? Fingatur aliquis tam benigno sidere, tam propitia fortuna, tam denique favente Deo iter hoc ingressus, ut nichil ei possit asperum molestumque contingere — rem impossibilem et inauditam seculis fingi iubeo —: nec ideo tamen, quamvis periculum absit, aberit metus. [32] Et idcirco fortasse non infelicius nec inconsultius foret, modo nostri esset arbitrii, sicut in equore suspecto naute solent circumspecti clavum flectere diuque ante solis occasum vela submittere, sic in vita portum petere et adhuc florenti etate atque animo virenti et valentibus membris mori, priusquam eo perventum sit quo saltem vita longior perducit, ad ultimas scilicet angustias senectutis. Inter quas arctati, quidam et vixisse dolent et mori metuunt et totiens votis exoptatum tempus accusant, denique quid velint et quid nolint nesciunt: tanta est discordia. [33] Hec et his similia cogitantes abstinere decet, ne decretum celeste seu mortis festinantiam accusemus; alioquin pro nobis ipsis tantummodo conqueri videbimur et affligi. Ego enim non dubito sacre memorie fratrem tuum nec plus vixisse quam necesse sibi fuerit nec minus et oportuno tempore revocatum, etsi multis, inter quos michi misero, diu antequam aut vellemus aut suspicaremur, abscesserit.
[34] Piget opinari in te, ne dicam consolari illos mollissimos plebeiarum mentium affectus: 'Ut quid tam longe positum mors abstulit? quare patrio caruit sepulcro? cur videre non contigit expirantem?'; qualia apud poetam etiam ille vir fortis, sed nimis semper pronus ad lacrimas, videtur lamentari:
te, amice, nequiviConspicere et patria decedens ponere terra.
[35] Vulgata non ingeram, nec quanta sit terre totius exiguitas geometricis demonstrationibus nitar ostendere, quod undecunque digresso una est ad celum via, quod non solum omne solum forti patria est sed omne homini natale solum: quis enim ista non novit? [36] Illud potius dicam, utrunque consulto divinam statuisse providentiam: primum scilicet, ut duabus, longe licet imparibus, urbibus ab eo dum vixit singulariter exornatis, ambe quidem defunctum viriliter partirentur; et Roma sui civis perpetuam et immortalem famam, Lomberiensis ecclesia veneranda sui pontificis ossa servaret, nullum, nisi fallor augurio, celebriorem titulum omnibus seculis habitura, si tamen id illi proprium ac perpetuum permiseris; [37] audio enim te de transferendis Romam reliquiis cogitare, quod nec suadere nec dissuadere propositum est, ne illum aut urbi in qua civis, au ecclesie in qua canonicus sum, invidisse videar; [38] — secundum, ut uno ex nobis astante qui abeuntis amplexus supremaque verba perciperet, ceterorum luminibus parcetetur; quoniam, sicut experimento deprehensum est, mitiora sunt aurium quam oculorum vulnera.
[39] Longior sum in hoc sermone quam oportet, teque, contra omnes insultus armis longe validioribus instructum, nichil in eo, quod laudes, preter fidem reperturum spero. Sit vero iam finis, conquiescant gemitus, arescant lacrime, sileant lamenta. Noli fratrem tuum mortuum extimare; vivit enim; at nos quotidie morimur nec sentimus, et velut mortem, o cecitas, vere vite principium formidamus. [40] Ut vivens itaque non luctibus, sed cogitationibus tuis et colloquiis intersit; prohibe in aula tua illud pusillanime silentium, quod plerique in luctuosis domibus observant, defunctorum nomen ceu triste aliquid abhorrentes. Imo vero, nunc resonet gloriosum illud nomen et late ramos porrecturum apud te radices agat, presertim quia invidie nebulam, que excelsos viros libenter insequitur, sepulcra non metuunt. Et si multos, quos domus ac forum odiosos et obscuros fecerant, claros et amabiles bustum fecit, quid de hoc sperem, cuius et suavissima semper et preclarissima fuit vita, et, siquid superlativo altius, mors quoque preclarior? [41] Ille etiam, obsecro, vulgaris abusus, quem in multis sed in Romanis meis precipue notavi atque interdum castigavi, a limine tuo procul exulet; solent enim nullum defunctum nominare sine prefatione miserie: 'ille infelix, ille male ominatus', et subdunt tandem ipsum inexpletum nomen, vix primis sillabis intellectis. At vero germanus tuus feliciter hic vixit, felicius hinc abiit, nunc alibi vivit felicissime, et ideo pleno ore proferendus est. Apud Lucanum morientis Pompeii verbum est: Non fit morte miser. Eleganter; alioquin omnes qui nati sunt, miseri, quique omnibus seculis nascentur. [42] Postremo unum hoc iterum et iterum admoneo, quosdam viros egregios, quorum nomina tibi inculcanda non credidi, nulla re amplius laudatos quam quod suorum mortes forti animo tulerunt. Quod tibi eo studiosius advertendum est, quoniam si circumspicis, videbis actus tuos in exemplum trahi, te in eminenti specula collocatum atque in te omnium oculos esse defixos; hoc tibi laboriosum decus et amplissimi generis maiestas et retroacte vite moderatio peperere.
Nonis Ianuariis.

13

Ad Lelium, de eadem morte non consolatio sed querela.
[1] Nimis viximus, Leli carissime; moriendum fuerat, antequam preriperet nobis Deus benignissimum dominum et indulgentissimum patrem nostrum, utilem mundo, nobis necessarium, patrie gloriosum, longevi patris baculum, solamen sororum, fratrum letitiam, amicorum spem hostiumque terrorem; morum specimen, virtutum templum, honestatis imaginem, literarum hospitem, studiorum amatorem, ingeniorum preconem ac extimatorem rectissimum meritorum; nulli invidum, invidiosum claris viris omnibus, pium, mitem, modestum, sobrium, affabilem, constantem, fortem, iustum, largum, munificum, magnanimum, circumspectum... [2] Hei michi, laudans deficio, nec invenio quid tantis virtutibus dignum loquar. Aut amore decipior, aut etate hac preradiantem et conspicuam cleri lucem festinate nubes mortis obduxit. Cuius nuntio accepto, quanta me miserum circumfuderit eclipsis sensit cor meum, testes sunt oculi mei. Verum, post parentis et fratrum lacrimas, nullas uberiores arbitror esse quam tuas. Hoc michi et animi tui mansuetudo suggerit et vetusta devotio, in qua hereditario iure succedens et paternis finibus non contentus, longe lateque processeras. [3] Heu, quotiens quantaque dulcedine cogitabam diem illum, quem proximum opinabar, quo scilicet mitissimis eius literis obsecutus et ab Appennino in Pireneum transgressus, exoptatissimo eius conspectui improvisus adsisterem, eique et romanam lauream, quam vertici meo, licet indignus, imprimo, queque iam ante vel auditu solo quante sibi iocunditatis e longinquo materiam premisisset, elegantissimum manus et ingenii sui carmen indicat, insuper et nova Africe mee fundamenta, duo parva quidem sed devota munuscula, venerabundus offerrem. Prevertit Omnipotens desiderium meum, nec dignus fui tam letum et tam felicem diem cernere. [4] Quid vero nunc consilii capiam, quid de me ipso statuam, quid agam? Sepe mecum hec cum lacrimis loquor: 'Quo ire paras, infelix? is quem petebas, abiit. Quem sequeris? aulam ne fratris, flebilem et tanto splendore viduatam? an bustum, ubi sepulte sunt spes tue? utrobique molestie. Parum ne tibi meroris attulit casus, nisi gemitibus tuis obviam pergas, et vel hinc te merentum agmini mestus immisceas, vel illinc superbi pontificis barbaricas deosculeris manus?' Sic sum, donec tu literis tuis et affectui meo vela feceris et consilii vagum amplustre firmaveris. Vale.

14

Ad Sennucium Florentinum, de familie sue statu.
[1] Tria michi servorum paria, sive, ut modestius loquar, humilium amicorum, sive, ut verius, familiarium hostium, domi sunt; primum quidem sic affectum ut alterius nimia simplicitas, alterius sit periculosa calliditas; secundum sic, ut hunc pueritia, hunc senectus reddat inutilem; tertium vero sic, ut huius furor, illius torpor odiosus sit, et iuxta illud socraticum a Cicerone relatum in epystolis, "alter frenis, alter calcaribus egeat". [2] Ego autem has inter contrarietates castigator olim, nunc spectator sedeo; nec eorum propositum mirari satis possum, qui servorum turbas ceu gloriosum aliquid aspiciunt et obsideri semper ab his quos pascunt, hoc est a domesticis suffossoribus, delectantur. [3] Indigentiam tibi meam innotuisse sufficit; puto, non expectas ut deprecer. Sicubi forsan in humiliori fortuna se ostenderent animus etas mores ab extremis equo spatio distantes, scito hominem, cui non dicam excellenter sed tolerabiliter ista contigerint, non michi servum esse posse, sed sotium, sed amicum, sed dominum. Vereor tamen ne phenicis inquisitionem tibi commisisse videar, quam nonnisi quingentesimo anno renasci solitam ac toto orbe unicam ferunt, et nobis in occidente positis incognitam. Vale.

15

Contra ostentatores scientie non sue ac flosculorum decerptores concertatio cum famoso quodam viro.
[1] Dictu difficile est quantum aures meas, vulgari fessas strepitu, epystola tua bis terque relecta permulserit; que quanquam tibi verbosa videretur, ut ex fine cognovi, ego tamen in ea nil preter breviloquium accusavi. Itaque comminationem illam ultimam, quod deinceps compendiosior sis futurus, invitus aspexi; mallem prolixior. Ut libet tamen; tu pater; non te michi, sed me tibi morem gerere dignum est. Sed ita ne totum in tua manu positum erit? an ignoras quod sepe consilio dissimilis est eventus? Audies forte quod vel silentii avidum loqui cogat. Vis quod minitari videor, iam nunc rebus impleam? [2] Testor in primis eandem me de te opinionem gerere, quam de Aristotile Macrobius, seu illam amor, seu veritas genuerit: vix te aliquid "ignorare posse" arbitror; siquid autem vero adversum tibi excidit, aut minus providisse aut, quod de eodem ait idem, lusisse te suspicor.
[3] Nempe quod de Ieronimo scribis, te illum sacrorum doctorum ex numero pretulisse, haud novum est michi; vetus est iam et late cognitum hoc iudicium tuum. Equidem frustra de comparativis litiges ubi ad superlativa perventum est; falli non potes, optimum ac maximum erit quicquid elegeris; licet de hac re inter amicum tuum clare memorie Lomberiensem epyscopum Iacobum et me crebro disceptatum esse meminerim, illo per vestigia tua semper uno ore Ieronimum, me vero Augustinum inter scriptores catholicos preferente. [4] Et sane, si neque veritatem neque te verear offendere, dicam, pater, quod sentio. Cum multa et varia et luminosa sint sidera, ut sit hic Iupiter, hic Arcturus, hic Lucifer, Sol ecclesie Augustinus est. Sed hec, ut dixi, haud magni momenti fecerim, quoniam et electio tuta est et libera debent esse iudicia. [5] At quod sequitur, te inter morales Valerium preferre, quis non stupeat, si tamen serio perseveranterque dictum est et non iocandi tentandique animo? Si enim Valerius primus est, quotus, queso, Plato est, quotus Aristotiles, quotus Cicero, quotus Anneus Seneca, quem in hac re magni quidam extimatores omnibus pretulerunt? [6] Nisi illud forte Platonem ac Tullium excludit, quod in epystole tue parte perlectum novi michi stuporis causa fuit, ubi, nescio quid cogitans, illos poetas esse et poetarum choris annumerari oportere dixisti. Quodsi loquendo consequi potes, plus egeris fortasse quam putas: secundo Apolline et plaudentibus Musis, magnos duos incolas umbrosis Parnasi collibus addideris. [7] At quid, oro, te movit ut id opinareris aut diceres, cum Tullius in prioribus libris summus orator, in ultimis philosophus illustris appareat? Sicut autem ubique Virgilius poeta, sic Tullius nusquam; quoniam, ut in Declamationibus legimus, «Virgilium illa felicitas ingenii oratione soluta reliquit; Ciceronem eloquentia sua in carminibus destituit». [8] De Platone quid dicam, qui maximorum hominum consensu philosophie meruit principatum, cum Cicero et Augustinus et alii quamplures, in omni sermone ubi Aristotilem ceteris philosophis preferunt, Platonem semper excipiant? Non intelligo quid Platonem faciat poetam, nisi unum forte Panetii verbum a Tullio relatum, qui Homerum philosophorum illum vocat; quod nichil est aliud quam philosophorum principem ac talem inter eos qualis inter poetas est Homerus. Alioquin quid ipsi Tullio dicemus, qui in epystolis ad Athicum quodam loco Platonem suum deum vocat? Omnibus quidem modis id agunt, ut Platonem divinitatem ingenii attribuant; hinc et Homeri et, quod est expressius, dei nomen.
[9] Proinde, sumpta hinc occasione, mira dulcedine loquendi de rebus incognitis, in tractatum poetarum totus immergeris: quis, qua etate sit genitus, quem quisque stili modum, quod poetandi genus, quem fame gradum teneat. Longum est singula prosequi: tam multa nunquam alias audita nos omnes discendi avidos facundis tuis literis docuisti. Quodsi interfari aliquid non michi sed professioni mee permittitur, miror quid ita tibi Nevii Plautique nomen ignotum est, ut quasi barbaricum nescio quid locutum putes, quod eos literis ad te meis inserui, et "ausum", ut ait Flaccus,
personam formare novam,
tacita licet admiratione, castiges. [10] Adeo scrupulose enim in hac inquisitione versaris, ut nichil restet nisi temeritatem meam condemnare, in scenam nova et peregrina nomina producentem. Frenasti tamen impetum, et tandem ignorantiam tuam culpare maluisti. Urbane quidem ac modeste. Ceterum aliud verba sonant, aliud clamat, nisi fallor, intentio; prorsus mirabile, cum tam familiare habere Terrentium videaris. [11] Ille enim iam statim a principio in ipsius Andrie proemio et Nevii et Plauti una cum Ennio eodem meminit versiculo; in Eunucho et Nevii itidem et Plauti, inAdelphis Plauti solius mentionem fecit; eorundem quoque simul meminit Cicero in Senectute et Agellius in Noctibus Athicis, ubi amborum epygrammata describit sermone vetustissimo. Sed quid ago? quis enim, queso, unquam poetrie nomen absque illorum nominibus audivit? [12] Itaque stuporem tuum stupeo, et cum bona venia, pater, obsecro ne in manus alienas ista perveniant; quo enim clarior fama est tua, eo sibi studiosius consulendum est. Mecum quidem non aliter quam tecum omnia loqui potes et, quod secum docti faciunt, mutare ac retractare que dixeris; at postquam in vulgus dicta pervenerint, ea demum facultas eripitur et multorum iudicia subeunda sunt. Ego epystolam tuam ad te sub fida custodia remitto et hanc illi alligatam mitto, cuius exemplum apud me manebit, non ob aliam causam nisi ut, siquid adhuc respondendum duxeris, dum verba verbis confero, memoriam non fatigem. [13] Unum preterea novi et exotici dogmatis inducis — utar enim plena libertate, quando semel non cepisse non possum —: asseris Ennium et Statium Pampinium coetaneos fuisse. Quis te, oro, pater, in hanc chronographiam impulit? quis a te nunc ista poscebat? atqui exactius hoc inquire: invenies Ennium sub Africano maiore, Statium, aliquot seculis interiectis, sub Domitiano principe floruisse. Habes quibus, nisi fallor, et respondere velis et tam breviter ut putabas, non possis.
[14] Unum adderem, si bona fide veniam dares, quod olim, dum in Vasconie partibus adolescens agerem, verecunde quidem, ut illam etatem decuit, tibi scripsisse me recolo, cum vulgaribus scriptis tuis offenderer, que ad eum, cuius supra memini, Iacobum de Columna interdum ea tempestate mittebas, cuius me amor sicut in eas terras traxerat, sic in Ethiopiam traxisset. Sed tunc pene pueriliter ut qui vixdum ferule manum subduxeram; tempus est ut iam virilis oratio mea sit; ita tamen, ut dixi, si tu veniam dederis... Quid ais? rides, puto; bene habet, veniam tribuisti. [15] Audi ergo, pater, et vide, et inclina aurem tuam, nequa externa auris interveniat; tibi enim loquor et te rerum tuarum iudicem statuo, que accusare videor, aliis accusantibus defensurus, nec tamen ignarus nimis acrimoniosam et insolentem filii ad patrem epystolam reprehensoriam videri; sed amor audaciam excuset. Ita enim michi clarum nomen non popularis aure suffragio sed virtute contingat, ut ab ineunte etate singularis quedam michi tui nominis cura fuit; hec me loqui cogit, ne, si ego tacuerim, idem ab aliis audias, vel, quod metuendum magis est, tacito iudicio lacereris, et quidam iniqui rerum arbitri amplissimum ingenium tuum ex his, quibus ludens te includis, peregrine facultatis angustiis, metiantur. [16] Animadverti enim te in scriptis tuis omni studio ut appareas niti; hinc ille discursus per ignota volumina, ut ex singulis aliquid decerpens rebus tuis interseras. Plaudunt tibi discipuli et omniscium vocant, innumerabilium auctorum nominibus attoniti, quasi omnium, quorum titulos tenes, et notitiam sis adeptus; docti autem perfacile discernunt quid cuiusque proprium, quid alienum sit, et rursus quid mutuum, quid precarium, quid furtivum, quid e medio haustum, quid a pretereunte delibatum. [17] Memoriam ostentare puerilis est gloria; viro, ut ait Seneca, captare flosculos turpe est, quippe quem fructu deceat gaudere, non floribus. Tu vero in hac etatis parte venerabilis et in tua professione clarissimus, imo, ut non semper pungam sed interdum ungam, solus sine exemplo nostri temporis earum, quibus es deditus, literarum princeps, nescio quo iuvenili animo, dimissis finibus tuis, in alienis pratis otiosus et vagus, inclinata iam die, interlegendis flosculis tempus teris. [18] Placet ignota tentare, ubi sepe viam non inveniens aut vageris aut corruas; placet illorum sequi vestigia, qui scientiam quasi mercimonium aliquod ante fores explicant, cum interim vacua domus sit. Certe tutum est ad id potius niti, ut sis aliquid plus quam videaris; operosa semper et periculosa iactantia est. [19] Adde quod cum magnus videri voles, innumerabilia incident, que te non modo veram ad mensuram redigent, sed infra etiam contrahent. Uni ingenio satis est unius studii gloriam mereri; qui multarum titulis artium superbiunt, aut divini homines sunt aut impudentes aut insani. Quis uspiam aut Grecorum aut nostrorum id presumpsisse memoratur? novus mos, nova temeritas. Gloriosas inscriptiones pre se ferunt, «propter quas» ut ait Plinius, «vadimonium deseri possit; at cum intraveris, dii deeque! quam nichil in medio invenies!». [20] Tu igitur, ut iantandem sileam, siquid michi credis, esto tuis finibus contentus, noli illos imitari qui omnia pollicentur, nichil prestant faciuntque ut omnia contrectando atque, ut ait Comicus, "intelligendo, nichil intelligant". Grecum vetus et salutare proverbium est: «Quam quisque novit artem, in hac se exerceat». Vale, et ignosce, oro, si lesus es.
XVI Kal. Septembris.

16

Cum eodem, eiusdem concertationis reliquie et de Studio bononiensi.
[1] Sic est ut putabam; libertas iram peperit, veritas odium, admonitio fastidium. Sed quid agam? verba non redeunt. Blandior fuissem, si te blanditiis delectari crederem; imo vero severior, et hunc ipsum affectum in viro forti femineum liberius arguissem. Nunc quoniam, ut video, amicitie inimica libertas est, forte consultius agerem si tacerem; sed id quoque permetuo: est ubi silentium bilem movet. Loquar ergo ne rursus offendam, sed tam breviter ut coactum noveris.
[2] Primum, ego te iudicem feci omnium que dixi aut dicam; tu sententiam brevem fers: 'errasse me in quibusdam, in multis, in omnibus'. Gaudeo equidem me potius errasse quam te, eo quod apparentior est omnis in luce deformitas et error in sene desperatior. Sed tamen est aliquid quod amplius requiram. Ades; ergo ad tribunal tuum provoco; nullis assessoribus opus est, solus sede. [3] Tu Ieronimum prefers Augustino. Hoc sciebam, sed eam quam affers, iudicii rationem profiteor me non intelligere. Quid enim, queso, sibi vult quod ais, non te illum propterea pretulisse quia sit maior, sed quia fructuosior Ecclesie? quod in quodam opere tuo probasse te dicis disputatione longissima, quam vellem literis inseruisses; sed profecto vel nuntio pepercisti vel epystole. [4] Quod tamen ad huiusce rei probationem precipuum erat, addidisti, hoc scilicet Augustini ipsius autoritate concludi. Sed an ignoras quod in generali sermone persona loquentis excipitur? 'Quid vero', inquis, 'si Augustini aperta confessio est, sibi Ieronimum preferentis?' Quis non videt quid ad hec dici debeat? hoc, inquam, unum est, in quo illius sacratissime anime testimonio non starem, cui insistum scio, ut de aliis gloriose, de se autem humiliter et loquatur et sentiat. [5] Ego quidem fructuosi laboris palmam in Ecclesia Augustino dabam; haud pertinaciter tamen, velut is qui nec opinioni nec secte nec homini usque adeo sum addictus, ut abire non possim veritate comperta. Hoc apud Marcum Tullium, hoc apud ipsum patrem Augustinum didici, quod ipse apud eundem Tullium se didicisse non negat; nam apud Horatium Flaccum "nullius iurare in verba magistri" puer valde didiceram. [6] Quanti autem ista sint ipse non dissimulas, qui hac defensionis parte deserta, mox ad aliam evadis, dicens, omnibus excussis, omnino nichil esse quod te in hanc opinionem traxerit, nisi indignam quandam et singularem erga Ieronimum ingratitudinem Italorum. Hoc est illud unicum patrocinium cause tue; hoc est, inquam, illud michi nulla ex parte intellectum aut intelligibile argumentum. Quenam enim hec ingratitudo est? sumus, fateor, non erga sanctos tantum, sed erga sanctorum dominum ingrati; quenam Ieronimo singularior quam ceteris querimonie causa est? aut quenam potius Italorum culpa quam hominum, cum nec ipse italus origine et sepius in Oriente versatus sit? [7] Versa te, pater, hac illac; ratio, ut arbitror, non erit sufficiens probare quod intendis, nisi forte, qui rationis vice fungitur instinctus animi tacitus, et pia magis quam examussim trutinata devotio. Verum ista pretervehor, tam sacra enim nomina disputatiunculis peccatoris obsolefieri ac quodammodo profanari, sacrilegio simillimum reor; itaque tacere iam de his consultius fuerit, nam preciosarum rerum confricatio atque collisio periculosa est.
[8] Ad Platonem ac Ciceronem transeo, quos tu ob duas fabulas, morum doctrina et, ut de altera Macrobius testatur, tripartite philosophie integritate perfectas ac procul ab omni metrorum lege in mediis politice ac rerum publicarum libris insertas, poetas facere niteris. Frustra Macrobius idem ambos excusat adversus insultantes non debere fabulam a philosopho confingi; ego quidem gratulor et hos et Aristotilem et Senecam et Varronem, si fieri possit, in agmine poetarum cernere; quod forte non ineptius de horum quolibet, quam de Platone et Tullio dici posset. [9] Nam et Aristotiles poetriam ac de poetis, et Varro satyrarum ac de poetis quoque libros edidit; de Iasone insuper atque aureo vellere poema non ignobile texuit; Seneca autem tragedias, que apud poetas profecto vel primum vel primo proximum locum tenent. [10] Sed cur, queso, non et histriones fecisti, quoniam aliquid forsan in vita ludicrum dixerunt aut fecerunt, presertim Tullius, cuius tam multa que risum moveant, scripta sunt inSaturnalibus, cum et Tiro libertus eius de patroni iocis librum scripserit? cur non piscatores aut remiges aut tale aliquid, quia forsan aut hami iactu aut remi tractu in solitudine positi animum relaxarunt? Vis ne tu michi castrensem morem scolis inferre, ut sicut unum duellum Torquatos atque Corvinos fecit, sic una oratio poetam faciat? perseverantia requiritur, unus actus habitum non inducit. [11] Hec hactenus, nam de Ennio ac Statio in ultima epystola nulla mentio erat; credo, annorum numerum in digitos reduxisti. [12] Postremo ad illum longum atque continuum orationis tue textum, ubi omnibus modis efficere studes ut iniuste monuisse videar, quod ingenio tuo nichil impervium sit, nichil aliud dixerim nisi quod bene tibi est si hanc de rebus tuis opinionem habes. O te tuo qualicunque iudicio felicem! o utinam hanc me artem et docere possis et doceas, qua talia ipse michi de me noverim conflare iudicia! Nescio enim an melius sit interdum de errore gaudere, quam semper de veritate dolere.
[13] Ad id vero quod me velut iurate militie desertorem arguis, quoniam cum maxime florere inciperem, studium iuris Bononiamque dimiserim, expedita responsio est, quamvis tibi et civitatem illam et studium singulariter illustranti, minime, ut arbitror, placitura. Quoniam itaque satis exagitavi, id totum silebo quo factum meum tueri soleo; fuit enim hec michi questio sepe cum multis, precipueque cum Oldrado Laudensi iurisconsulto nostra etate clarissimo. [14] Hoc unum est quod salva concordia dici potest: nichil enim contra naturam bene fit; solitudinis amatorem illa me genuit, non fori. Denique, sic habeto: me aut nichil unquam provide fecisse — quod magis puto — aut, si quicquam, hoc in primis, non audeo dicere sapienter, sed feliciter factum est: et quod Bononiam vidi et quod non inhesi. Vale.
II Kal. Septembris.

17

Victum pro facultatibus temperandum et nil magis ad lautiarum studium impellere quam exempla.
[1] Delectari te lautiis non miror; paucarum hec domorum pestis olim hospita, nunc omnium iugis incola est, nisi quarum paupertas limen obstruit; qua in re non natura, paucis longe iocundius victura quam nimiis, sed consuetudo multum, multoque magis peccat imitatio. Quis enim tam frenate modestie est, cuius non interdum oculos avertat vicini sumptus, nitor ac gloria? [2] Sed utile consilium est plautini senis in Aulularia:
Pro re nitorem et gloriam pro copia;
cuius si meminissent homines, et profusis sumptibus et iniquis lucris clauderetur via et multo tranquillius viveretur. Nunc cecitatem cupiditas invexit et frenum rationis fregit impetus voluntatis. [3] Tu autem, oro, quantum potes enitere, ut rationis proprie sectator potius quam aliene libidinis emulator appareas; fuge exempla pestifera; nimis malorum dociles animos habemus. Magister unus voluptatis magno in populo satis est; cito luxurie dat terga frugalitas, nisi cogitationum nostrarum aciem ratio invicta firmaverit, docens sequi vera bona, fucata contemnere. Quid nunc vicini tui purpureum latus atque intermicantes crebra yaspide digitulos miraris? phalerata felicitas est; exue hominem, infelicissimum non negabis. Latet sub auro calamitas, et, quod extremum mali genus arbitror, invidiosus simul et miser est. [4] Concludam aliter quam conclusit PlautusEpydichum suum:
Hic,
inquit,
is est homo qui libertatem malitia invenit sua;
imo vero hic malitia opes potentiam et regum amicitias invenit, se suamque libertatem perdidit. Habeat sibi sine invidia multa illa et vulgi iudicio permagna; tu tuis bonis, eoque precipue quod ille perdidit, felix ac contentus vivito, et Vale.

18

Ad amicum reprehensoria.
[1] Tibi quidem amicus, non moribus tuis sum; quid autem de te michi deque tota tua re familiari videatur, quoniam rogas, verissime atque brevissime pro me Plautus absolvet, nonnisi singulis verbis ad singula. [2] Primum non michi placet amor tuus, anime pondus infaustum; obsceno igne perureris. Quero autem ex te, ut plautinus servus in Asinaria,
num fumus est hec mulier quam amplexaris?
Si cur quesierim interroges: quia oculi tui semper lacrimantes sunt. [3] Hec tibi; mulierculis tuis, hoc unum quod in ea comedia, cui Gurgulio nomen est, legisse potes:
mulieres duas peiores esse quam unam;
servo autem, illud eiusdem poete in Epydicho:
nimis doctus ille ad malefaciendum.
Hoc ex me addito: nimis tu facilis ad credendum, nimis pronus ad obsequendum. Hec, amice, si falsa sunt, dictum meum argue; sin vera, mores tuos corrige, et Vale.

19

Ad eundem.
[1] Quod obiectum ab amico crimen non negas, facis ingenue; magnam emendationis vite spem prefert erroris proprii verecunda confessio. Quod autem de servo tuo taces, caute quidem; quippe quem accusare non vis, excusare non potes. At quod mulierculas tuas excusas, urbanitatis inepte vel ceci iudicii dixerim; tu videris quid de illis sentiendum putes, quarum alteram optimam, alteram tolerabilem dicis. Ego illud Plauti in Aulularia vero propinquius reor: «"optimam" feminam "nullam" esse, "alia" licet "alia peior" sit». Vale.

 

LIBER V

1

Ad Barbatum Sulmonensem, de Roberti Siculi regis obitu.
[1] Quod verebar accidit, quod timebam patior; in dolorem metus, vota in gemitum abiere. Non multo antequam presagirem, deseruit nos inclitus ille rex noster cuius etsi matura etas esset, tamen peracerba mors est. [2] Et, heu me miserum, Barbate optime, quam vereor ne illa quoque presagia confirmet eventus, que michi suggerit anxius et malorum suorum semper nimis certus vates, animus meus! Ita me regine iunioris novique regis adolescentia, ita me regine alterius etas ac propositum, ita me tandem territant aulicorum ingenia et mores. [3] Mendax hic utinam sim propheta; sed agnos duos multorum custodie luporum creditos video, regnumque sine rege. Nam quid ego eum qui ab alio regitur, regem dicam, multorum avaritie — mestus addam— multorumque sevitie expositum? Itaque, si "quo die Plato rebus humanis excessit, sol celo cecidisse visus est", quid illo moriente videatur, qui et Plato alter ingenio fuit et regum nulli aut sapientia secundus aut gloria, cuius preterea mors tam multis hinc inde periculis viam fecit? Secundet hec omnipotens Deus et solicitudinem meam piam magis quam necessariam rebus probet. [4] At, ut aliis cunta supra spem eveniant et metus iste supervacuus fuerit, michi tamen, amice, quis consulet? aut quis medebitur dolori meo? cui de cetero vigilabo? cui quantulumcunque hoc ingenium aut studium consecrabo? quis spes collapsas eriget, quis torpentem animum excitabit? Duos ingenii duces habui: utrunque michi annus hic abstulit, et de altero quidem, nuper, dum adhuc essem in Italia, — utrobique consortem fletus ydoneum querens — nostro cum Lelio questus sum, de hoc hodie tecum queror querarque dum vixero; et qui solari alios interdum soleo, nunc qua me ipsum ratione vel oratione consoler, non invenio. [5] Hinc ergo consolandi desperatio, hinc flendi pudor, hinc ad utrumlibet stili diffidentia, sed supra omnia illico te videndi spes silentium iubet. Parebo, tecum propediem fleturus ex commodo; hec interea tibi flens ad fontem Sorgie dictabam, notum procellarum animi mei portum, quo heri ad vesperam solus fugi, cum mane me Rodani ad ripam rumor mestissimus invenisset.
IV Kal. Iunias.

2

Ad Iohannem de Columna, gratiarum actio pro impensis honoribus.
[1] Gratias ago cum pro aliis multis tum pro eo quod quotiens Romam peto, totiens uberrimo tuarum literarum favore prevenior. Agnosco insidias amoris tui; neque enim ut homo, sed ut angelus excipior. Nichil impigrius est amante; nunquam tam iugi aquilone sum vectus, ut imparatum aliquid offenderim. Mirarer magis, nisi tuis de me iudiciis assuevissem; consuetudo enim longior et rerum miracula extenuat et dolores lenit et minuit voluptates. [2] Quis autem enumerare sufficiat, quibus tu me per omnem vitam honorificentissimis decretis honestaveris? Quenam illa ex equo prope, cum sis dominus, conversationis comitas, quenam libertas hominis sub maioris arbitrio degentis, quenam secretorum participatio, quenam prerogativa, quis honor, quanta dignatio, recordari dulce est, renarrare longissimum.
[3] Unum ex mille referam, quod imo radicatum pectori et medullis inhesisse miraberis. Meministi: dum, gravi olim inter quosdam tuorum exorto odio, ad arma perventum esset, et tu iusta indignatione flammatus, ut pro tribunali sedens, familiam convocasses ac dicende veritatis iusiurandum omnibus detulisses, iurassetque etiam Agapitus, Lunensis epyscopus, germanus tuus, atque ego iam dextram porrigerem, tu in medio irarum impetu codicem evangelicum retraxisti, teque cuntis audientibus simplici verbo meo contentum esse dixisti; cuius ne aut penituisse te aut impremeditata facti benignitas videretur, cum sepe similes casus acciderint, iurantibus cuntis, nunquam me iurare es passus. [4] Quid hoc iudicio tanti patris illustrius? Quanti volunt aurum et gemmas extiment avari; hoc extimare non poterunt. Renovasti in me, pater omnium optime, Xenocratis philosophi antiquum decus, cuius in epystolis ad Athicum mentionem facit Cicero; qui cum testimonium dicturus iurare secundum leges teneretur, ea sibi ab Atheniensibus, spectate fidei credentibus, remissa necessitas fuit. Hoc, inquam, in me renovasti; nisi quod illi maturo evi, id adolescenti michi, quodque illi semel accidit, tu michi perpetuum fecisti. Et putas me talium posse oblivisci? [5] Ingens erit historia, si similia complecti velim; nec tempus patitur nec locus. Magnanimi patris tui vocem audio; extra muros urbis me, licet invitum, prosecuturus advenit. Hodierno die apud Preneste suum hospitabor; ibi me clarissimus ex filio suus, ex fratre tuus nepos expectat.
Rome, Nonis Octobris.

3

Ad eundem, de itinere suo et de monstris consilii neapolitani.
[1] Ut fidem frangerem, et tibi utile et michi prope necessarium fuit. Pollicitus me maritimo itinere profecturum, non aliam ob causam, nisi quia vulgo iam persuasum est, expeditius ac citius iri pelago quam terris, navim conscenderam apud Niceam Vari, que prima italicarum urbium ab occasu est, et ad Meneci portum, celo iam stellante, perveneram. Irasci tacitus. Illic die postero inviti mansimus, sepe nequicquam retentato abitu.
[2] Postridie, ancipiti tempestate, funem solvimus, et die toto iactati fluctibus, ad Mauritii Portum vix intempesta nocte pervenimus. Itaque castrum ingredi non fuit; litoreum hospitium, nauticum cubile sortitus, cenam ut fames condiret, somnum ut lassitudini deberem. Ibi indignari altius et ludos maris agnoscere: quid multa? variis per noctem consiliis agitatis, ad auroram statui preferre terrestrem duritiem equoree servituti. [3] Itaque, familia et impedimentis omnibus in navim reimpositis, ipse uno solo comitatus, in litore substiti; et favit fortuna consilio. Inter Ligusticos scopulos, casu nescio quo, theutoni equi venales aderant, impigri atque prevalidi; quibus ego raptim comparatis, propositum iter egi, neque tamen prorsus navigationis fastidio immunis. [4] Est inter Pisanos ad presens et Mediolani dominum bellum ingens, magis, ut vides, de animorum fastibus quam de terrarum finibus se prebente materia. Late enim confinia discreverat Apenninus, ut contemnatur antiquus Padi limes; sed superbia frenum nescit, et nullis terminis est contenta cupiditas. Dum recto tramite proficisci vellem — haud procul Laventia exercitus ambo constiterant, tyranno graviter urgente, contra Pisanis Mutronem suum summa vi tuentibus — coactus sum apud Hericem mari iterum me credere; et Corvum, scopulum ingentem a colore nominatum, ac Rupem candidam et Macre ostia ac Lunam, olim famosam potentemque nunc nudum et inane nomen, pretervectus, nocte concubia apud ipsum Mutronem, in Pisanorum castris, expositus, per terram absque insigni impedimento reliquum vie feci. [5] Non prosequor ubi cenaverim atque cubuerim, quid qualibet in parte viderim audierim ve; ad extrema festino. Per Pisas, relicta ad levam Florentia, Senas atque inde Perusium veni, inde Tudertum, ubi a Claravallensibus tuis magno gaudio exceptus; per Narniam ipsis ducibus Romam ingredior, quarto Nonas Octobris; et iam bona pars noctis erat. Ita me hoc tempore nocturnum viatorem festinatio preceps fecit. [6] Visum est tamen magnanimum patrem tuum, priusquam me quieti traderem, invisere. Deus bone, que maiestas hominis, que vox, que frons, que facies, quis habitus, que in illa etate vis animi, quod corporis robur! Iulium Cesarem aut Africanum spectare michi visus sum, nisi quia utroque multum iste longevior; et tamen idem prorsus aspectu qui ante septennium erat, dum eum Rome iterum dimisi, vel qui ante annos duodecim, dum eum apud Avinionem Rodani primum vidi. Mirum et pene incredibile: vir unus, Roma senescente, non senescit! [7] Pauca ibi — nam seminudum et iam in cubiculum euntem illum reppereram — de te tuisque rebus affectu patrio percontatus est; cetera in diem posterum reiecimus. Illum diem a mane ad vesperam secum egi, cuius ne una quidem hora in silentio acta est; sed de reliquis coram. Mirum in modum exhilaratus est adventu meo, sperans, ut aiebat, amicos vestros per industriam meam finem carceris ac miserie reperturos; quam senis spem falsam esse doleo.
[8] Ne enim te longius traham, Roma digressus Neapolim veni, reginas adii et reginarum consilio interfui. Proh pudor, quale monstrum! auferat ab italico celo Deus genus hoc pestis! putabam Cristum apud Memphim et Babilonem Mechamque contemni; compatior tibi, mea nobilis Parthenope; vere tu harum quelibet facta es; nulla pietas, nulla veritas, nulla fides. [9] Horrendum tripes animal, nudis pedibus, aperto capite, paupertate superbum, marcidum delitiis, vidi; homunculum vulsum ac rubicundum, obesis clunibus, inopi vix pallio contectum et bonam corporis partem de industria retegentem; atque, in hoc habitu, non solum tuos, sed Romani quoque Pontificis affatus, velut ex alta sanctitatis sue specula, insolentissime contemnentem. Nec miratus sum; radicatam in auro superbiam secum fert; multum enim, ut omnium fama est, arca eius et toga dissentiunt. Ac ne sacrum nomen ignores, Robertus dicitur. [10] In illius Roberti serenissimi nuper regis locum, quod unum decus etatis nostre fuerat, eternum dedecus Robertus iste surrexit. Iam minus incredibile putabo e sepulti hominis medulla nasci posse serpentem, quoniam a sepulcro regio aspis hec surda prosiluit. O superum pudor, quisnam solium tuum invasit, regum optime! [11] Sed hec fortune fides est: res humanas vertit pariter et evertit. Non fuit satis mundo solem abstulisse, nisi atras insuper tenebras attulisset, et erepto regi unico non unus alter, quamlibet virtutibus inferior, succederet, sed hec atrox et immitis belua. Siccine nos aspicis, astrorum rector? Hic tanto regi successor ydoneus? Hic, post Dyonisios Agathoclemque et Phalaridem — cuntis obscenior et, clam licet, immanior— fato debitus restabat aule sicule, ut Macrobii verbo utar, «inclementissimus incubator»? [12] Qui, miro genere tyrannidis, non dyadema, non purpuram, non arma, sed squalidum palliastrum induit, eoque non totus, ut dixi, sed dimidius obvolutus, nec tam senio curvus quam hypocrisi, nec tam eloquio fretus quam silentio et gravi supercilio, per reginarum aulas discurrit, et bacillo innixus, humiliores proterit, iustitiam calcat, quicquid divini aut humani iuris est, polluit. Qui, quasi novus Typhis alterque Palinurus, fluitantis cimbe clavum regit, cito, siquid michi credis, ingenti naufragio periture. [13] Multi enim sunt tales, et fere omnes, preter unum Cavallicensis ecclesie presulem, Philippum, qui solus pro deserta iustitia partes facit. Sed quid faciat, agnus unicus in tanto luporum agmine, quid faciat nisi quamprimum fugiat, si possit, et ovile suum repetat? quod ipsum meditari arbitror; sed miseratione regni labentis et ultime obsecrationis regie memoria, ceu geminis compedibus, detinetur. [14] Interim quantum in malesuada aulicorum acie sana vox unius audiri potest, Dei et hominum implorans fidem, obstrepit iniquissimis consiliis et autoritate sua retundit multorum impudentiam, eludens sapientia fortunam et humeros proprios submittens publice ruine, quam differre poterit, mutare non poterit. Atque utinam non et eum pariter involvat! adeo enim inclinata res est, ut iam de humanis auxiliis nichil sperem presertim Roberto superstite, qui tum perfidie principatu, tum novitate habitus, primum inter monstra curie promeruit et nomen et locum. [15] Tu vero reprehensione non carebis, nisi de singulis, que aliis secretioribus ad te literis latius scripsi, Romanum Pontificem certiorem feceris. Unum illi meis verbis in fine dicito: siquidem reverentius, ut opinor, accepisset exhortationes apostolice sedis saracena Susis aut Damascus quam cristiana Neapolis. Quod nisi sanctitatis veneratio prohiberet, adderem ciceronianum illud: «Iure quidem plectimur; nisi enim multorum impunita scelera tulissemus, nunquam ad unum tanta licentia pervenisset».
[16] Verum ego, dum verborum spumis indignantem stomacum relevare studeo, vereor ne tibi quoque bilem moverim, que si nulli rei profutura est, et preter indignari nil reliquum nobis hinc illorum temeritas, hinc patientia vestra fecit, quid iuvat indignitatem rerum equare velle sermonibus, quod nec Cicero ipse possit nec Demosthenes, et, si forte successerit, auctori suo tantum damnosum sit ingenium, quo scribenti potius animi tranquillitas, quam scelerum impunitas sontibus auferatur? Itaque finem verbis imponere consilium est.
[17] Ter nisi fallor, aut quater ipsum carceris limen ingressus — Capuane castrum dicitur —, amicos tuos vidi, nil nisi de te sperantes, quoniam iustitiam sibi suam, in qua summum presidium esse debuerat, damnosam hactenus experti sunt; et profecto periculosissimum est sub iniusto iudice iustam causam fovere. Accedit quod nullus misero capitalior hostis est, quam qui fortune sue spoliis superbus incedit; siquidem de medio tolli cupit, cui quandoque repetende rationis esse possit occasio. [18] Ita semper avaritie vicina crudelitas, observatumque est, unde insignis patrimonii iactura provenerit, inde quoque vite periculum provenire. Dura sors hominis, cui nec tuto pauperem esse nec divitem denuo fieri licet! Id, si ulli unquam, amicis modo tuis accidit; de captivorum enim preda nemo non partem rapuit. Quando autem aliene libertati aut saluti favebunt rapacissimi predones, que cum propria paupertate coniuncta esse videatur? Itaque, nichil habuisse securius. Sed ita se res habet, damnis gravibus acres inimicitias quesiere. [19] Vidi eos in compedibus; o rem indignam, o instabilem ac precipitem fortune rotam! Ceterum ut nichil illa captivitate deformius, sic captivorum animis nichil excelsius; salvo te, spem optimam rerum suarum habent. Ego quid sperem nichil habeo, nisi aliqua vis maior inter venerit; si enim consilii clementiam expectant, actum est: squalore carceris consumentur. [20] Regina senior, coniux olim regia, nunc miserrima viduarum, miseretur, ut dicit, nichil amplius se posse confirmans; Cleopatra cum Ptholomeo suo misereri possent, si Photinus Achillasque permitterent. Ego hec video; quo animo, ne dici quidem opus est. Sed quid agam? patiendum est, et quamvis responsi certus, responsum tamen etiam nunc iussus expecto. Vale.
Neapoli, III Kal. Decembris.

4

Ad eundem, Baiarum descriptio et puteolane femine bellatricis.
[1] Mos michi tuus olim notus; nil ignorare potes equo animo, ita generosum spiritum inexplebilis noscendi cupiditas exagitat. Gessi voluntati tue morem, quotiens Arthon aut Occasum circuire fortuna me voluit mea; nunc michi diversum iter, mens eadem est, idem parendi propositum. Atque adventus quidem mei summam ac viarum casus et que deinceps in captivorum tuorum negotiis apud Neapolim gesta sunt, que ve in reliquum spes supersit, audiisti. Audi nunc reliqua quibus, ut irarum nichil, sic delectationis plusculum inerit. [2] Siquidem, expectationis inutilis ac diuturne tedio affectus, Garganum montem Brundusiique portum atque illum omnem Superi Maris tractum lustrare decreveram, non magis illa videndi quam ista linquendi desiderio; quod tamen, regina seniore dissuadente, compescui et longioris peregrinationis impetum ad proximiora certe et mirabiliora converti. [3] Quodsi forte hinc digresso et illa invisere anni tempus non negaverit, laborem ipse meum solabor, quod quamvis eorum pro quibus veneram, nichil fecerim, multa tamen que non putabam, viderim. Sed de illis, ingenti totius fere Italie ambitu ad te rediens, vita non deserente, coram loquar; visa hactenus, quoniam hac citius via in notitiam tuam ventura sunt, scriptis perferenda commisi.
[4] Baias ego, clarissimis viris Iohanne Barrili et Barbato meo comitantibus, vidi; nulla michi letior dies et amicorum comitatu et varietate rerum illustrium et vicinia multorum tristium dierum. Vidimus illum hibernis mensibus peramenum sinum, quem sol estivus, nisi fallor, infestat; nichil enim preter opinionem habeo: nunquam me hic estas repperit. Tertius annus est ex quo huc primum, seviente aquilone, hieme media, delatus sum; quo presertim tempore iter equoreum servitus magna est; itaque, de multis que optabam, nichil cominus spectare licuit. Ceterum, brevissimo rerum gustu tunc incensum animum et iam antea ab adolescentia calentem, hodie demum voti compotem feci. [5] Vidi loca a Virgilio descripta; vidi Averni et Lucrini lacus, Acherontis quoque stagnantes aquas; piscinam infelicis, nati sevitia, Auguste; Gaii Calligule superbam olim, nunc obrutum undis iter, et Iulii Cesaris iniectum pelago frenum; vidi Sibille patriam ac domum, et horrificum illud specus, stultis irremeabile, doctioribus inaccessum; vidi Falernum montem famoso palmite conspicuum, et hic aridam tellurem, morbis salutarem fumum perpetuo exhalantem, illic cinerum globos et ferventes scatebras, aeni instar undantis, confuso murmure eructantem; [6] vidi rupes undique liquorem saluberrimum stillantes, et cuntis olim morborum generibus omniparentis nature munere adhibita, post medicorum invidia — ut memorant — confusa balnea, ad que tamen nunc etiam e finitimis urbibus ingens omnis sexus etatisque concursus est; vidi non cryptam modo, que Neapolitana dicitur, cuius ad Lucilium scribens meminit Anneus Seneca, sed passim perforatos montes atque suspensos testudinibus marmoreis eximio candore fulgentibus, et insculptas imagines, quis latex cui corporis parti faveat, manu apposita designantes. In stuporem me non magis facies locorum, quam labor artificum coegit. [7] Iam minus miror romana menia, romanas arces, romana palatia, quando tam procul a patria — quamvis excellentibus viris ubique sit patria — romanorum ducum similis cura protenditur, quibus ultra centesimum lapidem esse quasi suburbane fuerant hiberne delitie. Estivas enim Tibur prestabat et Fucinus et frondentes Apennini valles
Et Cimini cum monte lacus,
ut ait Maro, et aprici Umbrie recessus et umbrosi colles Tusculi et ex re dictum Algidum et vivi fontes et lucida flumina; hibernas Antium Anxur Formie Caieta Neapolis.
[8] Nulla tamen amenior, nulla frequentior, quam Baiarum statio; quod et scriptorum illius evi fides et ingentes murorum reliquie testantur; etsi non sim nescius fuisse magis hoc humane voluptati quam romane severitati dignum domicilium. Ideoque et Marius, natura vir asperior, et Pompeius et Cesar, humanis moribus altiores, in montibus edificasse laudantur; unde, quod viros decuit, non immersi sed subducti effeminantibus animos munditiis, nauticum strepitum et Baianas ex alto despicerent voluptates. [9] Scipio autem Africanus, vir incomparabilis et cui in virtute omnia, nullum cum voluptate commercium, consilio relique vite simillimo, non tam ex alto despicere, quam prorsus non aspicere decrevit hunc locum suis artibus adversum. Extra prospectum igitur secessit et Literni quam Baiis habitare maluit; quam villulam hinc non abesse scio, nilque avidius spectassem, si quo duce in loca tanto habitatore nobilia penetrare potuissem.
[10] Cum multa sane mirabilia Deus ille fecerit, «qui facit mirabilia magna solus», nichil tamen homine mirabilius in terris fecit. Super omnia ergo que vel iste dies michi ostendit vel tibi hec ostendet epystola, puteolane mulieris animi ac corporis insigne robur fuerit. Mariam vocant; singulare illi servate virginitatis decus; iugis inter viros, eosque sepius armatos, conversatio; nulli unquam tamen, ut constantissima omnium opinio est, vel ioco vel serio rigide mulieris attentata virginitas, metu magis, ut memorant, quam reverentia prohibente; corpus illi militare magis quam virgineum, vires corporee probatis militibus optande, rara et insueta dexteritas, virens etas, habitus ac studium viri fortis. Non telas illa, sed tela; non acus et specula, sed arcus et spicula meditatur; non illam oscula et protervi dentis lasciva vestigia, sed vulnera cicatricesque nobilitant; precipua armorum cura est, animus ferri mortisque contemptor. [11] Bellum cum finitimis hereditarium gerit, quo multi iam ultro citroque periere. Interdum sola, sepe paucis comitata, manum cum hoste conseruit; ubique ad hunc diem victrix. Preceps in prelium ruere, lenta discedere, animose hostem aggredi, caute insidias texere; famem sitim frigus estum somnum lassitudinem incredibili patientia perferre, sub divo pernox et sub armis agere, humi requiescere, herbosum cespitem vel substratum clipeum in delitiis habere. [12] Inter tam continuos labores multum brevi tempore mutata est; quantulum est enim, quod me Romam ac Neapolim ad regem Siculum iuvenilis studium glorie attraxit! profecto, quam tunc inermem videram, hodie armata et armatis septa cum ad me salutandum accessisset, miratus sum; et velut ignoto viro salutem reddidi, donec, risu eius et comitum monitu pressius intuitus, vix tandem sub casside torvam et incultam virginem recognovi. [13] Multa de illa fabulis similia narrantur; ego quod vidi referam. Convenerant e diversis mundi partibus viri fortes et armorum exercitio durati, quos, alio tendentes, illic fortuna deposuerat; auditaque mulieris fama, experiendi vires cupiditas incesserat. Itaque magno consensu omnium in arcem Puteolanam ascendimus. Sola erat, et ante templi fores, nescio quid cogitans, obambulabat; adventu nostro nichil mota est. [14] Instamus orare, ut virium suarum aliquod nobis experimentum prebeat; illa, diu excusata brachii valitudine, tandem grave saxum ac ferream trabem iussit afferri; quam cum in medium proiecisset, ut tollerent atque experirentur hortata est. Quid multa? longa ibi, ut inter pares, contentio, et magno res acta certamine, spectatrice quidem illa et singulorum vires in silentio extimante. Postremo, facili iactu, adeo se superiorem approbavit, ut reliquos stupor ingens, me etiam pudor invaderet. Denique ita inde discessum est, ut, vix oculis fidem dantes, subesse aliquid prestigii putaremus. [15] Fama est Robertum, summum illum et virum et regem, his quondam litoribus magna classe prenavigantem, permotum talis femine miraculo, videndi gratia substitisse Puteolis; quod ideo apud me veri faciem non habet, quia, in tanta vicinitate terrarum, evocaturus illam fuisse videatur; sed fortassis aliam ob causam cum illuc applicuisset, rem novam spectare voluit ardens et noscendi cupidum illud ingenium. [16] Verum huiusce rei fides, ut ceterarum quas auditui credidimus, penes narratores maneat; michi quidem femine huius aspectus credibiliora efficit quecunque non modo de Amazonibus et famoso illo quondam regno femineo, sed etiam que de bellatricibus italis virginibus traduntur, duce Camilla, cuius inter cuntas celebre nomen est. Quid enim in multis opinari prohibet, quod in una, nisi vidissem, essem forsan ad credendum segnior? et illa quidem vetus non procul hinc, Priverni scilicet, tempore yliace ruine; hec recentior Camilla, Puteolis, nostris temporibus, orta est; quam tibi interim literulis meis testatam esse volui. Tu vive et Vale.
Baiis, IX Kal. Decembris.

5

Ad eundem, descriptio tempestatis sine exemplo gravissime.
[1] Insignem tempestatem describens Satyricus, ut multa paucis concluderet, "poeticam tempestatem surrexisse" ait. Quid enim brevius, quid expressius? Nichil iratum celum aut pelagus potest quod non equet verbis ac superet poetarum stilus; et, ne manifesta in re supervacuis utar, homericam tempestatem nosti et allisum scopulo ducem atque omnem Capharei montis insultum; quem imitati, nostri poete "aquarum montes ad sidera sustulerunt". [2] Nichil sane vel pingi eloquio vel animo fingi potest, quod non hesterna dies impleverit, imo procul excesserit; singulare quoddam et omnibus seculis inauditum malum. Itaque Homerus graiam, eoliam Maro, Lucanus epyrensem, alii alias tempestates canant; michi, si unquam vacuum tempus erit, neapolitana tempestas carminis materiam abunde tribuet; quanquam non neapolitana tantum, sed totius Superi atque Inferi Maris et universalis quodammodo tempestas, ut opinantur, fuerit; michi neapolitana est, quia me Neapoli graves moras agentem repperit. [3] Sane, quantum inter presentis temporis angustias et festinationem nuntii loqui datum, hoc tibi persuade, nichil unquam horribilius, nichil concitatius visum esse. Prevenerat quidem, mirum dictu, instantis mali fama, religioso quodam epyscopo astrorumque curioso e vicina quadam insula aliquot ante diebus periculum nuntiante; sed, ut fere nunquam coniecturis ad verum penetrant, non maritimum sed terrestrem motum predixerat, ruituramque Neapolim ad. septimo Kalendas Decembris millesimo trecentesimo quadragesimo tertio. [4] Et usque adeo miris cunta terroribus impleverat, ut magna pars populi, peccatorum penitentie et sub mortem mutando vite statui intenta, omne aliud negotii genus abiceret, multis contra vanos metus irridentibus, eoque magis quod, per eos dies non parvis quibusdam tempestatibus, in die erratum et tota vaticinii fides absumpta videbatur. Ego nec spei plenus nec timoris, ut ad neutrum prolapsus, sic ad utrumlibet pronus eram, sed pronior ad timorem; nam et fere hoc in rebus est, ut segnius sperata quam formidata proveniant; et multas eo tempore celi minas audieram ac videram, que, gelidis in regionibus habitare solito, monstri instar hiemali frigore, in metum ac pene in religionem verterant. [5] Quid plura? nox aderat, quam lux suspecta sequebatur; trepidula feminarum turba, periculi potius quam pudoris memor, per vicos plateasque discurrere atque, ad ubera pressis infantibus, supplex et lacrimosa templorum liminibus obversari. Trepidatione igitur publica permotus, prima vespera domum redii. Solito quidem tranquillius celum erat: qua fiducia qui mecum sunt, maturius in cubiculum concesserant. [6] Michi expectare visum est, contemplaturo qua luna fronte occumberet; erat autem, nisi fallor, septima. Institi igitur ad occasum spectantibus fenestris, donec eam obvolutam nimbis et mesta facie, ante medium noctis, proximus mons abscondit; tum demum et ego lectulum meum, dilatum soporem excepturus, ingredior.
[7] Vixdum totus obdormieram, cum repente horribili fragore non tantum fenestre, sed murus ipse saxea testudine solidus ab imis fundamentis impulsus tremit, et nocturnum lumen, sopito michi vigilare solitum, extinguitur. Excutimur stratis, et in locum somni vicine metus mortis ingreditur. [8] Ecce autem, dum inter tenebras alter alterum querit, et beneficio dire lucis ostensos trepidis invicem nos vocibus cohortamur, religiosi viri, quorum in edibus habitamus, et sanctissimus eorum prior, quem honoris causa nomino, David, qui ex more ad nocturnas Cristi laudes surgebant, repentino malo territi crucibusque ac sanctorum reliquiis armati et alta voce Dei misericordiam implorantes, thalamum ubi ego eram, prelatis facibus irrumpunt. [9] Revixi tantisper. Omnes inde ad ecclesiam pergimus, ibique affusi multis cum gemitibus pernoctamus, cum iamiam adfuturum finem et ruitura circum omnia crederemus. [10] Longius eam si omnem illius inferne noctis horrorem verbis amplecti velim, et quamvis longe citra verum sistat, veri tamen fidem transcendet oratio. Quis imber, qui venti, que fulmina, quis celi fragor, quis terrarum tremor, quis mugitus pelagi, quis hominum ululatus! Cum in hoc statu, quasi magicis cantaminibus geminato noctis spatio, ad auroram vix tandem venissemus, et diei vicinitas magis coniectura animi quam lucis inditio appareret, amicti sacerdotes sacra altaribus instaurant, et nos, celum nondum intueri ausi, in uda et nuda circum tellure prosternimur.
[11] Ceterum, cum iam haud dubia, licet nocti simillima, dies esset, et omnis repente clamor hominum superiore urbis parte siluisset, sed de litorea regione magis magisque crebresceret, neque percontando quid rei esset appareret, desperatione, ut fit, in audaciam versa, equos ascendimus et ad portum visuri moriturique descendimus.
[12] Dii boni, quando unquam tale aliquid auditum est? decrepiti naute rem sine exemplo asserunt. In ipso portus medio, fedum ac triste naufragium; sparsos equore miseros et vicinam terram manibus prehendere molientes, unda saxis impegerat et, ceu totidem tenera ova, disiecerat. Totum elisis et adhuc palpitantibus refertum cadaveribus litus erat; huic cerebrum, illi precordia fluebant. Hec inter, tantus virorum strepitus tantaque mulierum eiulatio, ut maris celique fragorem vincerent. [13] Accedebat edium ruina, quarum multas funditus violentior fluctus evertit; cui nullus, die illo, limes, nulla vel humane manus reverentia vel nature: statutos fines et litora consueta transcenderat; et tam moles illa ingens studio hominum aggesta, que "obiectu laterum", ut ait Maro, "portum efficit", quam omnis vicina mari regio undis obruta; et ubi planum siccis pedibus iter fuerat, periculosa navigatio facta erat. [14] Mille illic, vel eo amplius, neapolitani equites, velut ad exequias patrie, convenerant; et ego turbe immixtus, iam parcius timere ceperam, tanta cum acie periturus, dum novus repente clamor tollitur. Locus ipse in quo stabamus, fluctu subter penetrante domitus, ruebat; eripuimus nos in editiorem locum. [15] Non erat oculos in altum mittere; iratam Iovis ac Neptuni faciem mortalis acies non ferebat. Mille inter Capreas atque Neapolim fluitabant undarum montes; non ceruleum, aut, quod in magnis tempestatibus solet, nigrum, sed canum horrifico spumarum candore fretum cernebatur. Regina interim iunior, nuda pedes et inculta comas, et cum ea femineum ingens agmen, expugnata periculis verecundia, regia egrediuntur; et ad Regine Virginis templa festinant, orantes veniam rebus extremis. [16] Sed iam tanti pavoris exitum, pavide, nisi fallor, expectas. Egre nos in terris evasimus; in alto, navis nulla par fluctibus inventa, ne in portu quidem. Tres Massiliensium longas naves, quas galeas vocant, que Cypro reduces et tot maria emense, mane navigature in anchoris stabant, illacrimantibus universis, nemine autem ferre auxilium valente, fluctibus mergi, nautarum atque vectorum ne uno quidem salvo, vidimus; alie quoque maiores et omnis generis naves, que in portum velut in arcem tutissimam confugerant, pari fine consumpte sunt.
[17] Una de tam multis sola superfuit, onerata latronibus; quibus iustum supplicium remissum erat, ut in expeditionem siculam mitterentur, et huic gladio erepti, in illos inciderent. Horum ingens quedam et fortissima et taurinis coriis armata navis, cum usque sub occasum solis vim pelagi pertulisset, tandem et ipsa vinci ceperat; illi vero undique fatiscenti carine, supremis urgentibus periculis, occurrunt; erant enim, ut aiunt, quadringenti numero, turba classi, nedum navigio, sufficiens; et erant viribus pollentes et qui, a morte liberati, nil iam gravius formidarent eoque pertinacius atque animosius obsisterent. [18] Itaque, dum differunt sesimque merguntur, usque ad proxime noctis partem naufragium traxere; tum victi, desertis armis, in superiora navis eruperant; dum ecce preter spem et celi vultus serenari et fessi maris ira lentescere cepit. Ita, cuntis pereuntibus, pessimi omnium evasere; sive quia
servat multos fortuna nocentes,
ut Lucanus, sive quia
Diis aliter visum
est, ut Virgilius ait; sive ut intelligi detur, illos inter mortis pericula tutiores, quibus vilior vita est.
[19] Hec hesterne historie summa est, que ne frustra digitos meos auresque tuas detinuerit — quamvis humanorum discriminum amplam preferat materiam, de quibus multa quidem sepe, sed pro rei qualitate pauca semper a sapientibus dici solent —, hoc unum michi certe prestiterit, ut te obsecrem ne me unquam amplius vitam ventis ac fluctibus credere iubeas. Hoc enim est in quo neque tibi neque Romano Pontifici neque patri meo, si ad lucem redeat, parere velim. Aerem volucribus, mare piscibus relinquo; terrenum animal, terrestre iter eligo. Dum pes meus terram calcet, nec pharetratum Sarmatam, nec ludentem in hospitibus Maurum adire renuo; mitte me quo vis, ne Indos quidem excipio; alioquin — parce confesso — non decembribus tantum Saturnalibus, sed toto anno libertate utar. [20] Quid enim, oro, michi amplius suadeas, aut quibus me unquam verbis aggrediaris, ut navigem? 'Firmam puppim, doctos nautas elige'? At his utrunque contigerat. 'Cum sole portum pete, noctu anchoram demitte, hostis occursum cave, lege litoris oram'? At hi, diurnis horis, in portu anchora arenis tenacibus affixa, et pene litus ipsum remigio tangentes, inter tot milia miserantium amicorum, periere. Hec ego non legi, non audivi, sed oculis meis vidi. Itaque desine iantandem; et in hoc saltem pavori meo pudor tuus ignoscat.
[21] Scio quid adversus hec a doctioribus disputetur: ubique par periculum, etsi in mari clarius appareat. Sit ita; tu tamen ingenue feceris, si in terris ortum in terris mori permiseris. Vix ullum inter nos mare est, cuius non sepe naufragus fuerim; cum tamen inter laudatas Publii sententias illa sit: «Improbe Neptunum accusat, qui iterum naufragium facit». Vale.
Neapoli, VI Kal. Decembris.

6

Ad eundem, execratio nocturnorum grassatorum apud Neapolim necnon et ludi cruentissimi, qui ibidem celebratur.
[1] Absolvi gravibus occupationum laqueis sperabam; et successisset, ut arbitror, nisi constrictos pietate animos "seps" ille "tabificus resolvisset". Non ore "Psyllus promptius", quam ego aure virus agnovi; institi occurrere, sed iam vereor ne lethale malum sit. Retentabo tamen, donec ulle spei reliquie supererunt. [2] Et forsan heri ad vesperam vel repulse gratiam meruissem, nisi concilium diremisset festinata nox et domum maturius coegisset immedicabilis egritudo huius urbis; que, multis in rebus preclarissima, unum hoc obscurum habet et obscenum et inveteratum malum: nocturnum iter, hic non secus atque inter densissimas silvas, anceps ac periculis plenum est, obsidentibus vias nobilibus adolescentulis armatis, quorum licentiam nulla unquam vel patrum disciplina vel magistratuum autoritas vel regum maiestas atque imperium frenare quivit. [3] Quid autem miri est, siquid per umbram noctis nullo teste petulantius audeant, cum luce media, inspectantibus regibus ac populo, infamis ille gladiatorius ludus in urbe itala celebretur, plusquam barbarica feritate? ubi more pecudum sanguis humanus funditur, et sepe, plaudentibus insanorum cuneis, sub oculis miserorum parentum infelices filii iugulantur, iuguloque gladium cuntantius excepisse infamia summa est, quasi pro republica aut pro eterne vite premiis certetur.
[4] Illuc ego pridie ignarus omnium ductus sum, ad locum urbi contiguum, quem Carbonariam vocant non indigno vocabulo, ubi scilicet ad mortis incudem cruentos fabros denigrat inhumane fuliginosa sevitie officina. Aderat regina et Andreas regulus, puer alti animi, si unquam dilatum dyadema susceperit; aderat omnis neapolitana militia, qua nulla comptior, nulla decentior; vulgus certatim omne confluxerat.
[5] Ego itaque, tanto concursu tantaque clarorum hominum intentione suspensus, ut grande aliquid visurus, oculos intenderam; dum repente, quasi letum quiddam accidisset, plausus inenarrabilis ad celum tollitur. Circumspicio, et ecce formosissimus adolescens, rigido mucrone transfossus, ante pedes meos corruit. Obstupui, et toto corpore cohorrescens, equo calcaribus adacto, tetrum atque tartareum spectaculum effugi, comitum fraudem, spectatorum sevitiam et lusorum insaniam identidem accusans. Hec gemina pestis, pater optime, quasi per manus tradita a maioribus, ad posteros semper crescendo pervenit, eoque progressa est, ut iam dignitatis ac libertatis nomen habeat licentia delinquendi. [6] Sed de his hactenus; nam et tragicum opus est et multa super his inter obstinatos cives verba iam perdidi. Minime vero mirabere amicos tuos, tanto avaritie premio proposito, in ea urbe vinctos esse, in qua hominem innoxium occidere ludus est; quam licet unam ex omnibus Virgilius "dulcem" vocet, non inique tamen, ut nunc est, Bistonia notasset infamia:
Heu fuge crudeles terras, fuge litus avarum.
Ego quidem et de hac patria dictum illud accipiam; et nisi aliud audieris, ante triduum vel infectis rebus effugisse me credito in Cisalpinam primum Galliam, inde in Transalpinam et ad te; qui omne tempus, omne michi preter equoreum delectabile iter facis. Vale.
Neapoli, Kal. Decembris.

7

Ad Iohannem Andree, Bononie decretorum professorem, quanta sit somniis habenda fides.
[1] Nocturno te somnio permotum scribis usque adeo ut, nisi quia quod somniasti ex illorum genere est que amplius quam semel fieri nequeunt, et vigilantem te vidisse crediturus fueris quod dormiens videras, et secundo cernere quod vigilans vidisti. Itaque confestim subsequens eventus, ut memoras, minime iterabilis rei docuit somnium fuisse quod prius videras; et an aliquid michi tale contigerit in vita, quid ve de tota hac re sentiam, quid docti homines censeant, queris. [2] Magnus sermonum campus, magna disputandi materia est; presertim quia questio hec non inter literatos tantum, ut plereque, sed in vulgus excutitur, et cuique per se grabatuli sui argumenta suppeditant; ut in tanto disceptantium strepitu verum invenire difficile sit. [3] Neque enim vulgus modo sed docti quoque dissentiunt; quorum omnium sententias nosti, nisi quia de industria me ad scribendum elicis. Habes et Calcidii in Thimeum et Macrobii commentum in Reipublice librum sextum, ubi de somniis clara et brevi distinctione disseruit; habes de his et horum adiacentiis aristotelicum volumen; habes demum ciceroniane Divinationis libros; ibi quid aliis, quid sibi videatur invenies. Quid me iubes replicare notissima? sane, post veterum autoritatem, opinionem meam audire velle curiosum est, quippe curiosa est omnis amicitia. [4] Siquid vero momenti repositum, apud te, in iudicio meo est, et quid michi etiam placeat, ad rem pertinere arbitraris, cum in multis, tum in hoc Ciceroni meo assentior; minime quidem pertinaciter, sed paratus cum eodem mutare sententiam, siquid certius affulserit, affirmandi superbiam temeritatemque declinans. Id ipse michi de Achademie sue fontibus consilium prebet.
[5] Hec summa est. Siquid de hac re verbosius agentem audire volueris, est in manibus Liber Memorandarum Rerum; qui si unquam in publicum exierit, prima operis pars de his latius tecum aget. Alienis autem exemplis, que ibi multa collegi, duo hic michi ipsi — quoniam id postulas — per quietem visa subiciam, alterum leti, alterum mesti, sed utrunque certissimi eventus; utriusque testes vivunt, qui hec ex me inter somnium et somnii exitum audiere; sic enim et tibi satisfiet et dulce michi fiet amborum recordari.
[6] Amicus michi primis sub annis fuerat, quo nichil carius etas illa, vel a natura vel a fortuna datum, habuit; hic repente gravi pressus egritudine, nec medicis sue nec michi mee vite spem reliquerat. Quod unum supererat genus solatii, lugebam; et per diem ac noctem recentes michi semper erant lacrime. Nocte quadam, usque sub auroram pervigil, somnum tristem fatigatis tandem oculis excepi; imago mox illius affuit, cuius ad conspectum horrendos edens gemitus, socios excivi, qui — sicut post ex eis didici — ut dormientem me viderunt, etsi gravi aliquo somnio implicitum cogitarent, longas tamen vigilias miserati, turbidam me quam nullam quietem suscipere maluerunt. [7] Eger autem amicus ad me accedere lacrimasque meas leniter abstergere videbatur, et orare ut dolori, quem ex falsa causa suscepissem, finem facerem. Cumque ego dictum refellere et multa adversus fortunam meam dicere pararem, interrumpentem querelas meas audire illum videbar, et dicentem: 'Tace; quicquid dicturus es scio; sed en adest qui colloquium hoc nostrum dirimat: illi, oro te, salutis mee spem restitue, et sic habeto, me nequaquam ex hoc morbo periturum esse, nisi deseror'. Hec inter, impulsum cubiculi ostium strepuit; quo sonitu et imago pariter et somnus evanuit. [8] Respicio, et iam albescente aurora, unus ex medicis, amicior ambobus, qui de illo desperans omne studium ad me solandum sanandumque converterat, ante lectulum meum stabat; aggredior carissimum et indulgentissimum michi virum multis obsecrationibus, ut ad amicum meum pergeret, neve aliquid desperaret in homine presertim tam iuvene, dum ulle spiritus reliquie superessent. Ille autem, subtristis, inanem et importunam solicitudinem admirari; curandi, non suscitandi scientiam se professum dicere; hoc est medicum esse, non deum. [9] Ego contra, nocturnis adhuc lacrimis madens, quid corpore sobrio, licet curis ebrius, vidissem, exposui; affusus opem rebus afflictis petii. Quid multa? luctantem impuli. Ivit, et mox reversus, nescio quid spei melioris attulit. Inde certatim, qui deseruerant, omnes rediere; sic amicus meus ex ipsa michi morte restituitur. Et quanquam, dulcedine captus, in rebus propriis sim longior, tamen quod sequitur non silebo.
[10] Iacobus de Columna hic iunior, non nostra tantum etate vir clarissimus, sed ingenio preditus fuit facile quibusvis seculis in altum evasuro; huic ego, dum vixit, satis familiariter carus fui. Verum hanc unam asperioris fortune levitatem experior: perraro supremis me doloribus meis interesse sustinuit, de longinquo nocuit et vulnerasse aures contenta, pepercit oculis. [11] Multa de illo viro dici possent que pretereo, quoniam et a proposito longe sunt et de moribus quidem eius nil tu novum audire potes, qui e cuntis epyscopis hunc unum tibi colendum venerandumque delegeras. Florenti etate, generosissimi adolescentis eximiam indolem, ingeniorum solertissimus agricola, de flore fructum cogitans, fovisti; virtutem mox virilis animi optime tibi cognitam amasti; tandem debitos honores dignitati ac sacerdotio detulisti; postremo, de procursu tantarum rerum et e mediis vite laboribus, quamvis ad meliora, translatum, tamen humanitatis affectu piis lacrimis prosecutus es, dignitate patrem, etate filium, familiaritate germanum. [12] Sed ad rem redeo. Perosus ille igitur vite mortalis strepitum, verendum genitorem et fratres ac patriam fugerat; seque, presul egregius, sedem suam repetens, in Vasconie recessibus abdiderat. Illic, cum reliquas ubique magnifice, tum partem vite extremam, velut instantis presagus termini, prorsus epyscopaliter ac devotissime transegit. Ego autem, non parvo terrarum spatio distractus, in Cisalpina Gallia, et hoc ipso in ortulo unde tibi hec scribo, dulci tunc otio fruebar. Pertulerat ad me fama quosdam egritudinis sue rumusculos, sed ita ut inter spem et metum fluctuans, certiores assidue nuntios expectarem. Horresco nunc etiam memorans; locus ipse sub oculis est enim, ubi eum nocte per quietem vidi.
[13] Incomitatus erat, et hunc ipsum orti rivulum transibat; obviam ferebar admirans et de multis interrogans: unde, quo pergeret, quid tam propere, quid tam solus incederet. Ille nichil ad reliqua, sed ut erat in sermone iocundissimus, subridens: 'Meministi' aiebat, 'olim, dum trans Garumnam mecum degeres, ut moleste tibi Pirenee tempestates erant? illis ego nunc fatigatus, et irrediturus abiens, Romam peto'. [14] Hec dicens, iam loci extremum festinabundus attigerat; contra ego ut ducerer instabam; ille, me semel et iterum manu opposita suaviter repulso, tandem alio et oris habitu et vocis sono: 'Desine', ait, 'nolo te nunc comitem'. Figo oculos, atque exangui pallore mortuum agnosco; et metu mestitiaque tactus, exclamo, ita ut, eo ipso momento temporis experrectus, accentus ultimos mei clamoris audierim. [15] Diem signo, rem omnem et presentibus amicis narro et absentibus scribo; post vigesimum quintum diem nuntius ad me mortis allatus est; collatis temporibus, eo ipso die quo vita decesserat, sic michi illum apparuisse comperio. Reliquie eius — quod nec sciebam, nec suspicabar quidem — Romam, anno demum tertio, reportate sunt; spiritus enim, ut spero et cupio, celo redditus triumphat.
[16] Sed iam satis somniatum est; expergiscamur. Hoc addito: neque quia Cesar Augustus, summus vir et imperio et doctrina, fuisse legatur in opinione contraria, multique hodie in hoc secum sentiant, neque quia michi anxio vel dominum vel amicum somnus obtulit, neque quia hic obiit, ille revixit, ceterum in utroque vel quod optabam vel quod horrebam cernere visus sum, et cum visis meis fortuna coincidit, idcirco somniis fidem habeo; non magis quam Cicero ipse, propter unius sui somnii fortuitam veritatem, multorum ambagibus implicatur. Vale.
IV Kal. Ianuarias.

8

Ad eundem, super statu adolescentis luxuriosi.
[1] De adolescente tuo quid michi videatur et quid sperem? amore noxio et, quod peius est, turpi, atque omnino malis retibus captus est. Subirasci interdum potest, imo vero sepe cogitur. Hec natura amoris, hec amantium vita est; irascuntur et litigant et frequens bellum crebra pace concludunt et vix momento temporis unus propositi tenor manet. Nulla quidem, ex omnibus vite difficultatibus, inconstantia et fluctuatione vehementior est; itaque rarissime letos, sepe mestos, semper varios, uniformes nunquam videas. [2] Illum tu modo delitiis suis acriter infensum scribis; credo, quin aliter esse non posse, certe scio. Quis enim tam obstinate miser est, ut non interdum oculos aperiat miseriasque suas dum videt oderit? Sed tecum in eo quod sequitur, non sentio; tu enim spem optimam hinc elicis, posse eum a vinculis resilire; ego, ut est etas hominis atque animus, nisi presentissimo Dei auxilio, intricatum iri magis magisque illum reor. Illaqueate volucris mos est, ut exagitando sese arctius implicet.
[3] Melius sperarem, si non odio amorem ac litigio, sed oblivione ac silentio finiret; illud sane mentis, hoc lesi amoris indicium est. Timeo illud Terrentii in Andria:
Amantium ire amoris integratio est;
timeo illud Senece ad Lucilium: «Nichil facilius recrudescit quam amor»; timeo virgilianum illud:
Improbe amor, quid non mortalia pectoracogis?
timeo quicquid quarto die Cicero de hac re in Tusculano suo disputat; ad postremum, timeo cuntorum hac in parte concordium philosophorum poetarumque sententias. [4] Verum super omnia lenonum ac meretricum nefarias artes et inenodabiles laqueos pavesco; horreo Sirenum blanditias et viscum tenacissime voluptatis; importuosam hanc ipsam horreo, quam is nunc navigat, Caribdim, multorum naufragiis infamem; denique nichil est quod, rebus sic euntibus, non timeam. [5] Nam quod ille nunc vel atrociter minatur vel "iratus secum cogitat":
Ego ne illam, que illum, que me, que non
et que sequuntur in hanc sententiam similia, hec omnia
una mehercle falsa lacrimula,
ut Terrentius idem ait,
Quam oculos terendo misere vix vi expresserit,Restinguet, et se ultro accusabit, et dabitEi ultro supplicium.
Magno licet clamore deseviat seque tumultuose in libertatem asserat, ego si iudex sim, secundum murmur anicule inservitutem asserentis, vindicias dabo. [6] Cur, queso? Quia novi quam sit illud murmur hoc clamore potentius, quantum ve artes artibus antecellant. Nulla rerum paritas, nulla proportio est: inde ferrum, hinc lutum; inde ignis, hinc stipula; inde fingendi celeritas, hinc facilitas credendi; inde unci innumerabiles, hinc totidem anse sunt.
[7] Nosti omnia, et quanquam ab his te curis etas abstraxerit, nil tibi tamen ignotum loquor. Parum ne his fidere plautina tibi videtur anus inAsinaria? que tumidum et minacem adolescentem sic alloquitur:
Fixus hic apud nos est animus tuus clavo Cupidinis;Remigio veloque quantum poteris festina et fuge,Quam magis te in altum capessis, tam estus te in portumreferet.
Secura erat valde mulier venefica, que talibus adolescentium successibus plenam vitam experiendo didicerat.
[8] Ad hec ego tibi nunc nichil adiecerim nisi hoc unum: ut cogites lapsu temporis ruere quidem urbes, regna transferri, variari habitus, innovari leges; que vero naturaliter insunt, non mutari, et animos hominum et animorum morbos prope omnes eosdem esse qui fuerint, dum Plautus ista fingebat. [9] Quod ab hoc sane crebro iactari solitum ais, arsisse se quidem sed amplius non ardere, si id passim predicat, signum in hoc morbo mortiferum est; scitus est Nasonis versiculus: Qui nimium multis 'non amo' dicit, amat. Non verbis sed operibus credo, hisque non statim, sed si pertinaciter institerit contraria vita maculas vite superioris eluere. Vetustam egritudinem repens medicina non adiuvat; quod longo usu didicimus, longa desuetudine dediscendum est. [10] Habes de adolescente tuo presagium meum, quod utinam falsum fuisse res doceat; et certe potens est Excelsi dextera, mutatione illa davitica, dicto citius ab imo miseriarum fundo misericorditer attollere; sed id rarissimum et paucissimorum hominum scito esse. Vale.
III Idus Maias.

9

Ad eundem, super statu luxuriosi senis.
[1] Dissimilem prime sed iustiorem satyre materiam affers, luxuriosum ac lascivum senem; ut enim Declamator ille ait, «adolescens luxuriosus peccat, senex luxuriosus insanit». Ac "profecto" sic est, ut ait Plautus:
deliramus interdum senes;
imo vero non interdum sed sepissime. [2] Hoc illa iam tunc etate ceptum erat; nunc autem reptamus infantes, ludimus pueri, adolescentes insanimus, conflictamur viri, deliramus senes. Ita nullam vite partem perdimus, sed omne evum variis quidem errorum gradibus, uno stultitie tenore traducimus. Nescio quid dicam: nisi tantis in tenebris aliquid etheree lucis affulserit, parum absum ab antiquorum sententia, ut "non nasci optimum" fuerit, "proximum quamprimum" mori.
[3] Omnium tamen huiuscemodi senum excusatio una est, imbecillitas etatis solatio egentis, et iam usu publico permissa licentia. Sic in Asinaria petulantissimum senem suum idem Plautus excusat his verbis:
Hic senex siquid clam uxore suo animo fecit voluptatis,Neque novum neque mirum fecit nec secus quam alii solent;Nec quisquam est tam ingenio duro nec tam firmo pectore,Quin, ubi quicquam occasionis sit, sibi faciat bene.
Hec ille dixit, hec omnes dicimus, sive adolescentes quibus luxuriari gloria est, sive viri quibus consuetudo est, sive senes quibus iam veniale peccatum est. [4] Quotum invenies senum, qui, siqua facultas adfuerit, teste submoto, non statim oblitus virium, iuveniliter ruat in venerem, ipse sibi blandiens quasi quicquid delectat aut mulcet et prosit et deceat, et quasi senectutis unicum solamen sit luxuria, que potius senectutis opprobrium ac ruina est? [5] Tu vero senem nostrum ora, ut inducat in animum attendere quid agit, quo progreditur, quamque adverso tempore; quam indecora quamque ambigua et intempestiva venus sua est. Pudor forsan ac metus efficient, quod ratio iampridem ac satietas debuissent. Sin pergit, unum hoc illi meis verbis dicito: brevi vel invitus desinet, siquidem iuvenilis luxuria senectuti proxima, senilis autem sepulcro contigua est. Vale.

10

Ad Barbatum Sulmonensem.
[1] Ut more nostro fortunas laboresque meos tecum partiar, est animus. Ad Parmam bellum constitit, ut nosti; circumsistimur et magnis non Ligurie tantum sed prope totius Italie motibus, intra unius urbis ambitum coarctamur; non quod animus nostris ad pugnam desit — quod sepius animosa eruptione testati sunt —, sed ea hostis astutia est, ut nec pacis nec prelii viam pandat; durando vincere et debilitare animos lente obsidionis tedio confidit. [2] Itaque iam sepe variante fortuna, idem ipse qui obsidebat obsessus est, necdum certus est exitus. Ceterum summis utrinque viribus res agitur et, nisi fallor augurio, summus fatorum dies accelerat. Nutat animus ac neutram in partem totus inclinat, ex equo declinare studens et inanem spem et supervacuum pavorem. In hoc statu, non iam paucorum nos dierum, sed multorum mensium premit obsidio, inter calamitates bellicas haud ultima. [3] His ita se habentibus, subiit nuper desiderium libertatis; quam omnibus votis exposcere, omni studio amplecti, postremo quam terra marique fugientem sequi soleo. Subierat iam ante cupiditas transalpini Eliconis, quoniam italus Elicon bellis ardebat; ita ergo hinc odio, hinc desiderio agebar. Sed quid agerem? que eo ducit ad occasum via, prorsus inaccessibilis facta erat; vertor ad orientem; etsi enim omnia hostium plena essent, tutior tamen brevis transitus, quam ille ingens per Etruriam circuitus visus est. Quid multa? inter hostium stationes cum paucis egressus, septimo Kalendas Martias, abeunte sole, carpo iter. [4] Cum prope Regium, inimicam urbem, sub nocte media pervenissem, repente latronum manus ex insidiis erumpit magno mortem clamore denuntians. Non erat consilii facultas; tempus, locus et circumfusus hostis suspectissima omnia faciebat; pauci, inermes, improvidi, quid adversus plures, armatos et ad scelus instructos facerent? una in fuga atque in tenebris spes erat.
Diffugiunt comites et nocte teguntur opaca.
Ego etiam, fateor, me ipsum morti et circumsonantibus telis eripui. [5] Dumque iam omne discrimen evasisse crederem — quid, oro te, usquam tutum homini est?— seu fosse seu trunci forsitan seu saxi obice — nichil enim prorsus cernere sinebat illius nubilose ceceque noctis obscuritas — equus ipse, fidissimus vector meus, cernuus ad terram ruit tanto impetu, ut confractus ac pene exanimatus sim. Colligo tamen in extremis animum et assurgo; quique multis iam diebus interiectis ad os manum referre nondum valeo, tunc sublevante metu in equum reinsilui. [6] E sotiis pars domum rediit, pars vago errore circumacta, inceptum non deseruit. Duo viarum duces, celi ac terrarum indiciis amissis, fessi ac trepidi, inter avia subsistere coegerunt; unde, nequid terrificum deesset, inimicorum vigilum voces, vicinis nescio quibus ex menibus, audiebantur. Ad hec et seva grandine mixtus imber accesserat, et inter crebra tonitrua famosioris assiduus timor mortis. Longa erit historia, si eam per singula. [7] Illam ergo vere tartaream noctem sub divo atque humi iacentes egimus, cum interea magis magisque lesi brachii tumor ac dolor ingravesceret. Non herbosus cespes ad somnum, non frondose ramus arboris aut cave rupis fornix, sed nuda tellus, aer turbidus et iratus Iupiter, hominumque simul ac ferarum metus, atque inter tot aspera corpus invalidum. Unum, quod miraberis forsan et misereberis, solatii genus in tantis difficultatibus fuit; equis, medio calle transversis, pro tentorio usi sumus et illorum terga procellis obiecimus; qui paulo ante frementes ac rapidi, mox taciti et immobiles, non sine quodam quasi miserie sue sensu, geminum nocte illa nobis obsequium prebuerunt. [8] Sic ad auroram laborando ac trepidando pervenimus. Ubi primum semitam inter vepres vicine lucis dubius fulgor ostendit, prepropere suspecta loca reliquimus, et amici oppidi— Scandianum vocant — menibus excepti, didicimus nocte tota magnam equitum ac peditum cathervam circa muros, ut nos exciperent, in insidiis latuisse, pauloque ante nostrum adventum pulsam tempestatibus abiisse. [9] I nunc et negare aude magnum aliquid esse fortunam, que et consilia in perniciem et errores in salutem vertere potens est. Ludo tecum, Barbate carissime; de fortuna enim iudicium meum tenes: formidabile nomen est. Utcunque se res habeat, profuit error vie, profuit procella; peiora malis evasimus.
[10] Illic ergo cum iam illuxisset, celatum casum meum non sine multis comitum lacrimis aperio; et quoniam ne ibi quidem tuta videbatur mora, alligatus pro tempore, montano calle Mutinam, inde luce proxima Bononiam veni. Hinc tibi preter solitum alienis digitis ista perscribo, ne aut meo aut rerum statui fides desit. Circa curam corporis, fit quantum humano ingenio fieri potest; spes est potius certa, quam velox. Estatis opem media, ego Dei omnipotentis auxilium expecto; interim torpens michi dextra non obsequitur, animus fit promptior in adversis. Vale.
V Kal. Martias, Bononie.

11

Ad Andream Mantuanum, detractorum verba contemnenda, scripta vero scriptis refellenda.
[1] Vix unquam alias iustior michi querelarum causa, vix uberior defensionis materia oblata est: in triviis laceror. Quid agam? auctor tangit inurie; fama mea ab infamibus carpitur; contemnendus obtrectator, ceterum eo molestior quo vilior. Dissimulare difficile, sed decorum silentium iuste querimonie preferendum. Linguas acuant, verba non metuo; si scripto egerint, sentient et me calamum habere. Vivus ego vivorum subruam calumnias. [2] At siquid forte post bustum minitantur? audio enim eos assidue parturire, nescio quidem an ridiculum murem an elephantem indicum parituros. Quod ipsum si consulto, inquam, in id tempus trahunt quo amplius hic non ero, timide agunt minimeque generosas insidias struunt. Quorum consiliis quid aliud dicam, nisi quod sepe soleo, Planci illud in Asinium Pollionem, cuius in principio Naturalis Historie Plinius Secundus meminit: «Cum mortuis larvas solere luctari»? [3] Proinde siquid habent, proferant in medium, dum adest qui respondeat. Videbis convitiis attritum nomen splendescere; clariorem fecit Eschines Demosthenem, Catonem Galba, Salustius Ciceronem, Emilianus Apuleium. Alioquin inglorium belli genus eligunt, in absentem loqui et mutis decertare cineribus; quamvis, ut est etas, impudenter id ipsum sperent. Vale.

12

Ad eundem, de eadem re.
[1] Theon ille, sive mavis Bion, iurgium querit; agnosco sibilum, aspis in proximo est. Indigner an mirer si michi non parcat, qui nec ipsi pepercerit Homero? Puto extimet ut que sibi, eadem michi voluptas sit. Longe vero fallitur; nil michi gratius silentio; post illud, nil colloquio dulcius amici. [2] Sin pergit, effugiam; si ne id dabitur, quid sim acturus interrogas? silebo. Si ne id quidem? loquar. Quantum sane? nichil brevius. Et quid dicam? comminabor in primis id convitii genus, quod nunquam audierit; turbabitur, congelascet et forsan, ut fit, multa sibi conscius tacebit. Atque hic iurgio finis erit, siquidem nichil magis maledici linguam frenat quam mordacioris alterius lingue metus. [3] Si ne hic tamen desinet, culicem hunc quibus armis excutiam? ulciscar aniliter, et quod anus anui dixisse traditur, dicam sibi: 'O vir maxime omniumque modestissime, o virtutum hospes, o decus ac spes patrie; certe nunquam tale aliquid audivisti'. Quid nunc ais? annon satis promissum implesse visus ero? aut ego fallor, aut etsi callosas convitiis aures habet, hoc unum hactenus non audivit non ex ore amantis, non arrisoris, non derisoris, non adulatoris, quantumlibet impudentis. Sic, ut reor, insuetum stilum ille mirabitur; tu ridebis; ego interim evasero. Vale.

13

Ad Socratem suum, de propellenda dilatione consilii salutaris.
[1] Obsecro obtestorque te, meque ipsum simul obsecro, siquis apud utrunque nostrum precibus meis est locus, ut, si tu nondum pectoris tui curas composuisti— ego enim inquietudinis mee michi sum conscius —, propellamus iantandem cunta quibus angimur, et adhuc fluctuantem animorum nostrorum statum aliquando compescamus, nec nos pigeat quod multum distulimus, vel sero aggredi. [2] Neque enim viatori, quanquam vel somno gravis vel vino obrutus vel tedio fatigatus tarde surrexerit, suadebis ut viso sole in cubiculum revertatur, somnum tracturus ad vesperam; multo satius esse monstrabis accelerare, gressum ingeminare et in id niti ut quod sopor eripuit reddat industria. Et nos, si recolis, viatores sumus, et immensum nobis superest iter, et hora iam tarda est, nostrum enim mane dormivimus; quo vigilantius exurgendum est, ne cuntantes forte nox opprimat. Plura res exigit, tempus autem pauciora; et certe intelligenti volentique satis est dictum. Vale.

14

Ad eundem, de importuna conversatione servili.
[1] Nuper, dum fugiendi fastidii et relaxandi animi gratia lepidissimas fabellas apud Plautum legerem, curisque mordacibus tantillum temporis vetustissimi vatis auxilio cor furarer, mirum dictu quot ibi iocundas narrationes, quot elegantes nugas invenerim, quas serviles fallacias, quas aniles ineptias, quas meretricum blanditias, quam lenonis avaritiam, quam parasiti voraginem, quam senum solicitudinem, quos adolescentium amores. Iam minus Terrentium nostrum miror, qui ad illam elegantiam tali usus est duce. [2] Sed de ceteris suo tempore, nam et copiosa et otio affluentibus — si unquam id nobis forte contigerit — peramena res est; nunc unum, quod hodierno die tempestive admodum se obtulit, interseram. [3] Est illius comedia cui nomen est Casina; ibi vir et uxor de nuptiis ancillule discordant; bellum domesticum et plusquam civile dixeris; ita inter coniunctissimos disiuncta sunt omnia. Prorsus nichil convenit: paterfamilias propriis, mater filii studet amoribus; servi duo, competitores pertinacissimi, certatim ad puelle connubium aspirant, hic a patre subornatus, hic a matre. [4] Herilis ergo concupiscentie minister, ut incepto absisteret precanti domine inexorabilem se prebens, a domino, qui forte suprema verba contentionis acceperat, interrogatur quocum litiget.

15

Ad eundem exhortatoria.
[1] In Campum Martium omnes qui nascimur vocati sumus; quidam tamen nonnisi ad strepitum numerumque complendum, quidam vero ut honores et laborum premia percipiant. Quorum ex agmine ut simus, optandum enitendumque nobis est; de eventu, viderit Ille cuius in manu nos et nostra consistimus. Velle quidem nostri erit arbitrii. [2] Itaque firmare propositum et candidatos adesse conveniet, ac supremi imperatoris et amicorum eius implorare suffragia; non enim de consulatu aut pretura, sed, ut plautinus adolescens ait, "de capite" nostro "sunt comitia". Vale et vigila.

16

Ad Guidonem Septem archidyaconum Ianuensem, excusatio silentii.
[1] Epystolam sub tuo nomine descriptam perdidi. Hoc michi et nuntii longior expectatio et sotiorum preceps favor attulit; qui dum assiduo novarum rerum desiderio et, ut Solini verbo utar, "impatientibus potius quam studiosius" per bibliothecam meam more solito vagantes in illam incidissent, legerunt et tulerunt ignorante me; veriti, ut asserunt, ne — sicut, amicis indignantibus et incuriositatem meam damnantibus, michi plerunque contigerat — illius etiam periret exemplum. [2] Ego, re cognita, ut michi redderetur instabam, illi autem festinabant. Quid te moror? verum est quod ait quidam:
male cunta ministratImpetus.
Dum enim omnes habere cupiunt, nullus habuit; dumque omnium consensu uni scribenda traditur, ille eam omnium cum dolore vel amisit vel amisisse simulavit; qualiter nescio, nisi quod ad oculos meos ultra non rediit. [3] Unum fatebor, nec erubescam testimonium tuum: nunquam credidissem quod res ulla tam parva tam magne michi foret perturbationis causa. Raro unquam alias fragilitatem meam sic evidenter agnovi; torquebar enim et per multos dies noctesque perditam querebam simul et querebar, et nunc temerariam sotiorum fidutiam nunc levitatem meam increpabam, illis exprobrans quod plus equo stilum hunc mirantes, importune agerent, michi quod immaturam gloriam e primitiis studiorum querens, amicis fierem fortassis asperior. [4] Quantalibet sane plaga animi tempore mitigatur; iam dolere desii doloremque pudor expulit; pudet tam graviter doluisse. Nunc quoniam illius nulle michi reliquie supersunt preter "amantem memoriam", ut ait Augustinus, perierit quidem illa, sed calamo superstite. Interim ego, dum revertor ad solitum scribendi morem, intermissionis causam tibi notam esse volui, ne insueto silentio movereris. Vale.

17

Ad eundem, posse deformium opera esse formosa.
[1] Non sum nescius mirari te quid ita debiliter fortunam unius epystole ferre visus sim. Neque enim magne indolis argumentum est, ex literis gloriam sperare; ex factis non ex dictis oriri veram gloriam, vere philosophie non dubitant sectatores; illam inquam gloriam, non quam predicat vulgus, a quo laudari magnis animis pene fastidiosum est, sed que ex sobria et iocunda recordatione virtuosorum operum in pectore virorum excellentium viget atque alitur, cuius sine theatrico strepitu, sine favore vulgari Deus et conscientia testes sunt. [2] Hec est equidem illa verax gloria, que in solo stabili actis alte radicibus casum nescit; illa vero in hominum fundata sermunculis, primum diuturna non est et perfacile proteritur et quibus attollitur flatibus eisdem semper agitatur ut corruat; deinde si esse posset eterna, vulgaribus tamen ac minime generosis artibus quesita, nunquam ingenuos animos delectaret, servilis opere vilis merces. [3] Idque ego mecum cogitans, fateor, et mirabar me et michi non mediocriter indignabar; ex diverso autem, dum reminiscebar quam michi dulcis epystole illius lectio fuerat, flectebar ut omni culpa desiderium eius absolverem. Nec satis scio vere ne an falso, sed persuadebam michi multis rationibus nullius me ventose laudis ambitu perditam deflere, sed quod eam michi utilem senseram; tantamque fidutiam dabat, non ars non ingenium, sed verus ille magister artis ingeniique largitor, ut auderem sperare literas illas tanti peccatoris digito contextas legentibus nedum placituras — in quo nudum nomen vertitur — sed forte etiam profuturas. [4] Multa ibi contra fortunam, multa contra hominum et presertim mei ipsius mollitiem invectus fueram; multisque ad virtutem exhortationibus, nec paucis indignationibus in seculum nostrum et vitia toto nunc orbe regnantia, velut alternis stimulis, utrunque illi latus armaveram; adeo ut ad eam rediens, vix ingenii mei opus crederem et plus ei quam scriptis meis soleo, venerationis impenderem.
[5] De Phidia et Apelle nusquam lectum est fuisse formosos; operum tamen illustrium alterius reliquie stant, alterius ad nos fama pervenit. Itaque, tot interlabentibus seculis, utriusque artificis preclarissimum vivit ingenium, varie licet pro varietate materie; vivacior enim sculptoris quam pictoris est opera; hinc est ut in libris Apellem, Phidiam in marmore videamus. Idem de Parrhasio et Policleto, de Zeuxi et Praxitele censuerim, ceterisque quorum corporee forme nulla mentio est, operum decor eximius et fama percelebris. [6] Atque ut a veteribus ad nova, ab externis ad nostra transgrediar, duos ego novi pictores egregios, nec formosos: Iottum, florentinum civem, cuius inter modernos fama ingens est, et Simonem senensem; novi et sculptores aliquot, sed minoris fame — eo enim in genere impar prorsus est nostra etas —; ceterum et hos vidi et, de quibus fortasse alius plura dicendi locus dabitur, opera singulorum ab auctoribus suis multum differentia longeque distantia.
[7] Cuius differentie siquis ab eis causam quereret, responderent, puto, non ut olim Mallius pictor, qui ab amicis interrogatus super cenam cur tam deformes filios genuisset, cum tam pulcras figuras pingeret, 'quia "in luce"' inquit, "'pingo, in tenebris fingo'". [8] Faceta responsio illius; horum verior, si dicerent et forma corporis et ingenium— que forma est anime unde opera hec que laudamus ac miramur, velut e fonte procedunt — munera Dei omnipotentis esse, non hominum, et sumenda esse non tantum equo sed et grato animo, seu largius provenerint seu parcius, cum gratuita sint et humanum meritum semper excedant; nec ab homine queri rationem oportere cur plus minus ve aliquid ab Illo fiat, cuius voluntas ipsa est ratio summa et inaccessibilis et ad quam frustra per se ipsum nititur humanus labor; quia quanto «accedet homo ad cor altum», tanto «exaltabitur Deus», et mortales intuitus consilii sui profunditate frustrabitur.
[9] In hanc ego narrationem, cum preterire possem, sponte incidi; que eo spectat, ne mireris si michi quoque contigerat ut pulcram scriberem epystolam, turpis ego; et si in ea, ut Gregorii verbo utar, «pulcrum depinxi hominem pictor fedus». Proinde species ea qua sorores suas illa vincebat, et sibi pereundi et michi dolendi fuit occasio; ut intelligerem non solum in corporibus sed etiam in scripturis excellentem formam interdum nocere, et mediocritatem in rebus omnibus expetendam. [10] Sic epystole mee, quam ipse michi non adoptaveram sed genueram, pereunti et tunc exequiarum quasi quoddam genus lamenta persolvi et nunc memorans anniversarium diem ago, dolens de medio tam cito subtractam et, ut ita dixerim, in ipsis cunabulis extinctam; eoque michi huius rei inconsolabilior est querela, quo minor est spes de illius ossibus, quasi de phenicis cineribus, alteram suscitandi. [11] Nulle eius apud me reliquie remanserunt; preter morem enim meum, totam charte credideram, memorie nichil; idcirco nunc eam in memoria requirens non invenio, nec ullum vestigium abeuntis agnosco. Tantum illud teneo, dulcem michi fuisse dum scriberem, dulciorem dum legerem, amarissimam dum recordor; nec aliter evenisse quam sicui saporiferi favus mellis labiis admotus repente subtraheretur, amotaque dulcedine, sola quidem amara dulcedinis recordatio superesset. [12] His ego perculsus, diu a scribendo cessavi; oderam enim vigilias meas et unius eventu ceteras metiebar; tandem per memet ipsum admonitus non esse consilium ut unius naufragii metu navigatio relinquatur aut unius anni memor aratrum damnet agricola, ad calamum redii. Sed quid iterum faciam? epystola tua etiam michi periit, et comitem secuta est. [13] Quantum suppetit memoria, duplex inde michi gaudium fuit: gaudeo equidem, ut mos est hominum, tecum solito benignius agere fortunam, quamvis non ignorem frivolam esse letitiam que de fortune facilitate concipitur, que nulli amicior unquam fuit nisi ut familiarius falleret, neminem evexit nisi ut altior casus esset. Verum hic unus ex humanis erroribus est, qui sunt innumerabiles, quosque, ut ciceroniano verbo utar, «cum nutricis lacte suxissevidemur», et quos utinam vel in senio deponamus. [14] Certius gaudium ex epystole tue fine percipio, ubi et fortunam nosse et ad omnes casus paratum michi videris animum habere; hoc est quod optavi, hoc est quod speravi, hoc est quod Deum rogavi, ut et michi et amicis fortem animum et contemptorem rerum mutabilium prestaret. Nequid enim in vita sentiamus adversi, nequicquam poscitur; ut quicquid evenerit feramus patienter, dignissime preces sunt; equidem, nisi fallor, in verbis tuis animum tuum vidi, et dixi mecum: 'Iam vir est, humo erigitur, celum spectat'. Vale.

18

Ad eundem, de conditione status sui tunc presentis.
[1] De statu meo, quem nosse desideras, breviter sic habe: etsi inter vere philosophantes unum sit hominis bonum et non tria, id scilicet quod in animo est bene celitus instituto et possessione generosi habitus insignito, quoniam corporis ac fortune non bona sed commoda quedam ac levia adminicula dici debent; quia tamen credo velle te de omnibus audire, geram morem voluntati tue. [2] Qualis sit animus meus, nec plene scio nec asserere meum est. «Sunt enim» ut ait Augustinus, «et iste plangende tenebre, in quibus me latet facultas mea, que in me est, ut animus meus de viribus suis ipse se interrogans non facile sibi credendum existimet». Quatenus autem effari possum, undique me habent angustie in luto carnis et in vinculis mortalitatis mee adhuc aut sedentem aut iacentem; videor tamen — nisi forsan hoc ipsum videri idem ego michi mendaciter fingo — libentissime surrecturus. [3] Sed ponderibus meis premor, et invaluit in me durum inveterate consuetudinis iugum; a cuius servitute quis liberabit me miserum, nisi Dominus ille qui «solvit compeditos et illuminat cecos»? Fortuna contra me hactenus perpetuum bellum gerit; ego autem, sciens quod comunio discordias parit, ut in pace vivam, nequid comune secum habeam laboro; imperia regna divitias honores ceteraque eiusmodi sua sunt et sibi habeat. [4] Nichil est horum quod me moveat; michi linquat siqua sunt animi mei bona. Hec sui muneris non fuerunt, et ne sui iuris sint flagito. Quid sevit, quid minatur? nimis diu debitor suus sum; calculum ponamus: auferat que sua sunt, nimis diu depositum eius servo. Quid cogitat? nulla mora est, nullum luctamen, tollat quicquid id est et nunquam reversura discedat. Et certe iam partem non exiguam tulit, et id quantulumcunque quod restat, odiosum honus est humeris ad altiora nitentibus. [5] Quod ad corpus attinet, non sum quem reliquisti. Hospes corporis mei, secum male concordans, implacabilem litem agit. Hec iugis solicitudo faciem meam mutavit ante annos, ita ut iam vix primo me cognoscas occursu. Huius tamen rei me cura non tangit; adhuc enim integer, Domitiano principi credideram: «Nichil gratius decore, nil brevius». "Ad maiora" vero "genitus" sum, "quam ut sim mancipium corporis mei".
[6] 'Seneca' inquis 'hoc dixit'. Quis negat? et ego dico, et multi dicent post me, et ante eum multi forte dixerunt, et quisquis id dixerit, modo ne mentiatur, egregium magnificumque verbum dixerit. Ego et illud dixi, et quod sequitur dicam, et in utroque scio quod non mentior; utinam nec fallar. Absit a me ut amore corporis aut huius lucis desiderio diem mortis horrescam, quoniam et hoc ab alio verissime dictum in usus meos verti, quod hec nostra que dicitur vita, mors est. Vale.

19

Ad Clementem sextum Romanum Pontificem, fugiendam medicorum turbam.
[1] Febris tue nuntius, Beatissime Pater, tremorem membris meis et horrorem attulit; nec idcirco blandiloquens aut similis dicar illi de quo Satyricus ait:
flet, si lacrimas conspexit amici,
et iterum:
si dixerit 'estuo', sudat;
sed illi potius qui, ut ait Cicero, de salute populi romani extimescebat, in qua etiam suam inclusam videbat; mea quidem ac multorum salus in tua salute fundata est. [2] Non igitur simulatus est tremor; neque enim alieno periculo permoveor sed proprio; omnes qui de te pendemus et in te speramus, te egrotante sani forte videmur sed non sumus. Verum, quia cum semper tum precipue in hoc statu brevem decet esse sermonem qui in divinas aures humano ore transfunditur, pauca tibi nunc animo affusus et venerabundus loquar. [3] Lectum tuum obsessum medicis scio; hinc prima michi timendi causa est. Discordant enim de industria, dum pudet novi nichil afferentem alterius hesisse vestigiis. «Nec est dubium» ut eleganter ait Plinius, «omnes istos famam novitate aliqua aucupantes animas statim nostras negotiari... et in hac sola artium evenire, ut cuicunque se medicum profitenti statim credatur, cum sit periculum in nullo mendacio maius; non tamen illud intuemur, adeo blanda est sperandi pro se cuique dulcedo. Nulla preterea lex que puniat inscitiam capitalem, nullum exemplum vindicte; discunt periculis nostris et experimenta per mortes agunt, medicoque tantum hominem occidisse impunitas summa est». [4] Horum turbam velut inimicorum aciem, Clementissime Pater, intuere; instruat te illius infausti epygrammatis memoria inscribi iubentis in sepulcro hoc solum: «Turba medicorum perii». In etatem nostram potissime videtur incidisse illud Marci Catonis senis vaticinium: 'quandocunque Greci ad nos literas suas ac presertim medicos transmisissent, omnia corrupturos'. [5] Sed quia iam sine medicis vivere non audemus, sine quibus tamen innumerabiles nationes forte melius atque salubrius vivunt et populus romanus etate florentissima, eodem teste Plinio, ultra sexcentesimum annum vixit, unum tibi de multis elige, non eloquentia sed scientia et fide conspicuum. [6] Iam enim professionis sue immemores et dumetis propriis exire ausi, poetarum nemus et rethorum campum petunt, et quasi non curaturi sed persuasuri, circa miserorum grabatulos magno boatu disputant; atque illis morientibus ypocraticos nodos tulliano stamine permiscentes, sinistro quamvis eventu superbiunt, nec rerum effectibus sed inani verborum elegantia gloriantur. [7] Ac nequid a me hodie fictum medici tui putent, quem sepe nomino Plinium, quod is et de medicinis multa et de medicis plura quam quisquam et veriora diceret, in omnibus fere huius epystole partibus ducem habui, ipsum ergo audiant: «Palam» inquit, «est, ut quisque inter istos loquendo polleat, imperatorem illico vite nostre necisque fieri». [8] Sed ego longius quam destinaveram, metu calamum urgente, provectus sum; ut vero iam desinam, medicum non consilio sed eloquio pollentem velut insidiatorem vite, sicarium aut veneficum vitare debes. Huic quidem iure optimo dici potest quod loquaci coquo plautinus ille senex in Aulularia:
abi,
inquit,
opera hic conducta est vestra, non oratio.
Ad hec et exactam tui custodiam et, que ad salutem corporis miris modis adiuvant, spem bonam ac letum animum habeto, si te, si nos omnes, si tecum egrotantem Ecclesiam salvam cupis.
IV Idus Martias.

 

LIBER VI

1

Ad Anibaldum Tusculanum epyscopum cardinalem, contra avaritiam pontificum.
[1] "Infelicem invidiam" dixit Maro, nec immerito; quid enim infelicius, quam suis malis alienisque simul bonis affligi? Non ineleganter quidem in Mutium nescio quem, apprime invidum atque "malivolum", lusisse legitur Publius quidam; "cum" enim "tristiorem solito vidisset": «Aut Mutio, inquit, nescio quid incommodi accessit, aut nescio cui aliquid boni». Prorsus ita est; invidus alterius bonum suis ascribit incommodis et, ut ait Flaccus,
alterius rebus macrescit opimis.
Magna miseria, non aliter saturitate alterius quam fame propria torqueri, atque alio pinguescente non secus ac se esuriente macrescere. [2] Sed haud temere diffinierim annon invidia tantum, sed vitiis omnibus infelicior avaritia sit. Invidia enim mesta sepe sed otiosa est, avaritia tristis et occupata; superbia, dum se aliquid magnum putat, falsa licet opinione delectatur, avaritia semper se famelicam et egenam sentit, neque fallitur; verissimum enim est poeticum illud: «Semper avarus eget». [3] Nam si avarus est, cupit, quod ipsum vitii nomen indicat; sane, quod ait Seneca, «non qui parum habet sed qui plus cupit, pauper est». Et hoc inde concluditur, quod non paucitas rerum inopem facit, cum paucis natura contenta sit, cui qui rite satisfecerit dives est et nichil ei deest; sed cupiditas inexpleta, que iudicat tantum sibi deesse quantum cupit; cupit autem omnia, et optando supervacua fecit necessaria. Ita egestatem minimam cuique perfacile succurri poterat, irremediabilem atque immensam fecit. [4] Rursus enim et illud est verum, quod philosophis placet: "avaro tam quod habet deesse, quam quod non habet", nisi quod michi quidem magis videtur avaro deesse quod habet, quam quod non habet. Ex illo enim nil preter solicitudinem perpetuam et veros metus, ex hoc nonnunquam breve falsum gaudium capit, dum sibi arridet et optatum bonum spe fallente preoccupat. Ira nonnunquam satiatur fera quadam, ut aiunt, et inhumana dulcedine; avaritia vero nunquam, nam et successibus inardescit, et satyricum illud verum est:
Crescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crescit,
et minus hunc optat qui non habet. [5] Cuius rei causam unam, nam plures excogitari queunt, in epystola quadam ponit Anneus Seneca. «Neminem» inquit, «pecunia divitem facit; imo contra nulli non maiorem sui cupidinem incussit»; et sequitur: «Queris que sit rei huius causa? plus incipit habere posse qui plus habet». [6] Que ratio eo spectat, quod ea que haberi nequeunt, nec optantur temere nec sperantur quidem, et est difficultas rerum ingens impossibilitati proxima. Nemo alas ad volatum nisi amens optat, nemo nisi insanus sperat; at ad iter equum aut vehiculum aut navim multi, ac pedum crurumque incolumitatem omnes cupiunt, que tamen ipsa si forte irreparabiliter amissa sit, et sperari desinit et optari. [7] Ad hanc Senece rationem ego alteram addere soleo; ea vero est huiusmodi. Pauper agros aut pecuniam nonnisi in naturales necessitates appetit, que pauce quidem et exigue sunt, inque eos usus in quos inventa est, de quibus ait Flaccus:
Nescis quo valeat nummus? quem prebeat usum?Panis ematur, olus, vini sextarius, addeQuis humana sibi doleat natura negatis.
[8] His igitur tam angustis in finibus humana cupiditas inclusa restringitur; dives autem necessariis usque ad fastidium abundans, voluptuosa et supervacua, que infinita sunt, insatiabili pervagatur animo, et rura latissima, non ut agros indigentie subventuros sed ut regna suffectura superbie, et, nummorum cumulos ingentes solitus mirari, non iam pecuniam ut pecuniam sed ut auri montes cogitat; in quibus haud dubie latissimum avaritie regnum patet. [9] Neque enim ullus est optandi, cum nullus sit crescendi modus; non si fines usque ad terminum regionis mercando et rapiendo porrexerit, non si "montibus aurum exequaverit", ut Satyricus alter ait, conquiescet. Optare enim restat donec agrorum finibus maria montesque transiverit, donec auri mole alpes excesserit et vertice sidera tangat, Cesare eousque potentior ut non tantum "imperium occeano terminet", sed trans occeanum extendat, Mida demum eousque sit ditior, ut non modo quicquid tetigerit, sed et quicquid aspexerit aurum fiat. [10] Multos vidimus, cum querendo pervenissent quo nunquam cogitassent spesque suas et cupiditates primas omnes a tergo relictas magno spatio superassent, cupiditates novas atque alias spes ordiri et velut ex integro insanire; quibus si ad memoriam antiqua reduxeris, irascantur, et quasi vel plebeium quiddam sit modestia, vel ipsi quo avariores eo et meliores effecti sint creveritque cum pecunia et cupiditate licentia, humilium pudeat votorum. Quem his igitur vel sperandi vel optandi finem speres, nisi ut nichil usquam supersit optabile? nam dum aliquid supererit quod optetur, simul et sperabitur et queretur, et cum proximas spes attigerint, alie apparebunt atque inde alie; ita nullus erit finis nisi mors sola. [11] Quod non ita contingeret, si non semper res querendas, sed aliquotiens et se ipsos et quesita respicerent; sed illa optantibus pretiosa, adeptis vilia evanuerunt, unde fit ut concupiscentia infinita sit, quia fundum non habet quo parta serventur, impleturque non cupiditas quidem unquam, sed propheticum illud Aggei: «Qui mercedes congregavit, misit eas in sacculum pertusum».
[12] Venio ad reliquas pestes, et eius quidem quam accidiam nostri vocant, eadem ratio est que invidie fuit; gula autem ac libido sepe suis fruuntur delitiis, quibus exultant et gaudia fugitiva percipiunt; avaritia nulla re fruitur, nisi curis amarissimis: dum enim querendis inhiat, et illa non habet et quesita non videt, nisi ad supplicium; hinc trepida, inde solicita. Que cum ita sint, iure avaritia sororum omnium pestilentissima dici potest, quam "radicem malorum omnium" vocat Apostolus.
[13] Nec sum nescius te mirari quid hodie tecum hac, ut aiunt, importuna philosophia preter solitum uti velim. Ego autem non te magis quam mortales fere omnes et precipue tuum genus alloquor, inter quos maxime et solium posuisse et vexillum fixisse victrix michi videtur et imperiosa cupiditas; quod eo indignantius miror, quo minor vobis cupidinum causa est.
[14] Cui enim hos auri cumulos acervatis? legitima quidem vobis negata posteritas. Vos parcus et exiguus cultus decet; reliqua pauperum Cristi sunt, quos fraudare predarique non timetis, domino illorum spectante desuper et minitante vindictam. Et nescitis cui vestrum crimen utile sit futurum, quod vobis interim laboriosum pestiferumque et funestum est. Multi se propter filios excusant, et vitio animi velum pietatis obtenditur; sic leena, sic tigris fit, enixa, ferocior, et animalia mansueta nove prolis amor exasperat.
[15] Vobis excusatio nulla, velamen vitii nullum est; ante totius orbis oculos nudi estis digitoque monstramini populorum omnium cum exprobratione mordaci. 'Ecce virtutis' inquiunt, 'precones, qui cum de vita eterna deque animi libertate multa magnifice loquantur, sine causa tamen et temporalibus addicti et avaritie servi sunt'. [16] Re enim vera, etsi de omnibus dicat, nonne de vobis tantum sensisse videtur David, ubi ait: «Universa vanitas, omnis homo vivens; veruntamen in imagine pertransit homo, sed et frustra conturbatur»; et ut rabiem pontificalis avaritie tot post seculis futuram notaret, expressius: «Thesaurizat» inquit, «et ignorat cui congregabit ea»?
[17] Hec utique vobis ante alios, avari pontifices, dicta sunt; parentes quidem thesaurizantes filiis et legimus et videmus, quamvis sepe, fortuna paternis votis obstante, quod aliis partum erat ad alios devolvatur; parentum tamen intentio nota est. Vestra intentio quenam, queso? quid agitis? cui thesaurizatis, nisi dyabolo et angelis eius, qui solicite vos observant, numerant dies et hereditatem vestram avidissime prestolantur, gratissima trophea vestris inscripta nominibus in limine Tartari de manubiis spoliatorum pauperum erecturi? [18] Sed admirans percontabere: 'Cur hodie potius ista quam alias? an vel hactenus nos non avaros, vel avaritiam vitium non fuisse? vel te nunc primum oculos aperuisse crediderim, qui prius ista non videris'? Respondebo admirationi tue. Et sciebam vos avaros, et avaritiam vitium esse, nemo usquam est qui nesciat, et in utrunque non nunc primum oculos aperio; [19] sed cum forte nudiustertiano die venissem ad te, altaria tua, imo vero altaria domini virtutum, argento atque auro et gemmis honusta conspexi, atque insanis fulgoribus percussus obstupui, et dixi mecum: 'Ecce nova avaritie arma, novum pereundi genus; avaritia nobis nostra non sufficit, nisi avarum quoque Cristum facimus et
divos, ipsumque vocamusIn partem predamque Iovem,
ut Virgilius ait'. Vos quidem divitias male partas iustificasse videmini, si prede rapinarumque vestrarum pauperem Cristum cogitis esse participem et auro obsidetis invitum. Non hic placandi numinis modus. [20] Annon legistis apud Senecam deos tunc "propitios fuisse", cum "fictiles fuerunt"? atqui deos nunquam propitios fuisse nec esse potuisse certum est; quomodo enim propitius aliis esse potest, qui miserrimus est sibi? Placet igitur non hec Senece sententia, sed verba, que feliciori materie licet inserere. [21] Profecto Cristus semper propitius humano generi; sed tunc presentior fuit cum fictilis fuit. Nunc aureus atque gemmatus irascitur et preces nostras iustissima indignatione non audit. Non aurum odit ille sed cupidos, quibus optandi querendique nullus est finis. Primi hominum quod erant, aperte profitebantur: querebant divitias ut abundarent; vos queritis ut ornetis Cristum: pium opus, si spoliis Ille miserorum et non potius virtutibus ac devotione fidelium vellet ornari, et si non fictioni iuncta cupiditas odiosior Deo esset. [22] Animadverti olim tale aliquid in principibus dominisque terrarum, qui omni studio libros querunt petunt rapiunt mercantur, non literarum amore quas ignorant, sed avaritia inducti, nec animi sed thalami querentes ornatum, nec scientiam sed nomen, neque librorum sententias sed pretia cogitantes. Verum his colorata excusatio, licet falsa, non deerit; dicent enim sobolem se ac posteros cogitare; et verbo quidem nondum natis aut quod vite genus eligant prorsus incertis, vere autem avaritie proprie atque ignorantie ingens bibliotheca congeritur.
[23] Vobis congerendarum opum quis est color? respondebitis ut Cristi templa farciatis auro. Sed quid Persio dicitis exclamanti:
O curve in terris anime et celestium inanes,Quid iuvat, hoc templis vestros immittere mores?
Neve hoc aliis dictum crederetis, audite ut statim vestro nomine vos appellat:
Dicite, pontifices, in sancto quid facit aurum?
Respondete, pontifices; vobis enim loquitur. Respondete tot senes uni iuveni, tot theologi uni poete, tot cristiani uni pagano. [24] Quid dicitis? "in sancto quid facit aurum"? si respondere negligitis poete, annon saltem respondebitis prophete, qui non aurum, sed alia quedam a vobis ornamenta templorum exigit? Apud Malachiam legitis: «Filius honorat patrem, et servus dominum suum timebit; si ergo pater ego sum, ubi est honor meus? et si dominus ego sum, ubi est timor meus? dicit dominus exercituum»; et ut noscatis quia vobis dicit, sequitur: «ad vos, o sacerdotes, qui despicitis nomen meum». [25] Nisi forte quisquam est qui putet ulla unquam etate dignius hoc quesitum, quam nunc queritur. Video quidem, ut dixi, vulgus avaritia ardere, et fateor, nichil excusat: nulla est enim excusatio peccati, nam si excusatio iusta est, peccatum utique non est; sed natorum caritas multiplexque necessitas et vulgaris ignorantia crimen levant. Vos vero, pontifices, dicite, oro: quid sibi vult hec rabies habendi inter divitias tam certas, in tanta rerum divinarum humanarumque notitia, in vita solitaria et celibe et de crastino cogitare prohibita? [26] Illud michi forte notissimum ingeretis: 'Aurum habet Ecclesia'. Bene si habet, pessime si habetur; placere possunt divitie virorum, viri divitiarum penitus non placent, qui cum "somnum suum dormierint, in manibus suis nichil invenient". Verior igitur illa responsio quam percontationi proprie Persius ipse subiecit; cum enim secundo quesisset: «In sancto quid facit aurum?», intulit:
Nempe hoc, quod Veneri donate a virgine pupe.
[27] Facessat, oro, iantandem aurum templis inutile, et in alia templa Dei, hoc est in usus hominum egentium, conferatur; sit Cristi caritas, que seculi pompa est; nec semper, sub obtentu devotionis, ydolatrie serviatur. Nescitis "quod avaritia est ydolorum servitus"? nulla tot ydolis gens abundat, nulli convenientius dicitur: 'cavete a "simulacris"'. Credite michi, pontifices, aurum potuit Cristus habere sed noluit; dives esse potuit dum inter homines agebat, paupertatem maluit; Chorintiis vasis uti potuit, fictilibus usus est. [28] Nolite, pontifices, excusationes frivolas aucupari, aut sub Cristi nomine avaritie pabulum et vestris alimenta furoribus aggregare: Cristus vestro auro non eget, nec vestris superstitionibus delectatur; puri ac nudi cordis est appetens, piorum actuum, honestarum cogitationum et humilium voluntatum. [29] Quis inter hec auro locus? nolite, miseri, curare quam superbe sacrificetis, quam ornate, quam splendide, sed quam pie quam humiliter quam caste quam sobrie; sacrificate quod "diruptis vinculis suis" liberatori suo rex propheta sacrificat, "hostiam" scilicet "laudis, et nomen domini invocate"; sacrificate, inquam, sacrificium laudis, "sacrificate sacrificium iustitie et sperate" non in auro sed in "domino". [30] Audite Psalmistam, surdi, diebus ac noctibus clamantem: «Sacrificium Deo, spiritus contribulatus». Quid hic opus est auro? spiritu opus est, eoque nonnisi contribulato; opus est "corde", sed "contrito et humiliato". Hoc est sacrificium Deo gratum, atque homini sine terrarum effossione parabile; submisso et immaculato opus est animo, contra nec terso nec rudi auro opus est. [31] Nescio quid amplius dicam et vereor verba iactare; sed si post prophetam, ipsum quoque Persium poetam audire non piget, videte quid ibidem paganus homo pontificibus suis dicat:
Quin damus id superis, de magna quod dare lanceNon possit magni Messale lippa propago?
Et ne dubium foret quid est hoc superis offerendum, quod genere atque opibus superbi, ceci divitum filii, non possunt, subsecutus expressit:
Compositum ius fasque animi sanctosque recessusMentis et incoctum generoso pectus honesto.
Preclarum verbum, dignumque quod de Cristo dictum esset. Tu vale et equam fidelibus convitiis aurem prebe.

2

Ad Iohannem de Columna ordinis predicatorum, non sectas amandas esse sed verum, et de locis insignibus urbis Rome.
[1] Deambulabamus Rome soli. Meum quidem obambulandi perypateticum morem nosti. Placet; nature moribusque meis aptissimus est; ex opinionibus quedam placent, alie autem minime; non etenim sectas amo, sed verum. Itaque nunc perypateticus, nunc stoicus sum, interdum achademicus; sepe autem nichil horum, quotiens quicquam occurrit apud eos, quod vere ac beatifice fidei adversum suspectum ve sit. Ita enim philosophorum sectas amare et approbare permittimur, si a veritate non abhorrent, si nos a nostro principali proposito non avertunt; quod ubi forte tentaverint, seu ille sit Plato seu Aristotiles seu Varro seu Cicero, libera contumacia contemnantur omnes atque calcentur. [2] Nulla disputationum argutia, nulla verborum lenitas, nulla nominum nos tangat autoritas: homines fuerunt, quantum humana inquisitione fieri potuit et notitia rerum docti et eloquio clari et naturali ingenio felices, sed supremi et ineffabilis obiecti privatione miserabiles et, ut qui viribus suis fiderent veramque lucem non requirerent, cecorum in morem sepe lapsi, sepe ad lapidem offendentes.
[3] Itaque sic illorum miremur ingenia, ut ingenii veneremur auctorem; sic illorum compatiamur erroribus, ut nostre gratie gratulemur, et cognoscamus nos gratuito, sine ullis meritis, honoratos prelatosque maioribus ab Illo qui archanum suum, quod "sapientibus abscondit, parvulis revelare" dignatus est; denique sic philosophemur, ut, quod philosophie nomen importat, sapientiam amemus. [4] Vera quidem Dei sapientia Cristus est; ut vere philosophemur, Ille nobis in primis amandus atque colendus est. Sic simus omnia, quod ante omnia cristiani simus; sic philosophica, sic poetica, sic historias legamus, ut semper ad aurem cordis Evangelium Cristi sonet: quo uno satis docti ac felices; sine quo quanto plura didicerimus, tanto indoctiores atque miseriores futuri sumus; ad quod velut ad summam veri arcem referenda sunt omnia; cui, tanquam uni literarum verarum immobili fundamento, tuto superedificat humanus labor, et cui doctrinas alias non adversas studiose cumulantes, minime reprehendendi erimus; etsi enim ad summam rei modicum forsan, ad oblectamentum certe animi et cultiorem vite modum plurimum adiecisse videbimur. Hec incidenter, quantum locus iste capere visus est, dixerim. Procedo.
[5] Vagabamur pariter in illa urbe tam magna, que cum propter spatium vacua videatur, populum habet immensum; nec in urbe tantum sed circa urbem vagabamur, aderatque per singulos passus quod linguam atque animum excitaret: hic Evandri regia, hic Carmentis edes, hic Caci spelunca, hic lupa nutrix et ruminalis ficus, veriori cognomine romularis, hic Remi transitus, hic ludi circenses et Sabinarum raptus, hic Capree palus et Romulus evanescens, hic Nume cum Egeria colloquium, hic tergeminorum acies. [6] Hic fulmine victus victor hostium artifexque militie Tullus Hostilius, hic rex architector Ancus Martius, hic discretor ordinum Priscus Tarquinius habitavit; hic Servio caput arsit, hic carpento insidens atrox Tullia transivit et scelere suo vicum fecit infamem. [7] Hec autem Sacra Via est, he sunt Esquilie, hic Viminalis, hic Quirinalis collis, hic Celius, hic Martius Campus et Superbi manibus decussa papavera. Hic miserabilis Lucretia ferro incumbens, et in mortem fugiens adulter, et lese pudicitie vindex Brutus. [8] Hic minax Porsenna, et etruscus exercitus, et infestus erranti dextre Mutius, et tyranni filius cum libertate concurrens, et hostem urbe depulsum ad inferos sequens consul, et fractus a tergo viri fortis Pons Sublicius, et Horatius natans, et Tyberis revehens Cleliam. Hic erat Publicole nequicquam suspecta domus, hic Quintius arabat dum fieri meruit de aratore dictator, hinc abductus Serranus ad consulatum venit. [9] Hoc est Ianiculum, hic Aventinus, ille Sacer Mons, in quos ter irata patribus plebs secessit; hic libidinosum tribunal Appii fuit, et ferro patris iniurie subducta Virginia, et decemviri luxurie dignus finis. Hinc Coriolanus, armis forte victurus, suorum pietate victus abscessit; hoc saxum defendit Manlius, hinc excidit; hic Camillus inhiantes auro Gallos subito repulit interventu et desperantes cives amissam patriam ferro docuit recuperare, non auro. [10] Hic descendit Curtius armatus; hic inventum sub terram caput hominis et immotus terminus presagium summo et stabili imperio fuere. Hic fallax virgo armis obruta et suis circumventa fallaciis; hec Tarpeia arx, et romani populi census toto orbe collectus; hic anser argenteus; hic custos armorum Ianus; hoc Statoris, hoc Feretrii Iovis templum; hec fuerat cella Iovis, hec domus omnium triumphorum; huc compulsus est Perses, hinc repulsus est Hanibal, hinc impulsus est Iugurtha, ut quidam opinantur, alii vero in carcere illum necant. [11] Hic triumphavit Cesar, hic periit. Hoc Augustus in templo reges affusos et tributarium orbem vidit; hic Pompeii arcus, hec porticus, hoc Marii Cimbrum fuit. Hec Traiani columna, ubi ille unus omnium imperatorum, ut ait Eusebius, "intra urbem est sepultus"; hic eiusdem pons, qui Sancti Petri nomen invenit, et Hadriani moles, cui ipse quoque subiectus est, quod Sancti Angeli Castrum vocant. Hoc est saxum mire magnitudinis eneisque leonibus innixum, divis imperatoribus sacrum, cuius in vertice Iulii Cesaris ossa quiescere fama est. [12] Hec Telluris edes, hec Fortune domus, hoc templum Pacis, adventu vere pacifici regis eversum; hoc opus Agrippe, quod falsorum deorum matri veri Dei mater eripuit. Hic ninxit Nonis Augusti; hinc rivus olei fluxit in Tyberim; hinc, ut fama est, monstrante Sibilla senex Augustus Cristum vidit infantem. [13] Hec Neronis insolentia et in edificiis fervens luxus; hec Augusta domus, via Flaminia, ubi sepulcrum ipsius domini quidam tradunt; hec Antonini columna; hoc eiusdem proximum Appie palatium; hoc Severi Afri Septizonium, quam tu sedem Solis vocas, sed meum nomen in historiis scriptum lego. Hoc Praxitelis Phidieque extans in lapide tot iam seculis de ingenio et arte certamen; hic Cristus profugo vicario fuit obvius; hic Petrus in crucem actus; hic truncatus est Paulus; hic assatus Laurentius; hic sepultus venienti Stephano locum fecit. Hic sprevit fervens oleum Iohannes; hic Agnes post obitum vivens suos flere prohibuit; hic Silvester latuit; hic lepram deposuit Constantinus; hic gloriosam Calixtus exercuit Libitinam. [14] Sed quo pergo? possum ne tibi in hac parva papiro Romam designare? profecto, si possim, non oportet; nosti omnia, non quia romanus civis, sed quia talium in primis rerum curiosissimus ab adolescentia fuisti. Qui enim hodie magis ignari rerum romanarum sunt, quam romani cives? invitus dico: nusquam minus Roma cognoscitur quam Rome. Qua in re non ignorantiam solam fleo — quanquam quid ignorantia peius est? — sed virtutum fugam exiliumque multarum. Quis enim dubitare potest quin illico surrectura sit, si ceperit se Roma cognoscere? sed hec alterius temporis est querela.
[15] Solebamus ergo, post fatigationem quam nobis immensa urbs ambita pepererat, sepius ad Termas Dioclitianas subsistere, nonnunquam vero supra testudinem illius magnificentissime olim domus ascendere, quod et aer salutaris et prospectus liber et silentium ac votiva solitudo nusquam magis. Ibi de negotiis nichil omnino, nichil de re familiari nichilque de publica, quam semel flevisse satis est. Et euntibus per menia fracte urbis et illic sedentibus, ruinarum fragmenta sub oculis erant. [16] Quid ergo? multus de historiis sermo erat, quas ita partiti videbamur, ut in novis tu, in antiquis ego viderer expertior, et dicantur antique quecunque ante celebratum Rome et veneratum romanis principibus Cristi nomen, nove autem ex illo usque ad hanc etatem; multus quoque de ea parte philosophie que mores instruit, hinc nacta cognomen; interdum vero de artibus et de earum auctoribus atque principiis. [17] Itaque die quodam, dum in eam mentionem incidissemus, flagitasti ut dicerem explicite unde putarem liberales et unde mechanicas initium habuisse, quod carptim ex me audieras. Feci quod iubebas haud duriter, quod hora diei et vacuitas inutilium curarum et ipse locus hortabatur ut sermonem longiusculum ordirer, et attentio tua rem tibi admodum placere inditio erat. Testatus sum tamen me nichil novum, nichil fere meum dicere, imo vero nichil alienum: omnia enim undecunque didicimus, nostra sunt, nisi forsan abstulerit ea nobis oblivio.
[18] Queris nunc ut quod illo die dixi, repetam ac literis mandem. Multa, fateor, dixi que si non mutatis verbis dicere cupiam, non possim. Redde michi illum locum, illud otium, illam diem, illam attentionem tuam, illam ingenii mei venam: potero quod unquam potui. Sed mutata sunt omnia; locus abest, dies abiit, otium periit, pro facie tua mutas literas aspicio, ingenio meo relictarum a tergo rerum fragor officit, qui adhuc in auribus meis tonat, quamvis ob hoc ipsum in primis inde diffugerim, ut tibi liberius responderem. Parebo tamen ut potero. [19] Possem te ad antiquos et ad modernos mittere, a quibus quod poscis acciperes; sed ne ita me liberem providisti, dum rogas ut dicam meis verbis quicquid id est, quod, ut ais, tibi omnia ex ore meo cum gratius tum clarius sonent. Gratiam habeo, sive ita se res habet, sive ut accendas animum, dicis. Accipe igitur quod tunc dixi, verbis forte aliis sed eadem profecto sententia.
[20] Verum, quid agimus? nam et non parva res est et epystola hec abunde crevit, et nondum cepimus et diei huius extremum est. Vis parumper digitis meis atque oculis tuis parcam? differamus que restant in proximum diem, et laborem et epystolam partiamur, nec eadem papiro res diversissimas involvamus. [21] Sed quid rursum cogito, quid ve polliceor tibi diem proximum epystolamque alteram? nec diei unius opus est nec epystolare negotium; librum exigit, quem non prius aggrediar — si tamen curis maioribus non retrahor atque disturbor — quam in solitudinem meam me fortuna revexerit. Ibi enim, non alibi, meus sum; ibi meus est calamus, qui nunc passim rebellat et recusat imperium, molestissimis occupationibus meis fretus. Ita ille, qui ex otio meo iuge negotium habet, ex negotio sibi otium querit, et quasi impius servus ac contumax, domini laborem in requiem suam trahit. [22] Ubi vero primum fines meos attigero, suum ipse iugum subeat cogam, et de eo quod queris, seorsum singulari libro, quid aliorum scriptis, quid meis coniecturis assequor, scribam: sane, ut familiares epystolas ludens et in ipso maxime viarum discursu tumultuque rerum scribere soleo, sic ad scribendum libros solitaria quiete dulcique otio et magno nec interrupto silentio opus est. Vale.
II Kal. Decembris
, ex itinere.

3

Ad eundem, consolatoria super quibusdam vite difficultatibus.
[1] Una michi tecum lis est, cum ceterarum rerum omnium sit tanta concordia: nimis es querulus, nimis indulges tibi sortem propriam deflere, miserari res tuas, excusare te ipsum, accusare fortunam; denique nimis molliter humana toleras, cum sis homo. [2] Movit michi, fateor, lacrimas epystole tue principium; quid enim occultare cogitem affectus meos, et ubi constantiam tuam requiro, illic propriam dissimulare mollitiem? certe, ubi te letum esse iubeo, mestum me fuisse non infitior. Sed est quod michi interblandiar: honestiores lacrime sunt in alienis calamitatibus quam in nostris, quanquam usque adeo sint nostra comunia, ut nil proprie alienum dici possit ab altero, quod alterius nostrum sit. [3] Idque non modo in tanta amicitia, sed ne in comuni etiam societate hominum dici posse Satyricus ait, ubi viro "bono nullum alienum malum", et "humano generi" pietatis ad indicium "datas a natura lacrimas" docet. Quod tanto ante Comicus dixerat:
Homo sum, humani a me nichil alienum puto.
Enimvero licet id verum esse non negem, tamen hauddubie, in hoc publico diligendi debito, gradus sunt, quibus ex amplissima, ut ita dixerim, humanitatis area, cognationis amicitieque redigimur in angustum, et universalis amor omnium singulari quadam caritate paucorum ac benivolentia coarctatur. [4] Sed quid rursus occultem tibi quod sequitur? ut lacrimas epystole principium, sic risum michi finis movit. 'Adversa sunt' inquies; scio, licet interdum uno de fonte prodeant risus et lacrime. Non minus forsitan mestus erat Democritus, qui
Perpetuo risu pulmonem agitare solebat,
ut ait ille, quam madens perpetuo lacrimarum rore, Dyogenes; nec letior Hanibal in calamitate patrie solus ridens, quam populus qui lugebat; sicut ex diverso, si Lucano credimus, non mestior in morte generi flens Cesar, quam exercitus qui plaudebat. [5] Sed ad te revertor. Prima igitur epystole tue pars id egit, ut multarum ac prope omnium congeriem erumnarum uni tibi incubuisse diceres, sicut miserabili sic magnifico quidem stilo. Legens lacrimas non tenui, et tuarum lituris, ut dixeras, lacrimarum, novas addidi. Nescio enim quomodo, casus suos viriliter quam muliebriter lamentantem virum profundius miseramur. Prosequebar intentus animo atque oculis, et ipsa stili dulcedo blandiebatur ut legerem, quamvis longiuscula esset epystola. [6] Ecce autem, dum cetera humentibus oculis perlegissem, expectans quid insolite et tantis querelis eque miserie patereris, totam malorum summam tribus in finem aut quattuor verbis incluseras: esse te Tibure, senem pauperem podagricum; quibus in malis ferre te illud egerrime, quod tibi nostre spes ablata presentie videretur: neque enim te morbo vinctum loco moveri posse, neque ausurum de tam longinquo ad te amicum evocare, occupationum suarum non ignotis tibi ponderibus irretitum. Hoc flebilem epystolam fine concludis. Hic, fateor, risi.
[7] 'Et quid', dixerit quispiam, 'pauca tibi hec videntur an levia?' Neutrum quidem; sed sunt adeo vulgaria omniumque comunia, ut pene inhumanum sit penitusque ridiculum talibus incommodis indignari hominem vel mirari.
[8] Quis enim, ut a primis ordiar, quis hominum unquam vixit, qui non vivendo senuerit? Priscos illos patres multis seculis protendisse vite spatium legimus: nunquid tandem et senuisse non legimus? Omitto autem illos qui in mundi primordio memorantur, quos, velut in ipsius seculi iuventa editos in lucem, vegetiores atque vivaciores fuisse ac prope ad millesimum vite annum pervenisse confirmant, sed eosdem, licet serius, tamen senuisse non negant. Hos, inquam, omitto, de quorum etatibus magna inter magnos solet esse contentio, que presentis nostri propositi non est; ad illos venio, quibus ut minus mira sic sensibus nostris accommodatior est etas. [9] Senuit Abraham, senuit Isaac, senuit Iacob, de quorum primo scriptum est: «Erat autem Abraham senex dierumque multorum», et iterum: «Deficiens mortuus est in senectute bona provecteque etatis et plenus dierum»; de secundo: «Senuit autem Isaac, et caligaverunt oculi eius, et videre non poterat», et rursum: «Consumptusque etate mortuus est, et appositus populo, senex et plenus dierum»; de tertio: «Oculi Israel caligabant pre nimia senectute, et clare videre non poterant». Audis, ecce, nec senectutem modo, sed oculorum quoque caliginem ac defectum. [10] Moyses fortasse robustior, de quo cum centum viginti esset annorum et moreretur, ita legimus: «Non caligavit oculus eius, nec dentes illius moti sunt». Nunquid ideo tamen non senuerat, quia solidior senex esset? Cuius successor Iosue, bellator insignis, qui tot reges occidit, tot populos stravit, senio obstare non potuit, quin audiret Dominum dicentem sibi: «Senuisti, et longevus es»; et ipse, congregato populo, diceret ad eos: «Ego senui, et progressioris etatis sum». Ille vir, cuius voci Deus paruit, qui inaudita fiducia soli ac lune precepit ut starent, et steterunt, nunquid unum fugacissime diem vite continere potuit ne properaret, aut obviam senectutem retardare? [11] Quid David rex? nonne et ipse «senuerat, habebatque etatis plurimos dies, cumque operiretur vestibus, non calefiebat»? is, cuius et inter homines et erga Deum tantus ardor fuerat, brevi adeo refrixerat senectute, ut accubantis puelle patrocinio uteretur; qui de se ipso loquens: «Iunior fui» inquit, et confestim addidit: «etenim senui». Habes cui forte dierum numerum invideas, at non perpetuam iuventutem. Omne quod est ortum, necesse est aut immaturum occidat aut senescat mox maturius occasurum.
[12] In secularibus historiis non equam humane vite mensuram invenies, et siquid ibi tale deprehenderis, irrisive nonnunquam potius quam historice dictum scito. Quippe "supra Ninum" Assyriorum regem, qui Abrahe contemporaneus videtur, "de excellenti rerum gestarum memoria", ut Macrobio placet, "ne greca quidem extat historia". Omnes igitur historici qui longissime retrocedunt, a Nino initium scribendi faciunt; multisque post illum temporibus, nostrorum senum incipimus exempla colligere. Itaque minime mirandum putant quidam; nam alii litigant, ut dixi, si senescente iam mundo et vita brevior et fragiliora sunt corpora. [13] Et apud exteros quidem, ut pauca de multis sed illustriora perstringam, diutissime vixit Nestor, qui, ut scriptum est, "tertiam iam etatem hominum vivebat"; quamvis huius etatem Seneca ad annos novem et nonaginta restringat; sed Ovidius ultra ducentos extendit, quod magis et Ciceroni consentaneum et Homero. Vixit et diu Hiero Siracusius, diu etiam Masinissa, Numidarum rex; quorum alter nonagesimum annum attigit, alter excessit. [14] Laudata Solonis nec illaudata Sophoclis senectus, quorum primus nunquam intermisso studio semperque aliquid addiscens senuit, secundus morti proximus nobilissimam tragediam ea quidem scripsit etate, qua vix sui compotes esse solent qui ad illam veniunt. [15] Ysocrates orator eadem prope etate, quarto scilicet et nonagesimo vite anno, cum volumen eximium edidisset, quinque annos supervixit, seram voluptatem sui operis percepturus. [16] Homeri non tantum senectutem, sed et oculorum cecitatem lego; sed an senectus an alia cecitatis causa sit, nescio an tu legeris, michi enim non occurrit. Qualem autem et quam iocundam credimus homericam senectutem, omnibus suis accumulatam et instructam curis? quarum parve reliquie, post annorum milia, tanta me dulcedine afficiunt atque perfundunt — puto idem aliis accidere — ut sepe, mearum immemor curarum oblitusque presentium malorum, totus in illius ceci senis memoria conquiescam. [17] Carneades ad nonagesimum, Xenophanes Colophonius ultra centesimum, Democritus et Cleantes ad undecentesimum, Gorgias Leontinus ad centesimum ac septimum vite annum tranquilla senectute pervenit. Crisippus nono ac trigesimo anno ceptum miri opus acuminis, octuagesimo moriens reliquit; qua etate Simonides in carminum se certamen descendisse commemorat. [18] Etate provectum Socratem legimus, et ibat ulterius nisi venenatus obstitisset calix. Cuius preclarissimus ille discipulus Plato, uno et octuaginta annis expletis, eodem ipso natalis sui die obiit, et in eo ipso cui diutissime animum intenderat, exercitio literarum, a se ipso statutum humane perfecteque vite legitimum terminum consecutus. Ad quem multi quidem philosophorum illustrium pervenere, inter quos Dyonisius Eracleontes, Dyogenes Cynicus, Eratosthenes, Xenocrates Platonicus atque, omnium princeps, ut diximus, Plato ipse.
[19] Cuius discipulus Aristotiles nonnisi ad tertium et sexagesimum accessit; quem periculosum numerum annorum et humano generi vel morte vel insigni calamitate terribilem ferunt, et cur ita sit, rationes quidam, alii observationem solam experientie longioris afferunt: utrunque sane quid virium habeat, ipsi qui attulere discutiant. [20] Hunc, si vera memorant, vite scopulum humane ne transire posset noster Cicero, non senectute sua sed Antonii crudeli ac nefario imperio effectum est. [21] Et quoniam ad nostros, obvio Cicerone, perventum est, venerabilis apud nos romani regis Nume Pompilii senectus, sed venerabilior Catonis, Camilli, Fabii, Metelli ac Valerii Corvini, quorum fere omnium una est etas: centum anni; Appii quoque illius Ceci, de cuius cecitate omnium civium oculi et universa respublica consilium expectabant. [22] Gloriosissime senuit Augustus, Pompeius infelicius; verum non de fortuna, sed de etate nunc agitur. Certe Augustus ipse, omnium maximus ac potentissimus monarcha, post inceptum, ut quibusdam placet, et, quod nemo negat, diutissime summaque cum pace gubernatum imperium, inter multas Romanorum lacrimas interque castissime coniugis amplexus, sexto ac septuagesimo etatis anno placida morte subtractus est. [23] Eandem metam tenuit Augustinus, ut nomine sic et vite termino imitatus Augustum; Ieronimus vero, ad *** ac nonagesimum vite annum perveniendo, vivacior fuit; Origenes, similiterque Ennius poeta, ad septuagesimum annum venit; tertium et sexagesimum Bernardus implevit; de Ambrosio Gregorioque non ita compertum teneo. Omnes tamen proculdubio senuerunt, providente Illo apud quem vite fons est, ne hi parum viverent, quorum vita multum profutura erat Ecclesie. [24] Ad octuagesimum annum venit Asinius Pollio; Marcus Varro vivendo et scribendo seculi unius sortitus est spatium. Multa de sua senectute locutus est Seneca quamlibet senex, aliquanto senior futurus nisi ferox discipulus vetuisset.
[25] Permitte michi, oro te, indulgentissime pater, permitte michi ut narrationem que valde animum meum premit, huic loco inseram, te favente; et senectutis adhuc unicum exemplum, humile quidem ac recens sed honestum, et cuius michi dulcis ac veneranda recordatio est, tot gloriosorum senum illustribus exemplis adiciam, nunquam id, si apud alium loquerer, ausurus. [26] Fuit michi proavus paternus, vir sanctissimus et ingenio, quantum sine cultura literarum fieri potuit, clarissimo, usque adeo ut eum, non tantum de re familiari, de negotio, de contractu, de natorum nuptiis, vicini, aut de republica, magistratus — quod de Appio Ceco traditum accepimus— , sed de rebus etiam altissimis et ad philosophiam spectantibus, literati homines presentes absentesque consulerent, omnesque in illius responsis et equitatem iudicii et acumen ingenii mirarentur. [27] Viro nomen fuit Gartius, eis moribus eaque pietate predito, ut ad consecrandam viri memoriam nichil ei preter promotoris auxilium defuerit. Nuper me iam adolescentiam egresso, multi supererant de illo mirabilia narrantes, que sponte pretereo, hoc ipsum non dicturus, nisi ne fastidires exemplum. [28] Is ergo, post innocue ac feliciter actam vitam, ut audiebam senes nostros dicere, quarto ac centesimo etatis anno, ipso etiam, ut Plato, natalis sui die, sed trium et viginti annorum spatio vivacior quam Plato, et preterea eodem in thalamo in quo natus fuerat, longe ante predicta multis transitus sui hora, in gremio filiorum ac nepotum, nulla corporis aut animi molestia, nil nisi de Deo et de virtutibus loquens, inter loquendum quadammodo consopitus est. Quod ex eius ore sonuit extremum, illud daviticum fuisse ferunt: «In pace in id ipsum dormiam et requiescam»; quibus vix verbis explicitis, quiescens obdormivit in pace. [29] Gratias tibi, pater amantissime, quod me hactenus passus es proavi mei memoriam repetere, et nomen eius his ad te literulis occulere, quod nescio an usquam dignius quam inter egregios senes collocandum esset.
[30] Sed quid ago? brevis consolatio in longam historiam versa est. Dabis autem veniam, si scias quanta cum delectatione versatus sum cum his optimis atque lectissimis senibus, quibus te iam nunc meque non multo post ascriptos cupio, etsi ceteris in rebus impares, at equanimitate et patientia saltem pares. [31] Ne enim me propositi prorsus oblitum putes, quis egre ferat se senem fieri, dum tales viros senes factos esse meminerit? imo vero, quis non magno cum gaudio participet sortem beatissimorum hominum, et alacri animo comunem sibi cum talibus excipiat senectutem? quis enim horum, seu quis omnino hominum diu vixit et non senuit? cuius longam vitam legimus non in senium desinentem? At nos, voto contrario secumque pugnante, diu, imo semper, vivere cupimus, nunquam senescere, nunquam interire. [32] Scio autem quid responsurus es: horum te omnium non ignarum, illud dolere quod ante tempus senueris. Comunis omnium senescentium querela; et Numa Pompilius, cuius supra mentionem feci, prima etate canus fuit, et Virgilius poeta; tota etas nostra his lamentis abundat. Ego ipse non tam queri soleo quam mirari, quod canos aliquot ante vigesimum quintum annum habui; cum illud non exciderit, quod genitor quondam meus, in reliquis neque me sanior neque validior, quia post quinquagesimum etatis sue annum, consulto speculo, supra verticem sibi unum forte capillum ambigua canitie albescentem viderat, plenus stuporis et querelarum, totam non modo familiam sed viciniam excitavit. [33] Hoc est quod evum nostrum dolet, hoc quod iuventus nostra conqueritur: multum brevi tempore variasse vivendi senescendique modum. Equibus forte secundum fatear, primum negem: senescunt solito citius. Nec id forsan usquequaque verum est; sed, quod incuntanter affirmem, solito citius canescunt, sive id latens causa, sive curarum multitudo efficit. [34] Profecto enim nostri maiores melioribus, nos pluribus curis involvimur; nichil est autem quod magis precipitet iuvente florem, quam curarum anxietas et labor animi. Ceterum vite modus, nisi eum casus aut culpa presecuerit, idem propemodum permanet, qui psalmographo prescriptus est carmine. [35] Sed quoniam tua me religiosa modestia certum facit non te canos conqueri, quos potius amplecti, etsi intempestivi essent, ac gaudere non dubito si, quod Stiliconi suo Claudianus attribuit,
vultus factura verendos,Canities festina venit;
verum alia quedam senectutis incommoda lamentari, que plura apud alios, apud Tullium sunt quattuor: imminutio virium, avocatio a rebus gerendis, ademptio voluptatum mortisque vicinitas; [36] multa quidem hoc loco in tuam consolationem dici possent, sed rem a Tullio ex intentione tractatam refricare, temeritas. Habes eius de senectute librum, qui inscribitur Cato Maior, quo lecto nichil erit quod requiras amplius, ut reor, nichilque quod non modo molestam, sed non plane gratissimam senectutem faciat tibi.
[37] Nam quantum ad celeritatem anticipatumque tempus attinet, hoc unum dixerim: sicut enim ubicunque mors occurrit, senectus est nostra — quod doctissimis viris placet —, sic ubivis debilitas corporis affuerit, senectus nostra est. Nam ut vite terminus est mors, sic floride valideque iuvente terminus est, quandocunque incidens, mansura debilitas; sive igitur totius, sive robustioris vite finis dici senectus debet, qualibet etatis parte se offerat, datum tempus implevimus et legitima est senectus.
[38] De paupertate quid putas dicam? Quis non est pauper, nisi qui nichil cupit? Hi qui ditissimi videntur, eo ceteris pauperiores sunt, quo pluribus egent, cum necessariis egere ea demum sit paupertas; at isti, procul a vero falsis opinionibus acti, sibi necessaria fecerunt que apud minus insanos voluptuosa quidem, apud sanos vero supervacua, postremo autem apud doctos damnosa etiam atque omni studio fugienda sunt. Vere itaque sunt omnium pauperrimi, innumerabilium egeni et vel assecutione rerum optatarum accendentes indigentiam vel expectatione torquentes. [39] Nec sum nescius quid ad ista respondeant: contemni paupertatem aliquanto difficilius re quam verbo. Non obluctor; dura res est, fateor; sed, dii boni, quam tuta quam "secura" quam "expedita" quam libera quam denique, si amare illam in animum induxerimus, iocunda! Sed desinamus paupertatem laudare, ne iure optimo rideamur a populo; dicunt enim — atque utinam mentiantur — nos paupertatem laudare sed amare divitias; et revera quotus hominum invenitur, qui cum paupertatem valde laudaverit, laudatam tota intentione non fugiat? victa erit et in eternum ab animis hominum relegata vel potius extincta cupiditas, si quot laudatores habet paupertas, totidem habeat amatores; habebit autem multo plures, si innotescere ceperit quid boni habeat, quid quietis ac felicitatis adducat. [40] Hactenus tamen, ut etate Lucani erat, "munus Dei" est, "nondum" mortalibus "intellectum" nisi admodum raris. In quibus sunt exempla illa clarissima— Valerius, Cincinnatus, Curius, Fabritius, Regulus — non diutius quam dum leguntur audiuntur ve, et tunc quoque nonnisi superficietenus, animos cecos avaritia et cupiditate tangentia; sed multo maxime sacratissimi senes nostri, qui circuierunt orbem terrarum veritatem ingerendo pectoribus hominum, in fame et nuditate letissimi, victisque et calcatis necessitatibus triumphantes, quorum nudis pedibus non erat tellus digna calcari. [41] Aude te ipsum talibus exemplis inserere,
Aude, hospes, contemnere opes.
Non fortuito neque indeliberate «aude» inquit; plures ad contemptum vite et ad effundendum proprium sanguinem proiciendasque animas, quam ad contemnendas divitias fuere magnanimi. Aude igitur et tu, "hospes", qui non habes hic mansuram stationem, deponere sarcinam, libertatis amatoribus importunam, tanto tutior ad patriam perventurus, quanto expeditior incesseris. "Aude", inquam, "contemnere opes et" (quod sequitur)
te quoque dignumFinge Deo.
Quis enim dubitet opes potentiamque contemnere, dum meminerit, ut sileam ceteros, Cristi sacram atque humilem paupertatem, precipue si huic cogitatio illa succreverit, quantum calamitatum quantum ve discriminum iste omnibus votis exoptate expetiteque divitie secum ferant? [42] Certe Salomon is, qui apud Hebreos sapiens habetur — ut Lycurgus apud Lacedemonios, Solon apud Athenienses, Cato vel Lelius apud nostros— "non divitias neque paupertatem" optat a Deo, superbiendi scilicet desperandique materiam. Quid ergo? «Tantum victui tribue» inquit, «necessaria», quem secutus Apostolus: «Habentes victum» inquit «et quibus tegamur, his contenti simus». [43] At nos non modo divitias optamus, sed in his ipsis nichil magis appetimus quam quod nocet, luxum scilicet et excessum. Quid est enim, oro te, quid est in avaritia quod delectet? nempe nil aliud quam querendi labor, quam servandi pavor; nil, inquam, aliud quam timere ruinas, incendia, rapinas, domesticos et externos fures, ad extremum mures ac tineas; esse semper occupato animo et mesto, omnes curas ipsumque cor viventis in auro sepelire, cum sit scriptum: «Ubi thesaurus tuus, ibi cor tuum». Vere ergo
misera est magni custodia census!
Sed hec nobis accidunt nescientibus, ut ait Flaccus, quid
valeat nummus, quem prebeat usum.
[44] Sic affectis si honestus divitiarum modus accesserit, paupertas dura videbitur. Sint sine ulla difficultate fortune illi duo divitiarum gradus a Seneca descripti: «Habere quod necesse est, habere quod sat est»; accedat et tertius, quod abunde est, et quartus accrescat, quod multum est: nichil actum putabitur, donec ad id anhelando et estuando pervenerimus quod nimium est. Ita nisi nocere ceperint, nisi causas miseriarum et laborum et forsitan festinate mortis attulerint, divitie non erunt. [45] Sed quid rursus ago, qui tibi adversus paupertatem arma conquiro? quecunque de hac re non tantum dici sed cogitari possunt, nota sunt tibi. Unum erat in animo, preter vulgata hec, quod tibi non subtraham: equidem, ut evacuatio pregravato corpori, sic tibi necessaria est paupertas. Tergiversentur licet, ut audio, quidam ex vestris et cavillentur, paupertatem tamen vel expresse vel tacite vovisti. Bene habet: tu illam fugiebas, illa te sequitur; iamque attigit arripuitque votis optanda necessitas, que te cogat implere quod debeas. Cristi servus es, scis quid illi conveneris.
[46] Sile, patientiam habe; non te possum equis auribus audire; perinde michi paupertatem defles, quasi nescias nudum te intrasse in hanc vitam, nudum egressurum; et quasi non paupertatem Cristi, sed Cresi divitias sis professus. Crede michi, pater, paupertas multis sepe utilis ad salutem fuit, nulli unquam inutilis, nisi his qui eam impatientia et lamentis exasperant; tibi quidem adeo non tantum utilis, sed necessaria et salutaris est, ut sine illa neque salvus esse neque creatori tuo potueris pacta servare. [47] Hec in presens de honesta et sobria paupertate perstrinxerim; illa enim importuna et sordida, que «turpis egestas» apud poetam dicitur, Deo gratias, te non tangit; ad quam leniendam maioris eloquentie viribus opus esset.
[48] Iam hinc ad podagre remedia veniendum est. O siquis eo morbo tentus in hanc epystole partem forte oculos coniecerit, quam putas spem concipiet fomenti cuiuspiam aut pulveris aut lenitivi cuiuscunque consilii? Desinat ex me talia sperare: volo labori suo parcere; si ex his literis hoc sperat, ulterius non legat. Huius enim generis remedia medicorum eruditiores magna ex parte desperant; reliquos si consulas, nichil homini diviti desperandum, nichil inopi sperandum dicent, cum tamen sepius divitum domos hec pestis inhabitet. [49] Si hos igitur audire volueris, prestabunt tibi ut inter angustias presentium dolorum et future sanitatis spem semper ligatus ulules, semper oleo tristitie unctus atque unguentis madidus ingemiscas; ego vero te siccum solutumque ac liberum dolere maluerim, dieta exercitio laboribus adversus novum hostem solidare corpusculum, hac in re nichil a medicis sperare preter verba. [50] Siquid adversus podagram auxilii est, totum a paupertate, vel si id frustra sit, ab animi moderatione poscendum. Podagre medicina optima paupertas est, seu illam necessitas seu voluntas attulerit; ultimam hanc frugalitatem vocant, quam diffiniunt voluntariam paupertatem. [51] De his autem alia ad te olim epystola satis dixisse videor, quando nondum ad me nisi podagre solius fama pervenerat, si unum, quod tunc me latebat, illis addidero: credere me divinitus permissum ut podagre paupertas accesserit, ut, sicut ex quibusdam venenosis animantibus fit remedium veneni, et sicut apes ex quibusdam herbis amarioribus dulcissima mella conficiunt, ita tu malis tuis non aliunde quam ex tuis malis possis conflare remedia. Et de paupertate quidem remedioque quod illa secum habet, hactenus. [52] De animi autem moderatione patientiaque longior sermo est, autoritatibus rationibus et exemplis instructus. Hic occurrit Marius, hic Marcus Atilius, hic integre romane legiones; nulla enim gens in hac gloria par est. Hic, ex alio genere hominum, Possidonius, Anaxarchus et — quo vilius, eo, nisi fallor, efficacius exemplum — servus Afer ultor domini, a Tito Livio relatus, qui "tormentis laceratus" non modo non ingemuit, sed "superante letitia dolores, speciem" quoque "prebuit ridentis". [53] Innumerabilia sunt id genus, e quibus non modo epystolam impleas, sed librum; veruntamen, ut dixi, post Ciceronem verecundum modestumque silentium videtur. Est secundus illius inter Tusculanas disputationes liber, quem sepe salubrem in meis doloribus expertus, aliquot insignes viros audivi de libri illius efficacia similia memorantes. Illum tibi familiarem facias velim, illum in manibus habeas quotiens notis indiciis adventare podagricum senseris dolorem. [54] Quanquam est alia multo dulcior multoque suavior et docto ac religioso viro dignior medicina in omnibus laboribus ac doloribus nostris, quibus carere nequit vita mortalis: meminisse laborum ac dolorum quos pro nobis Cristus pertulit, meminisse vulnerum quibus vulnera nostra sanata, nosque periculo sempiterne mortis erepti sumus; meminisse clavorum ac lancee preciosissimique sanguinis, quo lavacro, sordibus ablutis, recreati et clementer admoniti sumus temporales alto animo calcare molestias, nichilque nisi eterne damnationis et penarum immortalium supplicia formidare. [55] Illud insuper meminisse profuerit, non modo Cristum, cui propter deitatem suam, propter incomparabilem gloriam inacessibilemque potentiam omnia prona erant atque facilia, sed "candidatum" quoque quem vocant "martyrum exercitum", multosque, ut nos sumus, mortales homines, et quod miraculi clarioris est, non modo viros fortes, sed sepe etiam mulierculas ac puellas divino spiritu afflatas illa pertulisse, in quorum comparationem quicquid pateris, quies atque solatium dici possit. Trita hec et tibi in primis professionis tue debito notissima; ideoque diutius non insisto, ad secretiora festinans.
[56] Est remedii genus quod tu forte non cogitas, quod, cum legenti michi literas tuas subito occurrisset, risum movit, ut dixi. Nolo autem indigneris me, quod in meis sepe soleo, in tuis malis etiam iocari; non in doloribus tantum sed in morte iocari solitos viros fortes doctosque comperimus: testes sunt Vespasianus princeps et Socrates philosophus. Patere me in pedum tuorum doloribus idem facere, quamquam non merus sed veritate conditus iocus est meus. [57] Quid enim putas? recense, pater, ab adolescentia cursus tuos et animum stare nescium; videbis, ut frenum equo indomito, sic tibi necessariam podagram. Esset necessaria forsan et michi, ut iantandem stare loco discerem ac mecum habitare; tibi tamen proculdubio, ante omnes quos ego noverim, necessaria est. Isses extra nostre habitabilis zone terminos, transisses occeanum, adisses antipodas; nullum tibi discurrendi finem, qua polles in reliquis, ratio fecisset. Quid multa? non alio quam podagre auxilio sisti quibas; illa tibi frenum stringit iubetque consistere. [58] Quid ais? parebis, velis nolis. Noli autem iniuriam arbitrari: nichil cuiquam tempestivius accidit, nichil unquam oportunius; fluitantem carinam magister puppis fune vel anchoris regit, et tibi prope terram, unde primo in altum es evectus, anchora iacta est. Permisit tibi tua sors vagam ac laboriosam iuventutem; nec senectuti daturus ferias videbaris; podagre beneficio quiescet. [59] Vagum et instabile iumentum cautus pastor alligat, ubi, discursu vetito, quiescendi pascendique sit facultas. Agnosce pastoris tui providentiam: non te in Perside, non in Arabia vel Egipto, ubi velut in suburbano vagabaris tuo, sed in patriam, integro membrorum obsequio, reversum post peregrinationes innumeras et — si te novi — nunquam tuo iudicio desituras, uberrimis et amenissimis alligavit in pascuis. [60] Ad cumulum enim gratie celestis accedit, quod non te Rome clausit, ubi et propriis et familie tue titulis es clarior quam quieti tue expedit, sed nec procul et extra prospectum dilecte urbis amovit. Quid ergo? Tibur tuo senili otio deputatum est, provisumque ne fugias. Doles, et non potius Deo gratias agis, qui te tot terrestribus maritimisque periculis, totque tam longis anfractibus ereptum, hac demum voluit "consistere terra", ut ait Maro, ubi scilicet anime simul et corporis alimenta non desint; [61] libri tui, fervor tuus, ingenium tuum et purissimi aeris et nitidissimarum species aquarum et pulcerrime telluris amenitas tetricum licet et agrestem animum mulcere queant; ubi semper adsit patrie predulcis aspectus, amicorum moderata propinquitas, submotis tediis, absente fastidio, que tibi vel immense urbis strepitus vel iugis fortasse tot notorum conversatio peperisset? Fruere bonis tuis gratanter equanimiter pacifice. Melius tibi accidit quam putabas; commodiorem toto orbe locum nequivisses eligere, quam quem tua tibi sors obtulit. [62] Sed instabis et 'Cur non' inquies 'sine hac corporis iniuria?' Iubes respondere quod sentio: animus tuus vinclis egebat. Id non ad infamiam sed in partem laudis accipias, precor; quo enim fertilior est ager, eo pluribus abundat compescendis extirpandisque, ut seges utilior coalescat; et sepe, quo generosior atque validior, eo ferocior est equus et tenacioribus vinclis egens. Esses nunc, ut auguror, in aliquo mundi angulo: iam Nilum, iam Indum aut Tanaim transnatares, iam Ripheos montes aut Hercynii saltus dumeta transcenderes, "vagus" semper "et profugus super terram". Occurrit pietas Illius qui solus morbos nostros et morborum nostrorum medicamenta cognoscit, non idcirco minus utilia quod amariora sunt.
[63] Illa magis ingenua videri potest et humanitate tua dignior querela, quod presentiam atque convictum meum valde suaviter requiris, et in quo unice tibi complacebas, ut dicis, tum cum maxime delectaret, ablatum luges. [64] Enimvero hic nichil negotii est; si es amicus, imo vero si pater — neque enim alium te pietate eximia et paternis semper affectibus comprobasti —, nullus tibi me locus, nullum tempus eripiet. Pone me in supremo Atlantis meduseis luminibus durato vertice, te in rupe Caucasea, ubi vinctus Prometheus de Iove conqueritur; simul sedebimus, simul ambulabimus, simul cenabimus, simul fabulabimur, simul seria tractabimus; nichil unquam interveniet quod nos vicissim cernere et audire prohibeat. [65] Volucer est amor, non terras tantum sed celum transit et maria; nec podagram novit ille nec compedes; liberrimus est, et fortuna licet obluctante, ubi voluerit presens. Miraris? mortis quoque nescit imperium et quod illa videtur abstulisse, complectitur. Itaque versos in cinerem apud illum integros invenies; et natum Octavia, virum Arthemisia, amicum Lelius invita morte et effractis, ut ita dixerim, tumulis, vivos habent ac presentes. Habe igitur me, nam et ego te habeo; nulla michi sine te dies agitur, nulla nox, nullum iter nulla consessio; ubique tecum sum. [66] Quodsi forte — quoniam negare non possum dulce quiddam et iocundum in se habere presentiam amicorum, modo illud michi non negetur sepe dulciorem esse memoriam et, quod nollem, sepe delicatam esse presentiam —, si ergo ad solatium vite tam tibi utilem presentiam meam putas, duplex ad id via est: nam et ego supra spem tuam ad te venire, tuumque et Horatii vatis estivum habitaculum videre, quantumque desiderio tuo sufficiat manere non renuo; et tu, si ad me videndum venire malles — humanus enim animus his dulcius frui solet que laboriosius quesivit —, monstrabo tibi viam, in qua nec pedum vitio tarderis, nec terram cogaris plantis attingere. [67] Inter servorum manus ad Anienem, Tiburtina menia prelabentem, perges; ibi navicule impositus prono alveo descendes, donec ad dexteram Tybris occurrerit; inde, iam latiori amne, per ipsius urbis Rome menia, ad mare pervenies; inde etiam dextrorsum, sed fortiori alno creditus, Thirreni sinus equoris obibis; donec, longe relicta Massilia, rursus ad dexteram, rate fluminea Rodani ostio subvehare, qua vetus Arelas palustribus vadis et lapidosa planitie, mox in rupe horrida tristis sedet Avenio olim, nunc Avinio, ubi nunc Pontifex Maximus Romanus, propriis sedibus desertis, obstante, ut arbitror, natura, caput orbis efficere nititur, et Laterani immemor et Silvestri; [68] inde, semper adverso flumine, tribus passuum milibus aut paulo amplius ascendens, argenteum gurgitem obvium habebis ad dexteram; flecte iter: Sorgia est, placidissimus fluviorum; cuius aquis quindecim aut circiter passuum milia conscendens, nulli secundum fontem, lucidissimi amnis originem, videbis, et incumbentem scatebris prealtam rupem, ut iam transiri ulterius nec possit nec oporteat. Ut enim dextera et secunda sint omnia, illic tandem in terram depositus, ad dexteram me videbis.
[69] Ubi enim procul ab Italia possim esse tranquillius? videbis autem modicis sed umbrosis ortulis angustoque contentum hospitio, sed quod tanti hospitis adventu factum putes angustius; videbis quem desideras, optime valentem, nullius egentem rei, nil magnopere de fortune manibus expectantem; videbis a mane ad vesperam solivagum herbivagum montivagum fontivagum silvicolam ruricolam; hominum vestigia fugientem, avia sectantem, amantem umbras, gaudentem antris roscidis pratisque virentibus, execrantem curas curie, tumultus urbium vitantem, abstinentem liminibus superborum, vulgi studia ridentem, a letitia mestitiaque pari spatio distantem; [70] totis diebus ac noctibus otiosum, gloriantem musarum consortio, cantibus volucrum et nimpharum murmure, paucis servis sed multis comitatum libris; et nunc domi esse, nunc ire, nunc subsistere, nunc querula in ripa nunc tenero in gramine lassatum caput et fessa membra proicere; et que non ultima solatii pars est, neminem accedere nisi perraro, qui vel millesimam vaticinari possit suarum particulam curarum; ad hec, modo obnixum defixumque oculis tacere, modo multa secum loqui, postremo se ipsum et mortalia cunta contemnere. [71] Ecce, pater, dum te voco, veniendi laborem abstulisse videor: si enim hec perlegis et fidem habes, abunde me vides. Vale iantandem; dum enim colloqui videor, epystolam me scribere sum oblitus.
Ad fontem Sorgie,
III Kal. Iunias.

4

Ad eundem, quid exempla valeant exemplis ostenditur.
[1] Exemplis abundo, sed illustribus, sed veris, et quibus, nisi fallor, cum delectatione insit autoritas. Possem, aiunt, paucioribus uti. Fateor, possem et sine exemplis agere; nec istud infitior, quippe cum et tacere possem, et forte consultius. [2] Sed in tot mundi malis, inter tam multa dedecora tacere difficile est; satis patientie prestitisse videor, quod nondum satyre calamum applicui, cum, diu ante hec monstra, scriptum videam:
difficile est satyram non scribere.
Multa passim loquor, multa etiam scribo, non tam ut seculo meo prosim, cuius iam desperata miseria est, quam ut me ipsum conceptis exhonerem et animum scriptis soler.
[3] Verumtamen si ratio queritur cur exemplis interdum affluam, curioseque in his videar immorari, dicam: puto lectorem eo animo esse quo sum ego. Me quidem nichil est quod moveat quantum exempla clarorum hominum. Iuvat enim assurgere, iuvat animum experiri an quicquam solidi habeat, an generosi aliquid atque adversus fortunam indomiti et infracti, an sibi de se ipse mentitus sit. [4] Id sane, preter experientiam que certissima magistra rerum est, nullo melius modo fit, quam si eum his quibus simillimus esse cupit, admoveam. Itaque, sicut omnibus quos lego, gratiam habeo, si michi sepe propositis exemplis hanc experiendi facultatem dederint, sic michi gratiam habituros spero qui me legent. Fallor forsan in hac spe; tu tamen in hac narratione non falleris; hec enim una vera rei causa est. [5] Altera est, quod et michi scribo, et inter scribendum cupide cum maioribus nostris versor uno quo possum modo; atque hos, cum quibus iniquo sidere datum erat ut viverem, libentissime obliviscor; inque hoc animi vires cuntas exerceo, ut hos fugiam, illos sequar. Sicut enim horum graviter conspectus offendit, sic illorum recordatio magnificique actus et clara nomina incredibili me afficiunt atque inextimabili iocunditate, que si omnibus nota esset, multos in stuporem cogeret, quid ita cum mortuis esse potius quam cum viventibus delectarer. [6] Quibus veritas responderet, illos vivere qui cum virtute et gloria diem obierunt; hos inter delitias et falsa gaudia exultantes, luxu somnoque marcidos, vino graves, etsi vivere videantur, esse tamen adhuc quidem spirantia sed obscena iam et horrenda cadavera. Verum hec inter doctos et indoctos eterna lis maneat; ego sequar inceptum. [7] Habes ergo quod interrogationi tue, quodque quorundam qui tecum sunt, admirationi modo responsum velim, cur exemplis abundem veterum illustrium: quod et aliis profutura spero, et michi scribenti ac legenti profuisse admodum certe scio. Deinceps, quoniam nichil ab uno homine quod omnibus hominibus placeat fieri potest, mirentur improbentque, si libet; certe ego, ne propter alienum murmur intermisisse videar morem meum, inserere huic etiam epystole aliquot exempla non desinam et quid exempla possint, exemplis ostendam.
[8] Omnes qui ante Marium a medicis secabantur, vinciri mos fuerat; quia enim dolorem corporis animi robore superari non posse persuasum erat, vinculorum auxilio utebantur. Primus Marius solutus sectus est, sed post eum plurimi; cur, queso, nisi quia exemplum viri constantissimi atque fortissimi ad imitandum animos erexit, et ut compatriote sui verbo utar, "valuit autoritas"? [9] Bello latino, ad Veserim Decius consul se ipsum pro legionibus et pro populi romani victoria devovit; res dictu quam executione facilior, sponte tua mortem appetere ut alteri victoriam queras; tam efficax tamen exemplum fuit et tam validum, ut bello samnitico ac gallico filius Decius, et ipse consul, patris imitator existeret, et nomine patrem vocans, securus iret ad mortem, quam pro salute suorum civium contemnere illo autore didicerat; quos bello tarentino adversus Pyrrum imitatus nepos, tertia tandem uno de grege victima, etsi non eodem infularum habitu, pari tamen animi virtute eademque reipublice pietate, procubuit. [10] Nunquam talis vir Themistocles fieret, nisi Miltiadis exemplis accensus, fieri illi par in animum induxisset; nunquam Iulius Cesar in illud glorie culmen ascenderet, nisi mirari et imitari Marium ab adolescentia didicisset; quin et Alexandri profuit imago in templo Herculis Gadibus conspecta, qua mox ad cupiditatem magnas res agendi non exarsit modo, sed, ut ait Tranquillus, "ingemuit". [11] Profecto autem, si statue illustrium possunt nobiles animos ad imitandi studium accendere, quod Q. Fabium Maximum et P. Cornelium Scipionem dicere solitos Crispus refert, quanto magis ipsa virtus hoc efficit, claro dum proponitur non marmore sed exemplo? corporum nempe liniamenta statuis forsan expressius continentur, rerum vero gestarum morumque notitia atque habitus animorum haud dubie plenius atque perfectius verbis quam incudibus exprimuntur; nec improprie michi videor dicturus statuas corporum imagines, exempla virtutum. Quid de ingeniis loquar? [12] imitatio unum insigne par siderum lingue latine, Ciceronem ac Virgilium, dedit, effecitque ne iam amplius Grecis ulla in parte eloquentie cederemus; dum hic Homerum sequitur, ille Demosthenem, alter ducem suum attigit, alter a tergo liquit. [13] In omni hominum genete licet idem ostendere, sed in eo quod in me reprehenditur a tuis, nolim hodie nimius videri. Unum etiam nunc exemplum tibi notissimum quominus interseram, temperare nequeo. Siquidem, quem vite callem arriperet diutissime fluctuanti Augustino, et Antonii Egiptii et Victorini rethoris ac martyris profuit exemplum, nec non et illorum duorum in rebus agentium apud Treveros repentina conversio; quam cum sibi Pontianus miles imperatorius enarrasset — ipsius Augustini verba tenes, octavo, nisi me memoria frustratur, Confessionum libro posita —, «Exarsi» inquit, «ad imitandum; ad hoc enim et ille narraverat». [14] Hec ergo consilii mei ratio est, propter observatores ac miratores meos sepius iteranda; video enim quam multis exempla contulerint ad virtutem, et quid in me agant sentio, et de aliis idem spero. Si fallor, res periculo abest; quibus exempla non placent, non legant; neminem cogo; et si me rogas, a paucis legi malim. Vale.
Avinione, VII Kal. Octobris.

5

Ad Barbatum Sulmonensem, de miserabili et indigna morte regis Andree.
[1] Heu quam violenti, quamque inevitabiles sunt fortune exitus, vel previsi! Sepe quidem, ut nosti, Barbate amantissime, de fortuna deque aliis quibusdam loqui soleo ut vulgus, ne in sermone comuni singularis appaream; si seorsum interroger, responsurus fortasse longe aliter. Sed transeo, ne si heream acturus aliud de hac re, supervacuis disputatiunculis implicer abstraharque. [2] Ut autem ceptum sequar, et
Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum,
non cum vulgo solum, sed cum maximis atque doctissimis quibusdam viris et in primis cum Virgilio videri posset, nisi et unus Omnipotens, et fati nomen in ore catholico suspectum foret. At quecunque vis illa sit, seu Dei iudicio seu permissu, res hominum versans, hauddubie magna vis et prorsus ineluctabilis est, et adversus quam frustra imbecillitas nostri conatus accingitur. Nam incursu facili consilium humanum opprimit mali moles et mortale remedium discutit invicta necessitas. [3] Id si unquam alias, nunc maxime intellectum conspectumque clarissime est. Rogo, quid novi, quid inopini accidit? quis non ista previderat? et previdisse quid profuit? tam profunde enim totis regni precordiis se nequitie dirum virus infuderat, ut iam nisi mortiferum esse non posset; tantum audacie tantumque licentie reproborum, tanta piorum desperatio, tantus meror incesserat. Erant crebra undique velut instantium procellarum signa, graves frontes turbida nubes obduxerat, et turgida pectora pugnaces urgebant venti, fulgurabant oculi ardentes, flabant ora minacia tonabantque, prope erat ut manus impie fulminarent; equor aulicum iam tumebat, iamque estus horrisonus et reciproci fluctus et obscene aves et peregrina prodigia vestris late litoribus recursabant.
[4] Morte regis mutata regni facies, et cum unius viri anima omnium vigor et consilium evanuisse videbantur. Spectabamus hec omnes futurisque non secus ac presentibus angebamur malis; loqui autem quis auderet, ubi vix liberi cogitatus erant et non tantum vocibus sed nutibus parata supplicia? Quamobrem in triviis muti omnes, in thalamis murmur ambiguum, mesta presagia et impendentium nuntii malorum — taciti augures — metus ac dolor; denique sic apertis oculis torpuerant animi quasi quos vicini fulminis lux horrenda prestringeret. [5] Nemo, nisi fallor, unus hominum me apertius timuit doluitque liberius; nemo illa curie portenta et introspexit acutius, et contumacius aut lingua percussit aut calamo. Heu quanta quamque evidens proverbiorum fides! «Mala vaticinetur» inquiunt, «qui vates veridicus fieri vult»; et iterum: «Raro ulla calamitas sola venit». Sic est, sic ab antiquis audivimus, sic videmus; magna semper erumnarum acies; incomitate non prodeunt miserie; in multas incidisse se noverit, qui in unam incidit. [6] Equidem, ut in tanta malorum copia miseros multos esse necesse est, sic in tanta bonorum inopia felices paucos, et sane miseris miserorumque gemitibus ac querelis referta sunt omnia. Contra autem quam sit mortalibus rara felicitas, quis non videt, cum et in hoc vite tramite si acriter intueare fortuneque faleras diligenter excutias, nemo usquam vere felix aut votorum plene compos occurrat, et apud scriptores rerum vix comitem unum, procul in ultimis Archadum latebris, felix ille habitus Metellus invenerit?
[7] Quibus ita se habentibus, quis miretur, ut in hominum turbam coniecta spicula, sic in congeriem malorum missa vaticinia non errare, utque ad vivum illa, sic ad verum ista pertingere? Meministi, amice, ut olim presens verbis vivo adhuc, mox extincto rege — illo inquam rege, cui soli suum hoc et proprium nomen fuit— absens literis, nec multo post presens iterum viva voce, non sine suspiriis quid sentirem quid ve in posterum presagirem, quasi iam tunc venturi certus, explicui; videbam enim subtractum regni fastigio fundamentum, erantque sub oculis corruentis regie graves casus. [8] Caput adolescentis innocui primum omnium hac ruina oppressum iri, fateor, non videbam; nescio quid obstabat feralibus coniecturis, id unum quod in malis pessimum erat abscondens; quanquam, ut meminisse videor, iam inde primis ad te literis agnum lupis obiectum, utinam non tam certo dixerim augurio! Et profecto luporum morsus ac rabiem et illa comunia perditorum hominum — contemptum odium invidiam dolum rapinam carcerem exilium — cogitabam; talis hominis talem mortem nec cogitare didiceram nec vereri, quippe qui nullis ex tragediis tam nefarias et tam truces insidias meminissem. [9] Tulit ecce feracissima scelerum etas nostra, quo glorietur antiquitas, quo se posteritas consoletur; utque omne evum fiat excusabile, hoc in tempus summa sevitie ac totius inhospitalitatis erupit. O brevi multum mutata Neapolis, o infelix Aversa! vere Aversa, nomen ex re sumptum: aversa, inquam, prorsus ab humanitate ac fide, quarum prima homini, secunda regi et iusto domino debebatur; in te utriusque spreta reverentia, utriusque in te sacrum gentibus fractum fedus; in te enim fraude impia periit rex tuus, ferro utinam aut virili morte alia, ut hominum manibus interfectus, non ferarum dentibus atque unguibus laceratus videretur. [10] O iniquo condita sidere, infausto signata vomere, cementis extructa sanguineis et vipereis habitata cultoribus, magistra urbs crudelium exemplorum; abunde impietatis et criminum erat, animantium principis sacrosanctam effigiem ad imaginem Dei factam violare tam atrociter tam superbe; nunc id scelus non in homine quolibet ausa es, sed mitissimum innocentissimumque hominum, et dominum tuum, et ante annos tui solicitum, tui amantem, rare indolis puerum, magne spei regem, truculentissime laniasti.
[11] Imo non tu, sed in te acres et immites, dicam homines, an belue, an quod adventitii genus monstri?, qui orbem italicum barbarica feritate maculantes, tuum suumque regem non gladio, non veneno, dura licet at solita regum morte, sed velut incendiarium aut latronem, infami laqueo peremerunt, et cuius vertici debitum ac speratum dyadema diu perfida tergiversatione distulerant, eius collo restem et nodos miserabiles iniecerunt; ut exequiarum genere alio et vita longiore dignissimi corporis ludibria indigna preteream, si nostro forte silentio posterorum notitie subtrahantur. [12] Tu quidem, misera civitas, hec perpessa tuis in penetralibus, que omnes terras et omnia secula tristi sint inquinatura memoria; ceterum et culpe expers, nisi quod patientia criminum sepe consensui proxima est, et, si nec obstare poteras nec ulcisci, miseratione potius digna quam odio.
[13] At tu, Criste, "sol iustitie", cunta videns et eternis radiis universa collustrans, ut quid hanc infamie nebulam passus es terris nostris incumbere, cum posses tam facile — nisi delicta hominum obstarent — vapores noxios odiorum, caliginose noctis algore concretos, fervido tui amoris splendore perrumpere? [14] Tu autem, summe regum nostri temporis, Roberte, quem ex aliqua celi parte res nostras et miserari crediderim et spectare, quibus hoc nefas luminibus aspexisti? et hanc tantam tui sanguinis iniuriam quo animo pertulisti? annon poteras piis precibus impium scelus avertere? an poteras, sed nolebas? Subdifficilis coniectura: etsi enim simillimum veri sit te celesti gaudio repletum terrenis doloribus non moveri, nunquid tamen tuorum caritate atque ingenita pietate non tangeris? [15] Utcunque est, felicem te, qui hunc diem in corpore habitans non vidisti! quamvis te superstite nunquam tam flebilis illuxisset dies, nunquam tantum invidie licuisset. Fuit enim vere frons regia regni salus, conciliatrix animorum, iustitie allectrix expultrixque perfidie ac velut quedam salubris umbra gregibus tuis, ut iocunda pastoribus sic funesta serpentibus. Quodsi humana virtus obstare decretis ethereis non valebat, optanda utique et penitus oportuna mors fuit, que oculos tuos, illos scilicet oculos, quibus adhuc nature legibus horror et lacrime inerant, tam mesto spectaculo liberaret. [16] Proh dolor, tuum illud eximium carum pium dulce depositum, quibus servandum colendumque commiseras perdiderunt, non somno aut ignavia victi, sed flammanti odio et invidia stimulati! O ultrix scelerum iustitia! neque illi aut innocentia aut sanguis aut maiestas profuit, non hominum quisquam aut deorum, non, que efficacissima sperabatur, tui recordatio opem tulit. Voces illas monitusque novissimos pii patris et regis optimi, quibus moriens, quantum mortali consilio datum erat, in longum et familie tue prospexeras et regno, prerupte desperateque nequitie ventus tulit, atque omnis divini et humani iuris contexit oblivio. [17] Sed iam fletuum satis est, modo ne ubi finem fingimus, initium sit; cum enim, ut dicebam, et crebra et comitata veniant mala, cum rara et solitaria bona sint, ex hoc malo nescio quid malorum sequi video, quod ne iterum certior quam velim, mali nuntii vates sim, silentio premam. Meliora cunta proveniant quam spero, nec reipublice noceat paucorum furor, qui in illis quorum est, inultus, ut auguror, non erit; etsi enim divina iustitia sepe misericordie succumbat, in his tamen hoc accidit quos peccati pudet ac penitet, non in his qui flagitio gloriantur. [18] Hec tibi quoque, Sorgie ad fontem, quo rursus e tanto Italie naufragio velut in portum fugi, et preteriti dolens et venturi trepidus, dictabam Kalendis Sextilibus, intempesta nocte. Vale, tui cautus, memor mei.

6

Vitia que curari nequeunt, deserenda esse.
[1] Sine illum, linque eum sibi; etatem habet. Vie patent, ire licet quocunque libet; demitte in collum habenas homini indomito. Frustra niteris. Repeto, linque illum sibi; eat quo fert animus; crede autem michi, non ascendet. [2] Vidisti equos ad iter et ascensum pigros, ad pugnam pavidos, tamen impatientes sotii frementesque; degeneris animi signum est insultare minoribus, non posse comitem pati, nocere cum possit, occasionem expectare non causam. Musce macros stimulant boves, pauperem peregrinum canis infestat; homunculum nostrum his exemplis ascribito. Ubi vel miserabilis orbitas, vel extrema paupertas, denique ubi defensionis est minus, ibi plus sevitie nocendique ferventior libido. Qua in re nichil deliberat nisi an facultas adsit; voluntas nunquam abest, et semper una est.
[3] Quid castigas igitur? perdis operam. Plus aliquid quam verba requirit hoc malum; da illi parem adversarium, confestim ardor iste tepuerit. [4] Semper erit lupus, ove conspecta; admove lupum, ovis erit. "Quid" igitur, ut ait Flaccus,
obseratis auribus fundis preces?
Quin tu sine illum sceleribus obrutum et opressum suis, superbia tumidum, ardentem avaritia, iracundia rabidum, invidia tabescentem, libidinibus efferatum, gule ventrisque mancipium, nimio semper sopore confectum et, ut ait Maro, "somno vinoque sepultum". Quid enim huic facias, quid loquaris? dolio loqueris, et quidem pleno, et nil penitus responsuro, nil intellecturo, nil etiam audituro.
[5] Perproprie in hunc dixisse Licinius Crassus videretur; modo "barbam eneam haberet", cetera enim adsunt: "os ferreum, cor plumbeum". Utique callosas aures callosumque animum habet; callum mendaciis superductum vera verba non penetrant. Nescio an ex illis sis, quibus perdere verba leve est; illud certe scio, quod in homine hoc verba perduntur. Tolerabilis forte iactura, nisi contemptus hinc simul atque odium quererentur. Vale.
Avinione, III Kal. Maias.

7

Inter facundum et loquacem quid intersit.
[1] Quod ad studium rei familiaris attinet coacervandasque divitias, providentissimum hominem omniumque quos ego quidem noverim, circumspectissimum non nego, quique non in vultu tantum, sed, ut plautina anus, "in occipitio quoque oculos habet"; ceterum in eo quod de eloquentia hominis addidisti, longe dissentio. Inter facundum enim ac loquacem largiter refert: alterum qualitatis est, quantitatis alterum; hoc ingenium et ars et exercitatio modesta, illud preceps impetus et impudentia prestabunt. [2] Contraria sunt hec; plerique tamen in discernendo falluntur. Tu, illo loquente, si diligentius animum adverteris, fateberis ut nichil promptius, sic nichil illius hominis sermone durius, nichil asperius, nichil intempestivius. Quod non ideo ut sibi, cuius nomen sciens silui, eloquentie falsam famam, sed ut tibi iudicii errorem eripiam, dictum scito. Vale.

8

Ad amicum indigentem.
[1] Quam pauper quam ve sis dives, nescio. Loquor de arcula; animus enim proculdubio dives est, Bianteo more sua secum bona circumferens nec incendio peritura nec naufragio, et quibus nichil omnino, non predonum vim, non furum metuit dolos, non rubiginem tineasque, non morbos, non mortem, non senium, non ruinam. [2] De arcula sane ipsa idcirco sum dubius, quia dum animum moresque tuos fortunamque simul extimo, ut non multis, sic nonnullis egere te suspicor; sicut enim insanorum est innumerabilibus indigere, sic verum est quod ait Xenophon ille Socraticus: «nichil egere est deorum, quam minime autem proximum a diis». [3] Quamobrem, qui de arcula ipsa nuper a conscio quodam nescio quid audivi, pro virili parte succurendum statui. Ecce itaque de fortune mee, si reliquiis, dicam superbius quam velim, si muneribus, aliter loquar ac sentio; dicam ergo de muneribus Dei, quibus Ille me talia non curantem supra spem supraque votum cumulare dignatus est, aliquantulum ad te misi; quod quantulumcunque est, haud dubito dignanter accipies, et in exigua re, parvo velut in speculo, conspiciens magnum mittentis affectum, munusculi parvitatem animi voluntate pensabis. [4] Non quod ego sim nescius quosdam fortes, quosdam doctos ac simillimos tui viros, et utrosque magnanimos, frustra olim muneribus fuisse tentatos; in quibus ante alios est Fabritii clarum nomen et Curii, Romanorum ducum, quorum alter Pyrri regis, alter aurum contempsisse samniticum laudatur, clarus uterque contemptus, sed nobilitatus alter etiam claritate responsi. Quamvis enim scolastici quidam more suo confundant historias, responsum tamen illud nobile ac famosum «Romanos nolle aurum, sed aurum habentibus imperare», non Fabritii, ut vulgus putat, ad regem, sed Curii est ad Samnitium legatos. [5] Xenocrates legatos Alexandri Macedonis cum quinquaginta talentis ad eum ab ipso rege transmissos, invitatos ad cenam in villam Achademie ac mediocri et minime apparato cibo philosophice habitos, cum dimisisset, postridie reversos querentesque cui numerari pecuniam regis vellet, sic increpuit: «Quid vos» inquit, «hesterna cena non intellexistis me pecunia non egere?» Quo responso cum mestos factos cerneret, ne munus ac legationem regiam sprevisse diceretur, de magna pecunia exiguam particulam accepit, reliquum referri iussit ad regem. [6] Fertur erga eundem regem et Dyogenis Cynici contemptus, ad quem, versatili dolio habitantem cum Alexander videndi cupidus venisset, et miratus hominem, quesisset an donari sibi a rege aliquid vellet, «Cetera» inquit, «alias; nunc ut a sole dimoveas peto». Erat enim hiems, et forte tunc, fundo teste illius ad aquilonem obverso, ore autem ad meridiem, apricabatur seminudus sed fervens animi seniculus. [7] Facetum hoc, durius et prope superbum Demetrii responsum, qui missum sibi ab imperatore romano aurum ridendo ita contempsit, ut diceret: «Si tentare me voluit, toto illi fueram experiendus imperio».
[8] Calanus Indus, dum ingenti lignorum congerie extructa et incensa, more patrio, nudus ad voluntariam mortem iret, Alexandro Macedoni obvio et querenti similiter, num se aliquid vellet: «Nichil» inquit, «est opus; brevi te videbo». Sed hic quidem miri nichil; quid enim non spernat, qui ipsam propter quam cetera concupiscimus, vitam sprevit? Contemptus sane miraculum supplevit vaticinii certa fides; siquidem intra dies paucos Alexander apud Babilona cratere illo Persarum atque Indorum ultore consumptus est. [9] Urbanius aliquanto Dindimus, ad quem nudum cum Alexander idem omni fastu regio deposito venisset, in extrema solitudinum, e cuntis muneribus ab opulentissimo rege sibi allatis nonnisi minima et vilissima rerum sumpsit, ne contemptus asperior insolentie notaretur. [10] Sed hec singulorum hominum, illa publica animorum et incomparabilis altitudo: Pyrri regis, cuius supra memini, legatus Cineas, vir ingenio et sapientia excellens, immensis cum muneribus Romam missus, senatu primum atque ordinibus contis ex ordine nequicquan tentatis, postremo plebem ipsam frustra etiam aggressus, ac nemine prorsus invento cuius domus aut mens muneribus regiis pateret, cum eo ipso quod advexerat auro, ad stupentem regem stupens ipse reversus est. [11] Ceterum hi omnes aut ab hoste rege vel populo, aut a superbo aliquo donatore tentati sunt; at non romani senatus dona Ptholomeus rex egiptius, non Africani sui munus Masinissa contempsit, non Africanus alter munera regis amici, non denique populus ipse romanus, munerum licet spretor hostilium, Pergamei regis, quem amabat, hereditatem testamentumque despexit. Multum refert quo animo quid donetur et a quo, et sicut quidam longe magnificus, sic alter inhumanus atque insolens est contemptus. [12] Amicus ego, non tentator venio; nec, ut verum fatear, dono aliquid tibi, sed tecum partior que scis ipse iampridem nobis esse comunia. Ac ne munus exiguum magnis verbis exaggerem, accipe quicquid id est et boni consule; quod profecto ne idem ipse qui fert, nec alius quidem quisquam, quid aut quale sit, novit; et ego iam, siquid michi credis, oblitus sum. Vale.

9

Ad Philippum Cavallicensem epyscopum.
[1] Veniam ad te, quando ita placere tibi sentio, et Socratem nostrum devotissimum tui nominis adducam. Postridie veniemus, nec horrebimus urbis aspectum, inculta quamvis et rusticana veste contecti. [2] Huc enim pridie raptim ex urbe inquieta et turbida saltu, velut in litus fracta puppe, confugimus, latitandi otiandique proposito eoque habitu qui et ruri et brume convenientissimus visus est. Ut sumus, in tuam urbem commigrare iubes: parebimus, eoque libentius quo ardentiore tui desiderio trahimur; neque magnopere curabimus quales extrinsecus videamur, cui animos nostros apertos ac nudos esse et cupimus et speramus. [3] Illud tuorum voto, pater amantissime, non negabis, si sepe nos hospites habere vis, ut non apparatum exquisitumque convivium, sed mensa nos familiaris excipiat. Feliciter Vale.
Ad fontem Sorgie,
IV Nonas Ianuarias
, pastorali calamo.

 

LIBER VII

1

Ad Barbatum Sulmonensem, deploratur patrie sue vastitas ab incursu ferocium barbarorum.
[1] Inter multifidas quibus obsideor curas, illa non ultima est quam ex rerum tuarum expectatione concipio; quid enim michi Barbato meo carius, quid dulcius? anxia res amor, credula timida solicita, omnia circumspiciens et vana etiam ac secura formidans. [2] Ecce quod semper timui, ecce quod sepe scripsi, ecce quod quotidie dicebam; non poterat tam fedum facinus impunitum esse, et est ultio hec aliquanto serior quam putavi. Verte autem, Deus, iram tuam in auctores scelerum et noxia capita digno supplicio feri; parce piis, parce fidelibus. [3] Quid insons meruit plebecula, quid sacra tellus Ausonia? ecce iam pulvis italicus gressu quatitur barbarico, et victores olim gentium, nunc, heu, vincentium preda sumus, sive id peccata nostra meruere sive iniquum et triste sidus aliquod adverso lumine nos exercet sive — in quod magis inclinor — integri, nunc scelestis additi, criminibus plectimur alienis. [4] Sed absit ut Italie metuam, a qua rebelles potius quod metuant habebunt, dum nuper Urbi reddita potestas tribunitia vigebit et caput nostrum, Roma, non egrotabit. Pars Italie solicitum habet, illa videlicet que olim Magna Grecia dicebatur: Brutius, Calaber atque Apulus et vere nunc Laboris Regio atque olim prepotens Capua, nunc regina urbium Parthenope. In has terras amenissimas ab asperrimis Danubii ripis preceps ruit exercitus, et celi nostri serenitatem fedis nubibus involvit ab aquilone oriens procella, quam vereor ne, dum responsum tuum operior, cum ingenti fragore detonuerit. [5] Sic omnia iam in extremum adducta referuntur; iam Sulmonem primo belli impetu calcatum in ditionem hostium pervenisse fama est. Heu, generosum oppidum, tuam et Nasonis patriam, quibus prosequar lamentis, ab his hodie possessam inter quos ille morte gravius putavit exilium? [6] Qui autem adeo miserabiliter non tam de exilio quam de loco exilii questus est, ut librum non exiguum texeret querelarum, quid dicturus fuisset, si Histri populos et id genus hominum, qua vagus Sarmata et arcitenens Gethes nivosis oberrant collibus, ad occupandam armis patriam suam venturos ullo tempore previdisset, ad quos se Cesaris imperio proficisci tam iniquo tulit animo, ut nichil aliud flere, nichil aliud deprecari, nichil aliud loqui posset? [7] Te vero, frater, quid nunc dicere arbitrer ista cernentem, que nec ego presentia sine lacrimis audio, nec ille futura sine gemitu cogitasset? O feliciora iam saltem Nasonis ossa externa tellure obruta, quam si, patrie pyramidis honore condita, huius temporis ludibrio servarentur! iam tranquilliora dixerim sepulcra inter Histrum et Hypanem quam inter Lirim et Vulturnum: illinc barbari magno agmine diffugiunt, huc irrumpunt. [8] At ego, dum dolorem animi sequor, propositum excessi; et evehebar longius, nisi me expectans et crebro interpellans hic nuntius revocasset; igitur unde discesseram revertor.
[9] Magno super te pavore torqueor, sed nichil in me, quod ipse noverim, consilii est, nichil auxilii; quia tamen plus interdum aliqui possunt quam se posse confidunt, siquid in me opis agnoveris, iure tuo utere. Gratiam, fateor, non mediocrem apud tribunum, stirpe humili sed excelso virum animo propositoque, et apud populum Romanum habeo; nullis profecto meis meritis, sed Deus michi malorum odia bonorum benivolentia compensavit, non quod vel illis nocuerim vel his profuerim, vel malus esse desierim vel sim bonus, sed quia malos odisse, bonos amare disposui, et ab illorum turba ad horum paucitatem sepe transfugere volui si datum esset, et volo si dabitur. Siquid igitur in presenti discrimine apud prefatos tribunum ac populum prodesse tibi intercessio mea potest, ecce, animus et calamus presto sunt. [10] Est michi preterea in longinquo et ab his motibus securo Italie tractu domus, parva quidem, sed duobus unum animum habentibus nulla domus angusta est; nulle illam damnose divitie, sed nec paupertas nec cupiditas, libelli autem innumerabiles inhabitant. Hec modo nos expectat, me ab occidente reversurum, quem iam biennio abfuisse conqueritur, te ab oriente, si fata coegerint et si libuerit, venturum. Quid tibi preter hec offeram, non habeo; domus autem ad quam te invito, ubi sit nosti; in loco salubri et terroribus vacuo et pleno gaudiis et studiis oportuno. Tu quicquid consilii ceperis, ad felicem exitum Deus applicet; ego interim utinam falsa timuerim, et absentia, quod naturaliter solet, metum auxerit amantis! animus quidem meus non quiescet, donec vel te videro vel per literas accepero salvum ex his tempestatibus enatasse.
Avinione, properanter atque anxie,
III Idus Septembris.

2

Ad amicum, de vera humilitate non contemnenda.
[1] Noli obsecro, amicum ideo spernere quia humilis, ne contrarius fias dicto irrefragabili, quo humilitas exaltanda promittitur; vera quidem humilitate nil minus contemptibile, nil minus vera superbia venerandum. [2] In discretione tamen huius rei, ut aliarum quoque multarum, fallimur: viles enim timidosque et abiectos humiles vocamus, magnanimos autem superbos; contra autem, veros humiles falso credita pusillanimitate contemnimus, insolentes vero ceu vere magnanimos veneramur; scitumque est illud Catonis huius iunioris a Salustio relatum: «Vera rerum vocabula iampridem amisimus». [3] Si igitur de re constat, amicumque tibi, ut est, humilem fateris, vide, queso, ne humilitatem, altissimam virtutem Cristoque gratissimam, despexeris; ne, quod nunquam fuisti, importune et odiose superbie videaris. Quis enim vel mediocris ingenii, qui utrarunque, sacrarum scilicet ac secularium, scripturarum seriem legerit, non advertat quantum magister humilitatis Cristus humilia semper amaverit? [4] Ut equidem a primo ordiar, ex quam humili radice nasci voluit Ipse, cuius faciem videre summa et sola felicitas est! annon ex nobilissima qualibet nasci posset vel nobilitare quam vellet? sed nobilitate contempta, humilitas querebatur. «Egressa est virga de radice Iesse, et flos de radice eius ascendit», cuius sub umbra reges sedent, populi requiescunt, cuius orbis totus odore reficitur. [5] Quenam vero radix ista Iesse, quam superba, quam nobilis? cui Ruth materna avia, mulier advena inops vidua, orbam socrum extra fines patrios secuta, et post pueros messores in agrum Bohoz ad legendum spicas primum misericorditer admissa, deinde et nocturnis quoque blanditiis in ipsius domini promota coniugium; unde Iesse pater prodiit, per se ipsum obscuri vir nominis. Ipsum quoque Iesse quis nosset, nisi propter eius filium David? imo quis quenquam nosset eorum, nisi propter Cristum ex illorum radice surgentem? [6] Quorum originem quantum spernere, quantoque cum stomaco et "filium Isai" et "servum suum" dicere solebat ipse Saul, compatriota superbior, novissima licet familia editus minime tribus Israel, quisquis Regum libros leget, inveniet. Ipse David, quamvis eximie virtutis atque excellentis ingenii, tamen adolescentulus pastor erat, quando electus est a Domino et "sublatus de gregibus ovium", ut ipse fatetur, et "de post fetantes acceptus" in regem, "pavit Israel innocentia cordis sui". [7] An Moyses forte nobilior, quando visionem illam vidit rubi ardentis et incombusti, quando tot prodigiorum signis illustratus, ad liberandum populum israeliticum servitute egiptiaca Deo iubente profectus est? certe non rex aut princeps, qui tanto operi eligeretur, sed humilis pastor fuit, et quod magis stupeas, alieni gregis. [8] Iam ipse pater Abraham filiusque et nepos, quorum nominibus omnis sacre pagine plenus est angulus, quorum tanta est gloria ut Omnipotens ab illis cognomen accipere et "Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob" dici voluerit, atque ipse de se loquens eodem ipso cognomine usus sit, putas reges aut tetrarche essent? imo vero vel agricultores vel pastores ovium fuerunt. [9] Asellis vilibus insidentes, stipati gregibus suis, inter filios et uxores sedes mutabant; sed in hac humilitate Deum merebantur ducem; qui eo ipso tempore potentissimis ac superbissimis Assyriorum regibus non modo tam familiaris esse, sed ne nosci quidem velle dignatus est. [10] Ipse Iacob, a quo in Scripturis Sacris crebrius illud insigne cognomen ac familiarius Deo est, non superbia originis sed humilitate sua clarus, qualiter ab illo soceri sui diuturno et gravi servitio redeat, attende. Certe non sceptrum revehit, non dyadema, non purpuram, non currus aureos, non armatos exercitus, sed ovium et caprarum boumque acie instructa clam fugiens, filiorum turbam ac servorum et simul duas ducit uxores ac totidem concubinas, semen gentis innumere, quarum ex utero duodecim tribus Israel et tanta populorum multitudo, Deo fecundante mulierculas et humilitatem honorante, descenderet. [11] Fiebant illis in figura, que superficietenus contemptibilia viderentur, essent autem in ipsa rerum veritate magnifica; si enim non aliter accepta fuerint quam narrentur, quis non audita despiciat?
[12] Quodsi gloria temporalis coram Deo clarior foret quam humilitas, quis dubitet quam in partem iste tantus Dei favor multo propensior futurus esset? confer enim cum his tribus senibus tam famosis cumque omnibus illorum gregibus atque coniugibus tres immensis exercitibus subnixos Romanorum duces, Scipionen Africanum Hanibalis "cornua confringentem" et tributario iugo imperiose Carthaginis colla subdentem, [13] magnum Pompeium in Septentrione atque Asia tonantem et non lacte sed auro repleta patria captisque non ovium sed regum gregibus, a mari Rubro ad Meotidas paludes Ripheosque montes universa calcantem, [14] Iulium Cesarem in Galliis ac Germania fulminantem perdomitisque hostibus ad postremum in viscera patrie victricia pila vertentem ipsamque tunc gentibus imperantem Romam et in ea terrarum orbem unico thesalico prelio vincentem. Quanta quidem hec imparitas rerum, vides. [15] Poterat nasciturus ex homine Dei filius vel ex his nasci vel eos ipsos e quibus nasci decreverat, tales facere, quippe qui utrosque creaverat. Poterat non David in angustis Iudee finibus, sed Augustum in toto orbe regnantem habere stirpis auctorem, vel David ipsum tantum principem facere quantum fecit Augustum. Poterat non in Bethleem vico exiguo, sed Rome cui Iudea inter ceteras serviebat, et in thalamo aureo nasci, non in stabulo. Poterat natus, cui celum sedes est, cuius est "terra et plenitudo eius", non in summa pauperie, sed in summis delitiis enutriri; nisi quia nobilitatem et delitias nostras spernit, utinamque non oderit! [16] Postremo poterat, qui ei succederent suumque nomen gentibus predicarent, discipulos sibi literatos ac potentes principes, reges oratoresque et philosophos, non piscatores rusticos inopes et indoctos eligere; nisi quia ipse est "Deus" qui "superbis resistit, humilibus autem dat gratiam", nec potentia nostra egens ad agendum, "quoniam ipse dixit et facta sunt", nec ad persuadendum eloquentia mortali: «vivus est enim Dei sermo et efficax et penetrabilior omni gladio ancipiti, et pertingens usque ad divisionem anime ac spiritus, compagum quoque et medullarum, et discretor cogitationum et intentionum cordis». [17] Hoc sermone discipulos suos armaverat, quando eos ad persuadendum generi humano, toto dispersit orbe terrarum; non consulari trabea, non imperiali dyademate, non laurea triumphali, non philosophorum sententiis, non oratorum floribus, non aculeis sophistarum, non denique "verbi sapientia", ut ait Apostolus, "ne evacuaretur crux Cristi". [18] Non inter eos Cesar fuit qui cogeret, non Plato qui doceret, non Aristotiles qui argueret, non Cicero qui suaderet; sed homunculi pauperes imbecilles et inculti, qui nunquam aut scolas intrassent aut literas didicissent. Hi tamen inter persequentium gladios et ferarum dentes flammasque et equuleos ac tortores persuaserunt publice quod volebant: [19] Cristum Deum, hominem, natum, passum, descendisse ad inferos, surrexisse a mortuis, ascendisse in celum, rediturum ad iudicium, et cetera omnia que Ille mandaverat, qui, ut scriptum est, "stulta mundi elegit et infirma, ut confunderet fortia"; qui cum prodesse omnibus venisset, elegit, ut ait Augustinus, prodesse imperatori de piscatore, non piscatori de imperatore; quod similiter prorsus de oratore ac philosopho dici potest. [20] Idque non etate rudi accidit et "ad credendum facili", sed longe magis «inveteratis literis atque doctrinis, omnique illo antiquo ex inculta hominum vita errore sublato», longeque magis iam «doctis hominibus ac temporibus ipsis eruditis», quam etate Romuli fuerant — de cuius divinitate credita Cicero loquens ait hec in sua Republica et Augustinus retulit in sua —; "ut ad fingendum", si tunc "vix quicquam", ut idem ait, nunc omnino minus "esset loci"; «antiquitas enim» inquit, «recepit fabulas fictas etiam nonnunquam incondite; hec etas iam exculta presertim eludens omne quod fieri non potest, respuit». [21] Que si, ut dixi, ad colorandam falsam Romuli divinitatem, que credi iam cultiore etate potuerit, Cicero velut non parva argumenta conquirit, Roma vixdum condita et unum e septem collibus vix integrum eumque non tectis aureis muroque marmoreo sed dumoso ambitu et culmis agrestibus occupante atque adhuc nescio quid pastorium redolente; quid etate Cristi dici debet, Roma dante iam iura gentibus, imperantibus Augusto Tiberioque, quorum sub altero natus, sub altero Cristus est passus? [22] Inter quod tempus et Romuli etatem incredibilior quam pro numero annorum, rerum mutatio facta erat. Non quod medium tempus exiguum sit; siquidem ex quo propter suam insolentiam a senatu romano ad Capree paludem discerptus est Romulus, usque dum propter peccata nostra a Iudeis in monte Oliveti crucifixus est Cristus, paulo, nisi fallor, plus minus ve septingentorum annorum tempus effluxit. [23] Quamvis enim Cicero «minus sexcentis» dixerit, non ad suam ibi, sed ad Africani et ceterorum respexit etatem, quos in eo ipso libro Reipublice loqui facit. Et preterea inter Ciceronis cedem sub Antonio et Cristi passionem sub Pilato, quantum verisimilibus coniecturis assequor, septuaginta vel circiter annorum spatium intercessit. [24] Longius ferebar, sed nuntius tuus scribenti imminet et singulos calami tractus notat morulasque medias metitur et crebro ostium celumque respiciens suspirat. Misereor, expertus quid est expectatio properanti animo, et ante destinatum cogor ut dicam: humilitatem ama et Vale.

3

Ad Socratem suum, visio nocturna, et otiosam paupertatem solicitis divitiis preferendam.
[1] Hesterne noctis somnium referam tibi. Videbar michi — incertum unde, nichil enim tale vel cogitare sum solitus vel loqui — videbar, inquam, in agello meo, quem ad fontem Sorgie habeo, thesaurum invenisse: monete pervetuste auree non mediocrem cumulum. [2] Una spatiabamur soli, ut noster est mos; te itaque confestim evocans, digito rem designo: ambos, ut fit, gaudium stuporque defixerat. Michi quidem, ut eram — memini enim —, occurrebat illud Annei: «Vitate quecunque vulgo placent, que tribuit casus; ad omne fortuitum bonum suspitiosi et pavidi subsistite: et fera et piscis spe aliqua oblectante decipitur; munera ista fortune que putatis, insidie sunt». [3] De hoc ergo consultantes, parumper hesitavimus leti trepidique. Quid multa? ultime insanie visum est, quod per terras ac maria tantis laboribus tantisque periculis queri solet, id oblatum ultro contemnere. Mox certatim honeramur auro domumque clam taciti convehimus, abditis pro tempore que exportari uno fasce non poterant; hoc semel, hoc iterum et iterum facimus, et semper avidius; semper enim, ut natura rerum habet, cum pecunia solicitudo cupiditasque crescebant. [4] Ferit aures interim murmur invisum; secretum nostrum, nulli licet creditum, sponte sua in vulgus eruperat. Nec ita multo post nescio quis maior dominus locorum aderat, vendicans iure thesaurum. Obnitimur. Hinc primum longa et inamena colloquia, inde lis mineque et semper litibus iuncta convitia, illo acriter urgente, nobis indignantibus in nostro reperta nobis eripi propitie dona fortune. [5] Mille subinde rerum motus et mille consilia, nunc matura et cauta nunc temeraria et acerba, cum iam ad resistendum nos non tam nostra cupiditas, quam inexorabilis adversarii superba durities inflammaret. Iam ab otio ruris ad urbana negotia, iam a studiis ad arma translati, novis curarum turbinibus agebamur; iam pro intentione pervigili et inquisitione pulcerrima novarum rerum, pernox odium atque ira successerant; postremo iam res a litigio ad bellum verterat. Ita mutatus animorum status, et sepe reperti auri penitebat. Philosophabamur in somnis:
[6] 'Ubi vitam serenam atque tranquillam liquimus? quis nobis has curarum superinduxit nubes, quis in has procellas nos impegit? an ignorabamus in auro speciosam erumnam et splendidam esse miseriam? necessitas cum divitiis crescit et fugit cum mediocritate felicitas'. [7] Occurrebant acervatim exempla eorum, qui vel indivitiis infelices vel in paupertate felicissimi fuissent; spernebantur inutiles opes Cresi et funestum Mide aurum et Dyonisii Crassique spolia templis avulsa; laudabatur Cincinnati Reguli Curii Fabritii felix et gloriosa pauperies. [8] Accedebat acies hominum nostrorum, qui nudi, in solitudine, solibusque et frigoribus adusti, radicibus herbarum et silvestribus baccis pasti, pro tecto celum, terram habentes pro cubiculo, cum voluptate torrentem turbidum hauserunt, asperoque et angusto calle gradientes, spe patrie melioris omnia prorsus mortalia contempserunt. [9] Ceterum, quo plura huius generis ingerebantur exempla, eo gravius dolebamus ea non vidisse nos in tempore, sed in tergo, ut aiunt, oculos habuisse. Denique sic eramus, ut iam, ne cepto vellemus absistere, solus cedendi pudor obsisteret; et iam supremi certaminis instabat alea, cum repente, medio noctis, ira metuque anxius expergiscor: gelidus sudor corpus omne perfuderat. Ita me divinitas salvum velit, ut ego perinde fessus animi fessusque membrorum eram, ac si grave durumque negotium non somnians sed vigilans agitassem. [10] Nec facile dici potest quam letus fui, ubi sensi me thesauro simul et solicitudine liberatum, et tantum habere quantum alit, non quantum angit; quantumque vite sufficit, non quantum afficit; quamque per somnum in ea sententia radicatus sum, quam michi vigilans persuadeo esse verissimam, plus mali quam boni cupidis mortalibus afferre divitias. [11] Surrexi demum hora solita — consuetudinem meam nosti — dumque quotidianis laudibus Deo dictis, ex more manum calamo applicuissem, hoc primum quod sopitum exercuerat, se se obtulit experrecto. Huius ergo sententie te participem facio, qui particeps somnii videbaris. Vale, et ut sis felix supervacuas pelle cupidines.
XIX Kal. Februarias
ad auroram.

4

Ad Iohannem Tricastrinum epyscopum, theologie professorem.
[1] Petitionis tue memor promissique mei non oblitus, Italiam sive — ne grammatica lite implicer, quam in epystolis Ciceroni suo movet Athicus — in Italiam vado. Scio quidem et memini quid me de ipsius Ciceronis libris in ordinem redigendis, et quarundam, ut dicere soles, veluti scintillarum lumine declarandis, sepe rogaveras. [2] Demum, quo ineluctabiles preces essent, ut Romanus Pontifex, qui fervoris tui conscius, hanc generosam bibliothece sue custodiam ita tibi credidit, ut olim nostri principes Iulius Cesar Marco Varroni, Cesar Augustus Pompeio Macro et rex egiptius Ptholomeus Philadelphus Demetrio Phalerio commisisse noscuntur, curam prorsus ingenio tuo dignam; ut Romanus, inquam, Pontifex digredienti michi suum hac in re modestissime indicaret animum effecisti. [3] Quid facerem? notum, licet ignoti poete, carmen:
Est orare ducum species violenta iubendi,Et quasi nudato supplicat ense potens.
Parebo si potero, nam et sibi parere necessarium, et tibi placere delectabile; contraque, preces tuas spernere durum, illius iussa negligere sacrilegum. [4] Totum in hoc vertitur: quam michi in illis quos poscitis emendatis codicibus reperiendis, fortuna faverit. Nosti enim, expertus seculi nostri crimen, quanta sit rerum talium penuria, cum tamen inutiles et supervacue, imo vero penitus damnose funesteque divitie tantis curis ac laboribus aggregentur. [5] Quod in me erit, studium indefessum ac diligentiam adhibebo; ac ne moram fortassis accuses, scito me reparandis viribus corporeis, quas morbus imminuit, in solitudine mea ad fontem Sorgie usque ad autumni temperiem subsedisse, metuentem corpus adhuc invalidum longe vie committere; tunc auctis, volente Deo, viribus atque estibus imminutis, iter arripiam.
[6] Interea, utinam scire posses quanta cum voluptate solivagus ac liber inter montes et nemora, inter fontes et flumina, inter libros et maximorum hominum ingenia respiro! quamque me in ea que ante sunt cum Apostolo extendens, et preterita oblivisci nitor et presentia non videre! Vale.

5

Ad Lelium suum, de rebus familiaribus et de sinistris rumoribus actum tribuni urbis Rome.
[1] Multa scribere tempus dehortatur, somnus prohibet; noctem iam tertiam insomnem ago, neque veteribus curis liber et oppressus novis, quas michi profectio mea peperit, multa in faciem et in tergum curanda denuntians. Cum ex equo despicere omnia in animum induxero, quod magna ex parte iam feci, tum primum tranquillos somnos carpere incipiam, non aliter quam Eneas ille virgilianus, qui
iam certus eundiCarpebat somnos, rebus iam rite paratis.
[2] Aut enim fallor aut anceps et longa deliberatio plena molestie ac laboris est; dubitandi exitus initium est quietis. Dici nequit, anxia mens et consultationibus vagis exercita quantum, electione consilii in unum aliquod versa propositum, conquiescat. Tunc igitur ut occurret, nunc semisopitus et velut in somnis loquar. [3] Excusationem tuam, quamvis supervacuam, amplector; scio enim locorum distantiam ut amantibus odiosam, sic honestis amicitiis non obesse: ubicunque ergo erimus, simul erimus. [4] De negotio tuo faciam ut scribis, quod michi scilicet fieri vellem: breviter expediere; nil enim in me molestius experior quam verbis trahi. Hanc amicis sciens molestiam nunquam feci nec faciam quidem; placebo si potero, alioquin ne displiceam providebo.
[5] Versus tuos, excitato apud Elicona nostrum ingenio, texere meditabar; sed, nescio qualiter, cedula tua, quam decies in manibus habui, discedentem me fefellit et sine me domi substitit. Quere eam ibi et post me mitte; licet et sine illa scire videar quid dicturus sum, modo frondosi nemoris uspiam diverticulum occurrat.
[6] Tribunitie litere copiam, quam michi misisti, vidi legi stupui; quid respondeam non habeo. Fatum patrie agnosco, et quocunque me verto, dolendi causas materiamque reperio. Roma enim lacerata, qualis Italie status? Italia deformata, qualis mea vita futura est? In hoc publico et privato merore, alii opes, vires alii corporeas, alii potentiam, alii consilium conferent; ego quid conferre possim preter lacrimas, non video.
Kal. Decembris
, ex itinere.

6

Ad Socratem suum, de rebus suis familiaribus et mediocritatis studio.
[1] Summe quidem rerum mearum, quas spectate fidei tue credidi, nichil detraho, nichil adicio; non tantum firmus, sed fixus etiam in proposito meo sum, cuius si meministi, supervacuum est quicquid de hac re ulterius loquor. [2] Ut tamen me mei non immemorem scias, breviter sic habe: magne fortune appetens nunquam fui, sive id modesti sive pusilli sive, quod quibusdam magnis viris placet, magni animi est. Vera quidem et vulgo etiam nota commemoro, et quorum te in primis testem habeo et interdum laudatorem, interdum vero, pro qualitate temporum, amicissimum reprehensorem, quod scilicet, ut verbis tuis utar, cepto nimis insisterem, et videndum esset ne unde famam summe constantie quererem, inde pertinacie nomen infamiamque consequerer. [3] Me tamen consilii mei hactenus non penitet; omnis enim michi altitudo suspecta est, et precipitii admonet omnis ascensus; multoque facilius natura duce in illorum consortium declinarem, qui, ut ait poeta,
habitabant vallibus imis,
quam eorum qui, ut ait idem,
posuere in montibus urbem.
[4] Que cum ita sint, si optata michi mediocritas, quam iure Flaccus "auream" vocat, ut pridem promittebatur, obvenerit, est quod grata intentione suscipiam, et perliberaliter mecum agi dicam; sin invisum illud et grave maioris officii honus imponitur, renuo, excutio. Pauper esse malim quam solicitus, quamvis, ut res eunt et ut est animus, pauper esse non possim. [5] Hec et his similia, quecunque inter nos in hanc sententiam dici solent, tu, qui nosti optime, et amicis et dominis et dominorum domino nota fac, obsecro, cum tempus videbitur, quamvis a me ipso nec occultata nec tacita. [6] Sed sunt quidam, quibus, ut in animum penetret, sepe veritas inculcanda est; quod eo nunc minus mirer, quo quicquid de me modo dicturus es, videri scio et ab etatis nostre moribus et ab ipsa vulgi opinione remotius; cum quo michi ut in multis, sic precipue in eo quod nunc agitur, discordia multa est.
[7] Sed incredibilitatem audientium vigor animi et facundia loquentis excutiet. Multum Socrati meo de re qualibet, sed multo plus autoritatis ac fidei fuerit amico de secretis amici consiliis disserenti; multa quoque de amici ore quam de proprio favorabilius audiuntur. [8] Illud in finem ne dissimules, nequis forte de nostra simplicitate sibi placeat: non est vera liberalitas dura, non lenta, non difficilis; nichil respicit nisi quem complexa est; illi morigera est. Non iubet illa sed obsequitur, et implet vota, non limitat; scimus ergo quia petenti modicum immensa porrigere, species est negandi. Vale.
VII Kal. Decembris
, ex itinere.

7

Ad Nicolaum tribunum urbis Rome, de fama eius immutata indignatio precibus mixta.
[1] Fecisti, fateor, ut sepe per hoc tempus illud apud Ciceronem loquentis Africani dictum multa cum voluptate repeterem: «Quis est hic qui complet aures meas, tantus et tam dulcis sonus?» Quid enim in tanta claritate tui nominis, ad tam letos et tam crebros rerum tuarum nuntios convenientius diceretur? Idque quam cupide fecerim, inscriptus tibi exhortationum mearum liber indicat, stimulis meis ac laudibus tuis plenus. [2] Noli, queso, committere ut dicam: 'Quis est hic qui vulnerat aures meas, tantus et tam tristis fragor?'; cave, obsecro, speciosissimam fame tue frontem propriis manibus deformare. Nulli fas hominum est, nisi tibi uni, rerum tuarum fundamenta convellere; tu potes evertere qui fundasti: solet architectus esse optimus propriorum operum demolitor. [3] Nosti quibus tramitibus ad gloriam ascendisti; versis retro vestigiis inde descenditur, et natura facilior est descensus; latissime enim patet neque solum apud Inferos locum habet, quod a poeta dicitur:
facilis descensus Averni.
[4] Tantum ab illorum desperata miseria presentis vite varietate differimus, quod quandiu hic sumus, cadimus quidem et resurgimus, descendimus et ascendimus; inde autem nullus est reditus. Quid vero dementius quam, cum stare possis, cadere fiducia resurgendi? Semper ex alto periculosior casus est; et quid, oro te, virtute altius ac gloria, quarum in vertice consederas nostris temporibus inaccesso? tamque impigre et tam insueto calle ad summa perveneras, ut haud sciam cui usquam formidolosior sit ruina. [5] Pedem figere oportet obnixius ut consistas neque spectaculum prebeas ridendum hostibus, lugendum tuis. Non queritur gratis clarum nomen nec servatur quidem;
Magnus enim labor est magne custodia fame.
[6] Permitte michi meo versiculo tecum uti, qui adeo michi placuit ut eum ex quotidianis epystolis non puduerit ad Africam transferre; et hanc michi quoque durissimam necessitatem exime, ne lyricus apparatus tuarum laudum, in quo— teste quidem hoc calamo — multus eram, desinere cogatur in satyram. [7] Neu me casu in hanc narrationem incidisse aut de nichilo locutum putes. E curia digressum amicorum litere consecute sunt, in quibus ad me rerum tuarum discolor et prime multum dissimilis fama pervenit: non te populum, ut solebas, sed partem populi pessimam amare, illi obsequi, illam colere, illam admirari. Quid dicam nisi quod Ciceroni scribens Brutus? «Pudet conditionis ac fortune». [8] Mundus ergo te videbit de bonorum duce satellitem reproborum? sic nobis subito turbata sunt sidera, sic infensa divinitas? ubi nunc ille tuus salutaris genius, ubi, ut usitatius loquar, ille bonorum operum consultor spiritus, cum quo assidue colloqui putabaris? neque enim aliter talia fieri posse per hominem videbantur.
[9] Quid autem torqueor? ibunt res quo sempiterna lex statuit; mutare ista non possum, fugere possum. Itaque non parum michi negotii remisisti: ad te animo properabam, flecto iter, certe te alterum non videbo. Tu quoque longum vale, Roma; si hec vera sunt, Indos ego potius aut Garamantes petam. [10] Sunt ne autem vera hec? o multum principio dissimilem finem et o nimium delicatas aures meas! assueverant magnificis rumoribus, pati ista non possunt. Sed et possunt falsa esse que loquor, et falsa sint utinam; nunquam libentius erraverim. Magna quidem apud me est scribentis autoritas, sed cognite michi multis indiciis — generose dicam an animose?— cuiusdam invidie non parva suspitio. Igitur etsi plura loqui dolor imperet, frenabo tamen impetum; quod profecto non possem, nisi quia solicitudinem meam incredulitate consolor. Secundet hec Deus et letiora faciat quam narrantur, potiusque me amicorum alter mendacio, quam impietate alter flagitioque leserit; siquidem consuetudine pessima effectum est ut mendacium iam quotidianum et vulgare peccatum sit; proditorem patrie nullius evi licentia, nulla consuetudo, nulla libertas criminum excusat. Potius ergo ille mentiendo paucos michi mestos dies, quam tu patriam deserendo mestam omnem vitam feceris; ille siquid verbo deliquerit, verbo purgabitur; tuum si — quod fictum cupio — verum scelus est, quibus unquam piaculis abolendum speres? Immortale decus est, immortalis infamia. Quamobrem si — quod opinari nequeo — tuam fortasse negligis, at saltem fame mee consule; scis quanta michi impendeat procella, quanta, si labi ceperis, in caput meum reprehensorum turba conspiret.
Proinde, dum tempus est,
ut terrentianus loquitur adolescens,
etiam atque etiam cogita;
circumspice, oro, summo studio quid agas, excute acriter te ipsum, examina tecum, nec te fallas, qui sis, qui fueris, unde, quo veneris, quorsum inoffensa libertate progredi fas sit, quam personam indueris, quod nomen assumpseris, quam spem tui feceris, quid professus fueris: videbis te non dominum reipublice, sed ministrum.
Ianue, III Kal. Decembris.

8

Ad Iohannem Aretinum.
[1] Omnia optato proveniunt, amice. Gratulor ergo libertati patrie, principum nostrorum glorie, tranquillitati civium, religionis augmento, publice letitie, singulariter honori tuo, cuius manibus turbide hactenus et tenebrose urbi blanda serenitas et pax predulcis invehitur; votivo quoque successui familiarium rerum tuarum gratulor. [2] Perrarum est ut leta cumulate accidant, quin fortune dulcia semper immixtus aliquis amaror inficiat; at siquando plene propitia esse vult, ex amaritudine rerum ipsa dulcedinem insperatam miris modis novit elicere. Sepe igitur, dura molliens et inflectens, que tristia videbantur vertit in gaudium. Utendum fortune muneribus, non fidendum. [3] Certe hoc nunc artificio usa est. Itaque quid vis dicam? non tantum votivis eventibus sed casibus ipsis nostris atque difficultatibus gratulari incipio: uni scilicet motiuncule illi tui corporis, qua ingens ac multiplex animi letitia temperata est, et viarum mearum impedimentis multis ac variis, quibus effectum spero ut ambo simul in patriam revertamur. Vale.

9

Apertas inimicitias occultis odiis preferendas.
[1] Agreste proverbium: «Lectum cani sternere magnus labor». Dicti ratio si queritur, quia scilicet accubiturus huc atque huc in girum vertitur, ut nescias ubi pulvinar colloces. Ludicra quidem cogitatio illius, cui primum hoc dicere in animum venit; et tamen sic est, idemque de multis hominibus dici potest, quod de cane dictum rides. [2] Multi enim sunt, quibus nichil rite fiat; ita crebro volvuntur, ut quam in partem sint casuri aut quid velint, sciri nequeat. Cum illis placuisse credas, nichil egeris; omnis labor, omne perit obsequium. Si urbanas illis offeras delitias, ruris frugalitatem laudent; si ex urbe deduxeris, frequentiam querant, solitudinem execrentur; si colloqui ceperis, fastidiant, indignenturque si taceas; absentes desiderent, presentes despiciant, amicos sepe etiam oderint. [3] A talibus semper abesse, consultius; intelligis quid velim, et frustra erit quicquid amplius dixero. Dicam tamen, nequa dissimulationis occasio tue mansuetudini meo silentio prebeatur. Ut quid operam perdis, generose anime? longe tibi imparem atque dissimilem nactus, pedem retrahe ab incepto laborioso et inefficaci; reconciliare illum tibi nequicquam niteris, invito amicus esse non potes, formidabilis inimicus potes esse. [4] Quem nunc ille contemnit, timere incipiet, si aperte incipias irasci: sentietque quisnam esset quem gratis ingrato animo lacessendum duxerit. Medicorum morem in hoc egro et infecto homine sequere; oro te, experire contraria. Mansuetudine irrita, efficax forte severitas fuerit odiumque potentius amore; quem blandiendem spernit, horrebit ex professo inimicitias exercentem. Moribus adversum meis, sed consentaneum rebus, consilium dedi; quid enim illi facias, qui amorem vocet insidias, humanitatem putet esse formidinem? Vale.

10

Ad Iohannem Anchiseum, excusatoria et de spe caduca.
[1] Litere tue, plene gratissimis atque dulcissimis reprehensionibus, invenerunt me circa Padi ripam, IX Kalendas Aprilis, ad vesperam. Confer adventus diem cum illarum data, et vide si eo temporis spatio venire debuissent ex Egipto. [2] Venerunt cum eis et amicorum litere, et duorum facie michi non notorum sed utique illustrium, ut dicis, iuvenum, ut scripta testantur, senum; quales utinam multos haberet civitas nostra, si tamen non esset in exilium missura; imo etiam si missura, quorum dispersio reliquas saltem civitates italicas adornaret! Sed omitto hanc inexhaustam semper et veterem querelam, et revertor ad literas. [3] Omnium fere una sententia est: arguor, post propositum veniendi Florentiam, iter in Cisalpinam Galliam deflexisse, quasi natalis patrie contemptor, et spes ac vota multorum me illic expectantium elusisse. Possem ad hec multifariam respondere, et quid aliorum responsurus sim literis, necdum scio. Respondebo tamen aliquid, licet occupatissimus; rogas enim; sequar impetum; dum calamus erit in manibus, ille michi quo se duci velit, ostendet. [4] Certe cum illis, ut stilo scribentium satisfiat, Musarum michi presidio opus erit; tibi autem, cui sine ullo artificio aperta et nuda omnia esse debent, unum hoc minime tacuerim, quod neque viarum labor, neque pestis anni huius universum orbem sed cunta presertim litora proterens atque consumens, neque animi mei dolor, neque mala, nisi fallor, et iniqua michi patrie tractatio, me a suscepto itinere detorsisset; presertim cum, maiore laboris parte confecta, iam Ianuam pervenissem. [5] Hec igitur verior et potior causa fuit, quod secundum spem quam mente conceperam, imo vero, ut eventus docuit, somniaveram, fieri non posse videbatur, quin aliquem tibi rerum nostrarum letiorem exitum afferrem. [6] Itaque dulce erat expectare, donec in locum spei res ipsa succederet; et iam non cursum modo, sed volatum meditabar, videbarque michi sine ullo laboris sensu Alpes Bononie transiturus — Apenninum vulgariter Alpem dixi —; inde enim improvisus, licet non inexpectatus, tuis et amicorum oculis adesse decreveram. Accedebat quod hinc potissime cepti operis adminicula sperabantur, quibus mora omnis inimica erat, quippe cum nec celeritas exacta suffecerit. [7] Quid dicam? scio res solidas esse, spes inanes; scio quod qui spem perdit, nichil perdit; minus dixi: multum vero lucratur; et tamen expertus loquor: ut nulla minor iactura quam spei est, sic nulla molestior. Causa est, quia sepe pluris fiunt sperata quam possessa, et sepe quantum nos spes rerum blanda fefellerit adipiscendo cognoscimus. [8] Hinc est ut, quotiens ante experimentum spes interiit, gravi nos incommodo affectos extimemus. Prevertit ergo consilium meum Deus, et curas quas pias arbitrabar, supervacuas declaravit; ut vel sic edoctus agnoscerem cogitationes hominum vanas esse. [9] Et de hoc quidem hactenus. Super negotio litis nostre, nil aliud dico: res in curia vertitur. Spero fore ut illius predonis insidie detegantur; in omnes tamen casus paratus est animus: victor gaudebo, victus victa cum iustitia me solabor. Non nunc primum fortune ludis exerceor; didici quibus artibus caduce spei vulnus eluditur. Eant igitur res utcunque, modo ego non movear; neque hercle quo moveri debeam, intelligo; nempe equo animo possum vel assequi quod meum est, vel dimittere quod nunquam assequi potui.
[10] "Compendiaria ad divitias" philosophorum via est, que monstrat non addendum divitiis, sed cupiditatibus detrahendum; hanc sequi disposui, ne in illud durum ac laboriosum negotiorum inextricabilium iter incidam, a quo me Deus et ipsa nature mee conditio, manu, ut ita dixerim, retraxerunt. De lire igitur sit quicquid esse potest; michi paupertas mea non molesta nec sordida, sed multis plus etiam quam vellem invidiosa, sufficiet. Cum qua si "bene michi convenit", ut videtur Senece, "dives sum". Vale.
VII Idus Aprilis, Verone.

11

Ad eundem, adventantis amici fama.
[1] Credi non posset quantum michi curarum decesserit quantum ve letitie accesserit recenti quodam nuntio; quod tecum, quamvis multa loqui locus tempusque prohibeat, partiri quantalibet brevitate disposui. [2] Franciscum nostrum adventare audio et iam esse Massilie, multis quidem iactatum casibus et terrestribus maritimisque periculis, salvum tamen. Et ad me primum ille nunc recto, ut aiut, calle festinat et de viarum, ut certus sum, prolixitate conqueritur, sepe virgilianum illud in ore habens:
Italiam sequimur fugientem et volvimur undis;
nec immerito. Putabat enim me in Gallia reperire, sed illam curie sentinam tolerare nequiveram. Proximus illi saltus in patriam. [3] Tui eum desiderio ardere certe scio, sed michi crede — quod non scriberem, si propositum meum pervertere posses ulla providentia — crede, inquam, michi: de consiliis hominum fortuna iudicat. Inter cogitatus atque actus magnus quidam, ut vulgo dicitur, mons est. Quando hic erit, quem iamiam adfuturum spero, iniciam manus. Imperiosa res est amor, nichil non licere sibi extimat; videbor iure meo uti, si quasi reinventum thesaurum domi recondidero, curamque sumpsero ne tam facile rursus eo caream. [4] Id tibi prenuntiatum velim, quo patientius feras cum acciderit; neque enim, ut adventus sui famam tecum modo partitus sum, sic ipsum quoque partiar amicum. Multo rarior multoque preciosior res est amicitia quam aurum; in qua siquid avidius egero, excuset utcunque possesse rei precium duritiem possessoris; ego quidem te consortem non reicio, ita tamen, ut presentem partiamur. Ut partem igitur tuam feras, imo vero ut pro uno duos habeas, venire te amor cogat. Vale.
E valle serena Parmensium, pastorali calamo,
IV Idus Aprilis.

12

Ad eundem, de expectati amici morte conquestio.
[1] Heu, quid hoc est? quid audio? O spes mortalium fallax, o cure supervacue, o labilis status! nichil homini tranquillum, nichil stabile, nichil tutum; hinc fortune vis, hinc mortis insidie, hinc fugacis mundi blanditie: undique circumvallamur miseri. Et inter tot laqueos spondere nobis iocundum aliquid audemus? Totiens frustrati, totiens ludibrio habiti, sperandi consuetudinem et milies elusam credulitatem nescimus exuere; tanta felicitatis, licet false, dulcedo est! [2] 'Heu demens, heu cece "rerumque oblite tuarum"' quotiens mecum dixi, 'vide hic, nota, attende, subsiste, recogita, imprime signum fixum, mansurum indelebile; memento fraudis huius et illius; nichil unquam speraveris, nichil credideris fortune: mendax est, varia levis infida; priora eius blanda et mitia, posteriora eius acerbissima nosti. Iam hoc ferale prodigium expertus, a nemine iam docendus, tuis igitur exemplis tibi consule et ullum cum hac inire commercium caveto; eque promittentem ac negantem despice, eque largientem rapientemque contemne'.
[3] Hoc decreveram, hoc mente firmaveram; at post tam virile propositum, ecce rursus quam muliebriter, quam inepte decidi: ridiculose dixerim, an vero flebiliter? ridiculose aliis fortasse, michi quidem prorsus miserabiliter ac miserrime. [4] Post tot rerum speratarum inopinos casus, induxi in animum sperare iterum atque huic momentaneo et velut hiberne sereno noctis credere et ex eventu crastini pendere, preceps temerarius inconsultus. Interblandiri curis mordacibus ausus sum: 'Ecce iam dilectus meus aderit, Franciscus meus, frater meus, amicus meus, non minus michi iunctus voluntate quam nomine, non minus amore quam sanguine; ecce aderit et forte iam adest'. [5] Tam vehementi enim meditatione in eum incubueram, ut sepe velut ante oculos aspicerem, tanto maris ac terrarum spatio distantem et heu, nunquam amplius in huius michi peregrinationis exilio revidendum. Sed ego, iure quodam meo quod amantium omnium est comune, fictis congressibus atque colloquiis invise moras solabar absentie meque ipsum, ut fit, quadam cum voluptate fallebam. [6] Quotiens aliquis ex pueris meis, quibus ille se fecerat multa morum suavitate carissimum, ad me aliquid nuntiaturus intraverat, ita eram quasi ille iam afforet; quotiens quisquam fores impulerat, fluctuabam et pastorium illud in primis occurrebat animo:
Nescio quid certe est: et Hilas in limine latrat.Credimus? an qui amant ipsi sibi somnia fingunt?
[7] Hec michi miser amans somnia fingebam, his angebar curis, his estuabam solicitudinibus, pascebarque tenui quadam spe non aliter quam opimis per quietem dapibus sopitus esuriens; et latratus canum et servorum voces et moti stridor cardinis et pavimentum proterens ungula cornipedis, et omnis omnino strepitus excitabat. [8] Quotiens vel libellos quibus inhiabam, vel cui inherebam calamum, festinabundus abieci! quotiens surrexi, quotiens prosilui, videndi avidus tenendique dilectum meum et curarum mearum predulcissimum participem, neque fratrem solum — ut Tullii, quibus hoc loco possum proprie, verbis utar — sed suavitate fratrem prope equalem, obsequio filium, consilio parentem, quem nescio an nimis sero cognoverim, an verius nimis cito! Nisi enim amare hominem cepissem, nequaquam morte eius in has lacrimas incidissem.
[9] Biennio vix integro illius convictu et amicitia fretus sum, tempus, heu, vix alloquio, ne dicam amicitie, satis patens; sed hoc uno solor orbitatem meam, quod ambo certatim illius temporis brevitatem ardentissima hinc illinc caritate laxavimus, et quicquid in amicitia dulce vel sanctum est, quod in spatioso evo alii solent, nos explicuimus in angusto; ut iam delectatio nostra diuturnior, amicitie vero fides certe neque sincerior, neque familiaritas arctior esse posset. Invidit gustatam michi vite dulcedinem fortuna.
[10] Plurima et magna fidei sue pignora sanus egerque suscepi, que in animi mei penetralibus adamantina sede recondidi; spero itidem de me ille sentiret, eoque propensius, quo et humaniorem illum et amantiorem natura protulerat. Nunc autem illius temporis memoria et amara michi simul et dulcis est; hinc mulcet hinc cruciat, nec satis expedio malim ne fuisse illi homini notus an incognitus; amicum enim talem, felix et dulce quidem habuisse, sed amisisse miserrimum atque amarissimum. [11] Nunquam fere alias me ipsum, ut nunc, excusseram; quod non sine pudore fateor, et affectuum in me plus et virium minus quam opinabar, invenio; putabam enim — et dignum erat multa lectione longaque rerum experientia — obduruisse adversus omnes ictus et iniurias fortune. Fallebar infelix: nichil me mollius, nichil enervatius.
[12] Putabam, imo equidem certus eram, me Franciscum meum amare tenerrime; hoc enim illius erga me caritas et obsequia merebantur; quantum tamen amaverim, heu serum!, nec aliter quam perdendo cognovi. Ideoque nunc intractabilius ulcerosa mens dolet, plus se cernens amisisse quam crederet. Qua in re nichil michi magis obfuit, quam impremeditatio eius quod non solum evenire poterat, sed non evenire non poterat: non cogitaveram moriturum. Et profecto siquis in hoc torrente rerum humanarum ordo esset, ante me mori non debuit post me natus. [13] Accessit fervens atque anxia eius expectatio, de qua multa iam dixi: sic enim ipse michi supremo lacrimans digressu, sic deinde per literas pollicitus; sic Socrates meus non futurum iam, sed presentem eius nuntiaverat adventum, digressum ex Gallia recta ad me tramite in Italiam properare. [14] Heu michi! nunc recolo; velut, adhuc felix atque integer, proximam abscissionem et instantes miserias presagirem neque confestim scirem optima mei ipsius parte cariturum, brevissimam felicitatem meam nitebar extendere, quid fata mecum agerent ignorans. 'Veniet' dicebam, 'prius me quam grandevum patrem, quam dulces fratres ac sorores visere; iniciam manus ac tenebo, nec magnis viribus opus erit; opitulatorem ex adverso inveniam: amor, qui cum illo habitat, partes mecum faciet'. [15] Iam ille crebro michi dicere consueverat horatianum illud
Tecum vivere amem, tecum obeam libens.
Sed ecce manus, quas ego sibi inicere cogitaveram, mors iniecit; et quod ad te pridie brevi quadam epystola dixeram, de consiliis hominum iudicare fortunam, longe aliter atque ego senseram, interpretata est. [16] Nunc, erepta spe geminatoque desiderio, quid agam? lacrimis ne atque suspiriis alar, et in amissi locum merorem meum indesinenter amplectar? an vero serenare animum nitar, et circumstrepentibus fortune minis, in arcem rationis evadere? Hoc prestat, illud placet; hinc virtus erigit, hinc affectus incurvant; et quo me vertam, quid ve potissimum sequar, incertus sum, et male michi est sepissime cadenti, sepissime resurgenti.
[17] Saona nocens atque impia, que me his anxietatibus involvisti, quid tibi pro meritis imprecer? abstulisti "anime mee dimidium", ac florentissima etate crescenteque iuvenem virtute, "dum adhuc ordiretur", inexorabiliter "succidisti", et nunc illi pectori in quo Franciscus meus hospitabatur, violenter incumbis. Ipse enim abiit, te licet invita; nichil in illum iuris habes, corpus tantum illius et spem meam simul obruis. [18] Pro quo quid aliud optem tibi? curvati in arcum colles extendantur, ut in faciem directi et importuosi litoris redacta, iniquam prebeas classibus stationem; corruant menia et manufacta presidia, que ventis ac fluctibus obiecisti: huc vis Syrtium et Euripi fervor, huc Scyllea rabies, huc Caribdis impetus et quecunque vasti maris pericula transferantur; laxet Eolus inquietos fratres, Austrum et reliquos, qui tuis finibus insultare sunt soliti, ut toto orbe tranquillo, te unam perpetue quatiant procelle.
[19] Quicquid vel mortium vel morborum per omnes terras ac maria pestifer hic annus effudit, in te solam confluat; queque aliis annua, tibi pestis eterna sit. Purgetur insula Sardinie et quicquid celi crassioris usquam est; purgentur stagna et sulphurei lacus limoseque penitus paludes; tepescat Arthos, refrigeretur Ethiopia, vacuetur serpentibus suis Africa, tigribus Hyrcania, quicquid monstrorum et immanium beluarum orbis habet, in te ex omni terrarum parte conveniat. [20] In te tristes nebule, in te latices funesti et inclementes aure, in te frigora estusque deseviant; denique cum summa humani generis salute tu sola depereas; tu locus mortis, tu formidinis ac terrorum regio, tu luctus ac miserie domus esto. Te peregrinus, te mercator, postremo te cives tui fugiant, te viator pallidus e summis montium despiciat iugis, te nauta trepidus ex alto prospectet et infamem scopulum declinans, opem velorum remis adiciat.
[21] Heu, quo me dolor pepulit? quid loquor? aut ubi sum? mortalia mortalis tam graviter fleo, et insontem terram, que suum ius recepit, execror, incertus ubinam ipse moriturus atque hunc pulverem terre redditurus sim. Itaque iam, frater, lamentis et gemitibus abstinendum est, et pro fratre premisso, dum supersumus, orandum; id potius viros decet.
[22] Tibi vero, civitas pulcerrima, que depositum meum servas, ad me tandem reversus, gratiam habeo quod in terra forsan barbarica iaciturum ipsa complecteris. Vite quidem brevitas fatalis fuerit; tuum est quod amico meo, iuveni licet, fesso tamen iam curarum, contigit italici saltem requies sepulcri; leve solamen, sed multis iam viris illustribus optatum. [23] Te nimirum hactenus ut cupide viderem, ipse terrarum situs amenitasque prestabant; deinceps carissimi michi cineris servatricem, amara quadam dulcedine multo libentius videbo. Si enim amantissime olim coniugi, Pompeii sui mors et truncum impie cadaver arenas niliacas commendabat, usque adeo ut inde nollet avelli, cur non ego dilecti mei perpetuam sedem, litus italicum, amabo? Salve, tellus egregia, fraternarum reliquiarum custos fidelissima, tu me largius flere, tu parcius sperare docuisti. [24] Tu autem, ante tempus erepte michi frater, qui hec me in lamenta precipitas, eternum vale; ego quidem ex te gaudium ac solamen, quod in his quibus assidue morimur terris expectabam, ubi neque gaudii neque solatii locus est, multo certius, prestante Deo, multoque cumulatius deinceps in terra viventium expecto. [25] Sed ecce nunc experior quod apud Statium legi:
Dulce loqui miseris.
Profecto sic est; quam multa enim non sentiens, impetu magis quam animi iudicio dolenter effudi! nec loquendo satior sed accendor, nec desinere quidem scio: abrumpam igitur.

13

Ad Iohannem de Columna cardinalem, consolatoria super fratrum ac nepotum mortibus.
[1] Fatebor ingenue — etsi enim solvendo non sim, bone fidei debitor sum —, fatebor me tibi omnia debere, ingenium scilicet et corpusculum hoc quod peregrinus inhabito, et siquid externorum obtigit bonorum. [2] Neque enim minus aula tua animo meo contulit quam corpori, quam fortunis; sub te nutritus a iuventute mea, sub te auctus atque eruditus sum, quantum vel intercurrentium casuum malignitas vel ingenii mediocritas passa est; ut ex merito tenear et hunc calamum et hanc dexteram et hoc, quantulumcunque est, animi lumen ad animi tui solamen refrigeriumque convertere. Id me in aliis malis nostris pro viribus observasse memini, nec tu, reor, oblitus es. [3] In hoc vero tam gravi tamque intractabili et funesto vulnere, quod nobis nondum fletibus nostris satiata mors intulit, quid agerem, quid loquerer, vel omnino quid hiscerem, non inveni. Corrui miser ad primam rei famam, et velut repentino fulminis fragore dirigui; deinde, ubi primum sparsa rationis arma colligere et prostratum ac iacentem animum attollere posse cepi, literas infelicissimi rumoris, quem prius ab egregio viro Paganino Mediolanensi, qui hanc urbem regit, dolenter narrante mestus audieram, poposci, et ostensas non sine lacrimis legi. [4] Enimvero illic ambagibus perplexa omnia, et nichil penitus certum legebatur. Ab Urbeveteri fama surrexerat; mox perlata Florentiam, et per quorundam religiosorum literas Apenninum transgressa, Bononiam primo, inde ad nos, semper ut fit, crescendo ac variando pervenerat. In re igitur dubia — quia natura hoc habet, ut audita que displicent, vix totis precordiis admittantur — malui michi interim feliciora promittere; sic egra mens ad melioris spei dulcedinem recurrebat: ea tamen evanida et velut somniantis miseri fugitiva felicitas erat.
[5] Quid multa? quamvis assidue superventu novorum nuntiorum spes illa deresceret, nichil tamen prius plane compertum scivi, quam ad me Socratis nostri lacrimabiles litere pervenirent. Ita mirum! tyberinas erumnas ex alio orbe michi Rodanus nuntiavit; ille vero michi litere ancipitis spei refugium precluserunt, quo effectum est ut id modicum intellectus, unde nonnunquam animi medelam michi atque aliis elicui, fletus et questuum pondus opprimeret. Non cessi tamen, nec cessavi. [6] Quotiens, assurgere nisus, scribere aliquid volui! quotiens libellos evolvi, rubiginem ingenii tabescentis abstersi et in intimas memorie mee cellulas, mestu scrutator, introii! Denique omnis feci; incassum tamen. [7] Venerunt ad manus meas epystole quedam, quas visitante nos sepius fortuna, per hos annos utroque stilo ad te miseram, in quibus nichil omnino meis, ne dicam tuis, angoribus non solum curandis, sed etiam leniendis satis efficax visum est. Et pudebat totiens vulgata repetere, nova autem cudere exhausto in primis ingenio non valebam; ordiri tamen et tentare non destiti, si forte supra spem orsa succederent. [8] Possem tria vel quattuor literarum ostentare primordia, diverso charactere modisque fere omnibus quibus pro varietate rerum gravide mentis affectus conceptusque parturio; sane quantum michi illa placuerint, conditor idem et castigator calamus transverso liturarum vulnere indicat. His ego difficultatibus implicitus, silere firmaveram et presentem gemitum Cristo consolatori optimo solandum finiendumque committere.
[9] Hec pro excusatione silentii mei dixerim. Et nunc quod te post tantum tempus alloquor, non mutati propositi sed insperati gaudii est, quod pectori meo nuper obstinatius dolenti et — qui miseris mos est — merorem proprium amanti, eiusdem Socratis recentiores invexerunt litere, quibus animi tui, inter tot fortune impetus, inconcussam magnitudinem eminentiamque perdidici; [10] et qui dolorem meum tacitus tuleram, superadveniens gaudium ferre non potui, quominus pias simul in lacrimas et in verba prorumperem, quod me frivolis nequicquam tentare sermunculis pudor et dolor et reverentia vetuerant, id ab illo celesti artifice factum videns, cui cum pro aliis multis tum pro hoc precipue gratias agere dignum est, quod tibi, tot rerum bellis exercito, fortitudinem tribuit et constantiam exemplarem.
[11] Itaque, decus meum et iam quasi sola spei mee et multorum anchora, composito tandem statu fatigati pectoris et sedatis imbribus lacrimarum, qui ubi vehementius ingruerint, serenitatem mentis offuscant et conspectum preripiunt veritatis, quid aliud suadeam, quid ve aliud rogem, nisi insistendum cepto, et invicto animo fortune minacis insultibus occurrendum? [12] Respiciendum sobrie ad nature nostre violentas ac superbas leges: quid sumus, ubi sumus, quandiu vel hoc ipsum vel hic futuri sumus, unde funem solvimus, quem petimus portum, quos inter scopulos navigamus, quantum maris emensi sumus, quantulum est quod restat, quantum sub fine periculum, quam multi per tumidum equor incolumes, in faucibus portus et in litore perierunt; postremo quam "grave iugum super filios Adam", non ut super colla boum alternis horis ac diebus, sed prorsus omnibus. Nulla est immunitas, nulla quies, "a die exitus de ventre matris eorum", ut scriptum est, "usque in diem sepulture" ac reditus "in matrem omnium". [13] Hoc nos omnes non magis gravi quam continuo iugo premimur mortales, quod non genus, non forma, non divitie, non ingenium, non facundia, non vires excutiunt; non arma, non satellites, non amici, non denique legiones et classes et exercitus; sed patientia longanimitas constantia. [14] Cogitandum quid non liceat fortune, in eos, dico, qui caduca et fugacia ista complexi, se se illius imperio submiserunt; reliquos enim tentat quidem urget et vellicat, sed non sternit. Revocanda sub oculis omnis evi exempla, quas seu prepotentium populorum opes effuderit, seu superillustrium regum regna calcaverit, seu quid usquam ab origine mundi intactum furibunda reliquerit.
[15] Non vacat historias evolvere quod in aliis consolatoriis epystolis ad te feci, et quecunque possem studio conquirere, nota sunt tibi. Non demisse neque muliebriter agam; non enim vel feminam alloquor vel puerum vel unum aliquem e plebe multivola, sed virum fortem et natura semper excelsum, nunc, ut spero, fortiorem solito et ipsis calamitatibus altiorem, virum crebris signatum fortune vulneribus, duratoque iam virtutis callo, minas illius et prelia contemnentem. [16] Non itaque delinimenta blanditiarum asperitatibus tantis interseram, neque ingeram spem nepotum, quamvis et illa, Deo casus nostros miserante, non desit; te ipsum tibi ostendam. Orabo: luctus tuos numerare, iacturas extimare desine; in ea que restant, lumina iam tersa converte. Circumspice familie tue statum: Columnensium domus solito pauciores habeat columnas, quid ad rem? modo fundamentum stabile solidumque permaneat. Unus erat Iulius Cesar, fratrem non habuit nec filios, et patris nomen occultum est; quid tamen unus egerit, norunt omnes. [17] Persuade tibi, queso, quod verissimum est: quo plus seviit, eo minus metuendam esse fortunam. Quod potuit, fecit; brevi tempore et fratres tibi et nepotes et propinquos abstulit, florentissimamque prosapiam redegit ad paucos. Securus generoseque plenus contumacie illam intuere: preter magnanimum genitorem, prope iam nichil est in quod arietare possit, et illi quidem ut humani nichil unquam intolerandum fuit, sic nil deinceps intempestivum accidet: mortalis evi metas longe post tergum liquit. [18] Quem vero senum michi dabis, qui tot vite annos numeret quot hic noster felicitatis et glorie numerat? omnium profecto fortunatissimus quos nostra etas habuit, si aliquanto citius abiisset. Ceterum solicitudo ac metus nonnisi expectantis animi esse solet; qui iam suum recepit, in tuto est.
[19] Quantum vero solatium fortitudo tua sibi tribuet inter seniles angustias, quibus eum sub vite finem ferox implicuit fortuna, et unde illum explicare nonnisi vel propria vel superstitis filii virtus potest! [20] Hec et his similia presentis mali remedia tibi sunto; reliqua enim que remedia videntur, stimuli sunt: non leniunt, sed acerbant. Mors nec lacrimis redimitur, nec lamentis vincitur; vitari non potest, sperni potest: hec insuperabilis et inevitabilis mali huius victoria sola est. [21] Pluribus agerem, nisi scirem quod erectus et sui memor animus loquaci consolatore non eget, deiectum vero et proprie nobilitatis oblitum verba non erigunt. Perge modo qua cepisti, et bona fide quod monstras exterius, intus age, ne forte sub tranquilla fronte turbida mens lateat, quod periculosissimum multis fuit, dum dissimulatis ulceribus, in publico velut leti, in cubilibus suis mesti, latenti merore tabuerunt. Parum sani capitis et in perniciem propriam laborantis est ista calliditas; egritudinem profiteri et palam flere securius est. [22] Denique, quod sepe dixisse memor sum et dicendum sepius existimo, alto loco situs es, unde aspectum et iudicia sermonesque hominum effugere non potes; quo accuratius tibi decoris ac fame studium esse debet. Inter multas quidem iniurias, unum hoc bene de te meruit fortuna: magnam laudis obtulit materiam; habent qui nobiscum vivunt, habebunt qui nascentur postea, quod in te suspiciant, quod laudent, quod efferant, quod mirentur: infractum malis animi robur et generosam vere romani spiritus maiestatem. Hec iugiter illacrimans. Vale.

14

Ad Brunum Florentinum, amantum ceca esse iudicia.
[1] Solum seu solis comitatum curis epystola tua me repperit, laudum mearum honusta preconiis, et quanquam testis abforet, erubui tamen inter legendum, fateor. Quia vero non proprium aut alterius non amantis, sed illius amicissimi senis testimonium secuta in eam narrationem venerat, minus attulit negotii. [2] Illud enim, omnibus que vel dicta sunt vel in eandem sententiam dici possunt, respondisse suffecerit: solere amantum ceca esse iudicia. Hinc et apud Flaccum Balbinus Agne polipo delectatur, et apud vulgus amatoria fabella est eius qui monocule mulieris amore correptus, a parentibus tandem morbo consulentibus in alias oras missus, et post aliquot annos amore deposito in patriam reversus, forte illi quam vehementer amaverat, obvius ac repente tristi concitus spectaculo, quesivit quonam illa casu oculum amisisset. 'Minime' inquit illa, 'oculum amisi, sed tu oculos invenisti'. Graviter quidem ac preclare. Sed ne plura. [3] Siquis usquam est amans, senex noster est amantissimus suorum. In reliquis igitur deinceps, siquid michi fidei est, sibi non ut dodoneo Iovi vel delphico Apollini, sed ut viro unice veridico adhibe aures animumque. Quotiens ad me, quem paterne amat, eius mellifluus et suavis sermo descenderit, parcius crede, nisi forte — quod nescio an in sapientem cadat— errare nonnunquam et decipi dulce est. [4] Sane carmen egregium quod insertum erat epystole, sine responso mansisset, tacita mei pectoris admiratione contentum, nisi obstitisset ingenii tui meritum in tanta presertim vulgaris ignorantie nube radiantis. Accipies igitur seorsum et qualecunque est, boni consules carmen breve, quod in lacrimosa materia occupato nunc animo vix extorsi non tam ut id responsum esset quam ne nichil. Vale.

15

Ad Luchinum Vicecomitem, Mediolani dominum, de principibus literatis.
[1] Quales speraveram, imo quidem quales nec speraveram, literas tuas legi. Gratulor inter excellentiam tuam et humilitatem meam hoc saltem intervenisse commercium, talemque michi ad notitiam tui aditum aperuisse fortunam.
[2] In eo sane quod literarum ipsarum ultima pars iubet, diligentie mee cura non deerit, eoque promptius enitar quo plus delectationis labor afferet: dum ortulanus herbis et arboribus, ego verbis et carminibus incumbam, invitante rivi murmure, qui querulus fugit et dextra levaque prominentem pomiferam silvam secat; cuius studii primitias iam nunc degustabis. [3] Etsi fortasse animum altissimis intentum curis ista non tangant, ut temporum mos est, scio tamen illos tam magnos rerum dominos, Iulium et Augustum Cesares, sepe a reipublice negotiis bellorumque laboribus in nostri tranquillitate otii quievisse, et rigentes gladiis dexteras ab hostibus feriendis ad syllabas numerandas, ac voces adversis agminibus intonare interque tubarum clangorem et militarem strepitum exaudiri solitas, ad Pyerii modulaminis dulcedinem transtulisse. [4] Neronem transeo, ne preclarum studium gloriosaque nomina illius monstri commemoratione commaculem. Quam deditum Musis Hadrianum credimus, cuius intentio tam vehemens fuit, ut ne vicina quidem morte lentesceret? prorsus, mirum dictu, sub extremum vite spiritum de anime discessu versiculos edidit, quos insererem nisi quia vel tibi vel tuorum alicui notos esse confido.
[5] Quid Marcum Antoninum loquar, qui cum non ambitione sed meritis ad imperium ascendisset, vetus philosophie cognomen tenuit, novum sprevit, aliquanto maius extimans philosophum esse quam principem? Huius generis exemplorum copia ingens est; vixque aliquis principum sine hac literarum supellectili se principem, imo vero se hominem esse censebat. [6] Sed mutata sunt tempora; reges terre bellum literis indixerunt; aurum, credo, et gemmas atramentis inquinare metuunt, animum ignorantia cecum ac sordidum habere non metuunt. Sed gravis et periculosa materia est, vivum potentem verbis offendere; nec ad offensionem longo sermone opus est: quisquis male vivit, nuda leditur veritate. Mortui autem securius reprehenduntur;
nulli gravis est percussus Achilles,
ut ait Satyricus. [7] Itaque hostes literarum reges nostri temporis, non nominare consilium est; "non est enim" tutum "in eum scribere qui potest proscribere", ut ait Asinius Pollio, egregius orator, in Cesarem Augustum iocans; cuius ego nunc exemplo, suppressis reorum nominibus, accusationem publicam peregero. [8] Prope enim omnes idem error agit, et cum nullus eos quos supra retuli, literarum amicos principes sequi velit, certatim Licinium Cesarem imitantur, qui rusticane vir originis ita literas oderat, ut eas «virus ac pestem publicam» appellaret; vox non quidem imperatore digna, sed rustico. [9] At non sic Marius, et ipse quoque "rusticanus vir, sed", ut ait Cicero, "vere vir", quem licet vel occupatio vel natura literarum ad studia tardiorem faceret, literatos tamen homines amabat, precipue poetas, quorum speraret ingenio suarum rerum gestarum gloriam celebrari posse. [10] Et nimirum quis est hominum, nisi sit idem prorsus agresti duritie, qui etsi non valde literis delectetur, clarum saltem non cupiat nomen, quod profecto, sicut sine virtute non queritur, sic sine literis non servatur? Fluxa est hominum memoria, picture labiles, caduce statue, interque mortalium inventa nichil literis stabilius; quisquis illas non metuit, oportet ut diligat, omninoque verum est illud Claudiani:
Gaudet enim virtus sibi testes iungere Musas;Carmen amat quisquis carmine digna facit.
[11] Nostri vero, qui nichil nisi satyrico carmine dignum gerunt, quas metuunt literas, oderunt. Itaque cum Licinio sentiunt omnes, nemo cum Mario, ne cum aliis dicam; et— qua nulla turpior desidia unquam fuit — id quod preciosissimum habebant, subripi sibi per plebeios homines passi, eo sensim pervenere, ut iam inter divitias suas gravissima premantur inopia. [12] Ita qui pro exiguo censu, pro parvo regni angulo in aciem descendissent, relictum sibi a proavis thesaurum inextimabilem proiecerunt, inque ipsam animi regiam permiserunt alienigenas ingredi, qui eos, non purpureis sed sidereis vestibus spoliatos, inde depellerent; unde illud regale dedecus videmus, plebem doctam, regesque asinos, coronatos licet; sic enim eos vocat romani imperatoris epystola quedam ad Francorum regem. [13] Tu ergo, hac etate vir maxime et cui ad regnum nichil preter regium nomen desit, e duabus principum sententiis cui potissimum te applices, ignoro; sed meliora omnia de te spero. Itaque, ne in longum exeam, breve carmen, quod ex tempore nuper occurrit inter arbores illas de quibus tibi admodum familiariter partem poscis, excellentie tue misi; quodsi placuisse tibi sensero— in eo genere posse enim videor — quam putas et quam occupatio mea spondet, liberalior apparebo. Vale.
III Idus Martias.

16

Ad Iacobum Florentinum, veram reprehensionem falsis laudibus preferendam.
[1] Veris utinam, laudibus meis plene tue nuper ad me litere venere et dulcedine mira permulsere animum; sic in eis affectum potius quam effectum metiebar. Si enim ab alio mitterentur, illudi crederem; nunc de purissima quidem animi tui parte prodeuntes, scio, non fallunt; utinam non fallantur! [2] Proinde, vera tibi videri omnia que scribis, certus sum; amori tuo gratulor, compatior errori; nec tamen hic te parcius errare voluerim, adeo delectat quod non sum, videri tibi. Mallem esse quod videor; quodsi ab alto negatum est, tu tamen ne amicus tibi error excidat, caveto. [3] Equidem ego, quamvis michi temperare nequiverim quominus ad literas tuas iterum atque iterum reverter, sensi tamen lectionem ipsam non vacare periculo; sic enim graviter, sic ornate, sic dulciter, sic denique ad persuadendum apposite in proposito versaris, ut valde metuendum sit ne legentem ad credendum quidlibet, facile possis impellere. Quodsi efficis, habebis opinionis tue comitem; nisi quod cum tuus generosus et ingenuus error sit, me implicueris errore ridiculo. [4] Itaque consilium fuerit, etsi cum labore fiat, ab illa deinceps literarum tuarum parte oculos avertere, et si posthac rerum me tuarum iugem ac sedulum lectorem vis efficere, vide, queso, ut satyrice potius quam lyrice mecum agas; larga enim materia est. [5] Si intendere ceperis, videbis in me multa, amicis licet oculis, gravia et faventis etiam lingue non evasura censuram; hic precor, incumbe, huc facundissimum calamum tuum verte, ostende me michi, inice lingue manum, arripe, liga, feri, ure, seca, tumida comprime, supervacua rescinde, nec ruborem michi fecisse timueris nec pallorem; tristis potio tristes pellit egritudines. Eger sum, quis nescit?; acriore tibi sum curandus antidoto; non cedunt amara dulcibus, sed amara invicem se se trudunt. Si prodesse vis, scribe quod doleam.
[6] Milonianam Ciceronis cum reliquis accepi; gratias ago. Non michi nunc primum tue mentis indulgentia nota est; rescribi faciam, et remittam. Comediam, quam petis, me admodum tenera etate dictasse non infitior subPhilologie nomine; illa quidem procul abest, et si adesset, quanti eam modo faciam quam ve tuis ac doctorum hominum auribus dignam rear, ex comuni hoc intelliges amico. Ut felix nostrique memor valeas, opto.
Patavi, VIII Kal. Aprilis.

17

Ad Gibertum grammaticum parmensem, institutio puerilis et scolastica.
[1] Adolescentulum nostrum, consilii inopem et etatis agitatum stimulis, paterne solicitudinis ope complectere. Iam, ut vides, ad bivium pithagoricum vivendo pervenit; nusquam prudentie minus, nusquam periculi magis est. Leva quidem ad inferos fert, ad celum dextera; sed illa facilis prona latissima et multarum gentium trita concursibus, hec ardua angusta difficilis et paucorum hominum signata vestigiis.
[2] Non ego hoc dico; dixit Dominus omnium et magister: «Spatiosa via que ducit ad perditionem, et multi sunt qui intrant per eam; arcta via que ducit ad vitam, et pauci sunt qui inveniunt eam». [3] Puerum sane nostrum, si hic sibi dimiseris, quidacturum putas? nempe vel ceci more vulgarem strepitum sequetur, vel ferrato, ut aiunt, ibit itinere, et que gravium corporum natura est, deorsum suis ponderibus feretur. Nunc tu, oro, vir optime, succurre et incautum ac nutantem adiuva rege sustenta; discat te magistro dextrum sequi callem, discat ascendere. [4] Quod promptius faciet, si peculiariter in eum oculos defixeris, et adolescentie sue morbis singularis quedam tue providentie medicina subvenerit. Scis quam in partem pendeat, unde sit ruine proximus; illinc oportuno presidio fulciatur. [5] Vetus medicorum regula est, contraria contrariis curari. In letitiam effuso triste quidlibet, mestitia contracto letum aliquid obicito; intentione nimia si obtusum erit ingenium, more solertis agricole alterna intermissione reparabitur; si rubiginem situ traxerit, exercitio splendescet, atque ita fiet ut labor quietem condiat, laborem quies, vicissimque nunc otio nunc negotio recreetur animus. [6] Innumerabiles preterea sunt morum differentie, et tam diversa remedia non magis morborum corporis quam animi passionum, ut quod uni pestiferum est, alteri sit salubre; in hoc tota discretio preceptoris vertitur. [7] Iuvenilis pavor familiaritate ac blanditiis mulcetur, insolentia minis et severitate comprimitur; nec una scolastice censura militie est: levia verbis, gravia verberibus castiganda; hic laudibus erigendus, hic coercendus infamia; hic opere fatigandus, hic domandus est ferula; generoso animo perseverantie studium, affecto solatium, desperanti subsidium, fervor algenti, precipiti frenum, lento calcar addendum. [8] Notissima scienti ingero, ut attritu memoria recalescat; et de comunibus magna pars artium constat, et aliquando iocundius assueta loca revisimus, et sepe non tam novis quam notis cantibus delectamur. [9] Puero huic, ut ad rem redeam, vel invito manum inice ne corruat, ne deviet ad sinistram; doce quanto periculo processurus, quanto inde labore quantoque dispendio regressurus sit. Ostende illi quanto tutius iam hinc rectum iter sequi quam spe reditus, que multos in abruptum egit, ultro divertere; facilem casum esse paratumque omnibus, in assurgendo autem magnis viribus, magno nisu, magno auxilio opus esse. [10] Monstra ei vana esse vulgi somnia, falsamque de omnibus sed presertim de voluptate sententiam; nichil ad levam vie huius, nisi fedum fuscum fragile caducum; nichil ad dexteram, nisi pulcrum lucidum validum immortale; [11] et quam proprie illam sequentibus conveniat quod scriptum est: «Derelinquunt iter rectum et ambulant per vias tenebrosas», atque illud: «Vie eorum et tenebre et lubricum», et illud: «Via impiorum tenebrosa; nesciunt ubi corruant»; hanc vero alteram sectantibus illud potius convenire: «Vie illorum pulcre et semite pacifice», et illud: «Via iustorum sine offendiculo»; de utraque autem simul dictum: «Vias que a dextris sunt, novit Dominus, perverse vero sunt que a sinistris sunt»; neque solum uni dictum populo: «Ecce ego do coram vobis viam vite et viam mortis». [12] Fac ista consideret, fac videat quam reprehensibilis, post tot duces, quamque error ambiguus per inextricabiles vite brevis anfractus; unde sepe redeuntibus seu redire meditantibus mors occurrit; [13] denique, dum res integra dumque ipse suus est necdum peccati iugum subiit, doce quanto facilius iugum illud declinare quam excutere, et poeticum illud teneris auribus frequenter inculca: hac "itur ad astra"; et illud
Hac iter Elysium nobis, at leva malorumExercet penas et ad impia Tartara mittit;
in quo poete nostro sapientium hebreorum unus consonat; sic enim ait: «Via peccantium complantata lapidibus, et in finem illorum inferi et tenebre et pene». [14] His hac etate consuescat monitis, has hauriat disciplinas; facile quamvis formam recens excipit materia, facile quivis habitus nondum duratis mentibus imprimitur; ubi falsis opinionibus aditum prebueris, operosius excluduntur. Insta ergo, dum votivi spem successus tractabile tempus prefert; et sic habeto, plus te illi puero hoc beneficio collaturum, quam si omnes simul ingenuas artes in pectus suum sedulo ore transfuderis.
[15] Magna quedam res est, fateor, scientia literarum, sed maior virtus animi etsi utranque ex te discipulus docilis sperare queat. Nosti ingenium quid possit, nosti melius expertus; ego id unum novi, paucorum esse ut literati fiant, omnium ut boni, modo se bonis ducibus exhibeant obsequentes. Fastidiosior quidem est scientia quam virtus, cum sit illa nobilior; hec paucorum dignatur ingenia; illa nullius animum contemnit, nisi a quo prius ipsa contempta est. Vale.
Patavi, VII Kal. Aprilis.

18

Ad Lancelotum Placentinum, militem, de multiplici sua occupatione in literis amicorum, et amorem versibus non leniri.
[1] Herebat calamo dextera scribendi avida, sed incerta quid scriberet; tam multis et tam variis uno prope tempore nuntiis pulsabar. Interpellabat hinc Tyberis, hinc Arnus, hinc Rodanus; ille michi infelicis et de me optime merite urbis statum, imo verius ruinam, quam sine lacrimis audire non possum, nuntiaverat; [2] ille quorundam ingeniosorum adolescentium querelas ad me diverso quidem stilo sed una eademque sententia transmiserat, indignantium graviterque tolerantium quid illic expectatus huc diverterim, seu quid ita natali solo habitaculum istud antetulerim, que crebra multorum admiratio est; [3] ille autem curialium literis amicorum silentio meo in tanto excellentis amici gemitu — quod in levioribus malis minime solebam quodque non tam iudicio quam stupore cadentis illustrissime familie ac merore suscepi — calcar blande sed valide reprehensionis incusserat. [4] Quonam ergo primum verterer? romanis amicis miseratio, florentinis excusatio, transalpinis consolatio debebatur; in hoc trivio hesitanti quartus rumor accesserat.
[5] Quidam et nomine michi iunctus et sanguine, quodque super omnia est, et amore et obsequiis animo meo probatissimus atque carissimus, dum ex Galliis ad me visendi cupidus accelerat, morbo seu laboribus viarum seu celi inclementia contracto, Saone subsistere coactus, acerba michi morte subtrahitur. Qua in re quibus verbis longevi parentis ac misere matris orbitatem fratrumque solitudinem ac sororum lacrimas consolarer, qui meas proprias lenire non possem?
[6] Itaque, turba rerum circumventus, feci quod in talibus soleo, quique mos inertie mee est: statui ex equo universa negligere vel, si possem, etiam oblivisci. Sic affecto tua incidens epystola torporem abstulit et destitutum atque abiectum calamum restituit; tam dulcis gravitas et tam gravis dulcedo inerat. [7] Sane quod inter cetera scriptum erat Africe mee nomen, suspirare vel invitum compulit: neque enim solus cepti illius exitum expectas. Michi vero promptius sit arenas maris et celi astra numerare, quam cunta fortune laboribus meis invidentis obstacula; finem et ipse incertus operior, prorsum ne frustra vigilaverim an michi saltem studii mei voluptas aliqua quamvis sera servetur. Quodsi rite successerit, ad hoc qualecunque spectaculum ingenii curabo nequis te preveniat in orchestra.
[8] Ultimam literarum tuarum particulam subridens legi; iuvat enim morbi mei veteris tales nosse participes, et arbitrari cogor non ignobile accidens, quod in tali consederit subiecto. Solamen vero vulgaris eloquii, quod ex me iocose, nisi fallor, exigis, ego ex te, si forte animi vulnus fando lentesceret, et poscendum dicerem et sperandum. Sed heu!, nimis verum est quod ait Horatius:
Hisce ne versiculis speras tibi posse doloresAtque estus curasque graves e pectore pelli?
[9] Augentur potius alunturque. Alia est igitur huius egritudinis medicina, cuius quidem, quod fateri veritas iubet, noster Esculapius auctor est. Herbe autem quibus illa conficitur, vel in ortulo tuo certe non sunt, vel incognite tibi sunt, vel inameno gustu efficiunt ne tangantur. Vale et quod optimum adversus omnia vite nostre mala remedium reor, quicquid se ad movendum loco animum obtulerit, diligenter examina, et si principio delectaris, finem cogita.

 

LIBER VIII

1

Ad Stephanum de Columna seniorem, mixta lamentis consolatio super gravissimis fortune vulneribus.
[1] Heu miserande senex, heu vivacissimum caput, quo piaculi genere celum offendisti, quid fecisti, ut tam longe vite supplicio punireris? [2] Metellus alter dicebaris, nec immerito: omnia convenerant, patria genus forma divitie alieque corporis atque animi singulares et admirabiles dotes, uxor quoque clarissima et uxoris generosa fecunditas et consularis dignitas et in romanis exercitibus imperii fastigium et victoriarum ac triumphorum tituli, senectus longeva et inconcussa usque sub ultimum fortuna. [3] Siquid enim adversi intermiscere hactenus ausa est, qualia multa famosis persecutionibus pertulisti, fecit hoc ut asperitate insigni abstergeretur et enitesceret glorie tue decus. Hanc tibi fidem prope centesimum vite annum fortuna servaverat; et tu similiter, in orbe terrarum et in orbis regina urbe princeps natus, poteras, ubi de felicitate agitur, ea scilicet que sperari potest in hac vita, rarissimis exemplis tuum nomen inserere, [4] non ut Sophidius, inops et inglorius arator, mendaci felix dictus oraculo, sed ut gloriosissimus omnium nostre etatis romanorum ducum et, quod prorsus difficillimum ac pene impossibile dixerim, in altissima fortuna felicissimus; poteras, excluso archade peregrino, sedere fidentius romanus cum romano, princeps cum principe, Stephanus cum Metello, nisi quod preter religionis eminentiam, cuius inter paganum cristianumque hominem comparatio nulla est, cedere illum tibi, saltem fratrum ac liberorum numero, dignum erat. [5] Fratrem ille nullum habuisse legitur; tibi quinque contigerant, summi viri, et ut breviter dicam, nec sanguine nec fortuna quam virtutibus et gloria clariores. Quattuor ille filios habuit, pretorios consulares censorios triumphales; tibi septem fuerant: unus Romane Ecclesie cardinalis, alius vel cardinali maior futurus, si ad legitimam pervenisset etatem, tres epyscopi, duo bellorum duces et bellica gloria parenti, ut omnia simul expediam, prope pares. Illi tres, tibi vero sex filie, de quarum moribus silentium breviloquio preferendum puto. [6] Et quenam, Deus bone, quam florens ex utroque sexu nepotum ac pronepotum acies! quam dulcis turba, quam iocunda societas! Quis ille, ne infinita sequar, ex primogenito filio primogenitus nepos, Iohannes, divinus quidem et plenus prisce vereque romane indolis adolescens, cui iure optimo Columne cognomen obtigisse diceres? neque enim 'de columna', ut ceteri, sed ipse 'columna' dicebatur, in quam scilicet amicorum spes, in quam domus ingens et antiqua recumberet.
[7] Alter iam Marcellinus evaserat: eadem etas erat, eadem vis animi, par corporis vigor, idem et amor armorum et equorum studium et equitandi peritia; alter quoque Marcellus in dies, vel siquid Marcello clarius, fiebat. Que cum ita essent, quaquaversum romanum resonat nomen, vulgo iam felicissimis, si dici potest, felicior, ac summis sublimior videbaris. [8] Sed sapientes expectare finem iubent, quod ille fortunatissimus olim rex Lidorum Solonis consilio monetur; re enim vera de mortali felicitate mors iudicat et quod mirabilius, de eterna. Nemo ergo confidat; lubrica felicitas est. Vis te felicem fatear? morere; veri testes vite sunt cinis ac sepulcrum; ante enim, quo altior es, eo graviori subiaces ruine. Unicum felicitatis exemplum eras nostri temporis, si qualis vite cursus talis exitus fuisset. Nichil mali est quod non secum afferat longa etas. Ut multorum dierum navigatio, sic multorum annorum vita est: non unum celo sidus, non una tempestas pelago; sepe flectendus clavus, sepe contrahenda sunt carbasa, et sepe, quo nil periculosius habet ars nautica, pro ventorum varietate flectenda sunt. [9] Nunquam expectes ut diu sit immota tranquillitas aut maris aut vite; mutantur assidue rerum facies, et sepe serenissimus mane dies nubilo fine concluditur.
Me ne salis placidi vultum fluctusque quietosIgnorare iubes, me ne huic confidere monstro?
Hoc apud Virgilium ille famosus nauta in mari dicit, hoc apud se ipsum sapiens vir dicet in vita. Nichil metuit armatus et iugi meditatione preparatus animus; improvidum et sibi leta omnia promittentem quelibet adversa deiciunt. Sed ad fortune tue varietatem redeo.
[10] Quinque germanos fratres iampridem sepelieras; quem non tantarum columnarum ruina prosterneret? mansisti tamen inconcussus, et quod proprium magni invictique animi fuit, in te unum universam domus sarcinam transtulisti; ex illo quidem damnum irreparabile immortali compensabas fama, rerumque pregrandium memoria solabaris; inque tot fratrum locum nepotum longus ordo successerat. [11] Dilecta tibi interim et amantissima uxor eripitur, Felix morte sua nec in hunc servata dolorem; multo quidem sua morte felicior quam uxor Evandria, de qua id dictum est; illi enim ne unius, huic ne plurimorum filiorum acerbum interitum videret, tempestiva morte consultum est. Eripitur et natorum maximus, cui singulariter incumbebas. Geminum grave vulnus tam multa perpesso; mansisti tamen iam ruentibus fundamentis. [12] Inde aliis usque ad invidiosam magnitudinem auctis et mira luce fulgentibus, fortune peperceras, et miscens amara cum dulcibus, desiderium defunctorum superstitum solatio leniebas; iam sensim obliteratus primorum vulnerum dolor erat, felix adhuc, et ut dixi, Metello felicior mori poteras. [13] Longa vita prestitit ut fieres Priamo similior quam Metello; Metellum quippe sepelierunt sui, suos Priamus sepelivit: multum diversa conditio! Trux Fortuna, pauca ne inconstantie tue argumenta prebueras, nisi veteribus etiam nunc exemplis Stephanus noster accederet, quem brevissimo tempore vario genere moriendi filiorum ac nepotum multitudine spoliatum, de felicissimo patre miserandum orbitatis spectaculum posuisti? [14] O magnanime vir, o memorabilis Stephane, iam felicior apparebas quam qui fieri posses infelix, iam comitatior eras quam qui solitudinem formidares, iam morti proximior quam cui esset mors filiorum adolescentium metuenda. Extra teli iactum constitisse videbaris; sed impotens illa et immitis dea est, seu verius Dei ministra et divinarum voluntatum executrix impigerrima, sed occulta miris et incomprehensibilibus modis agens, cuius ut clandestini semper et varii, sic sepe mesti et flebiles ludi sunt; et certe nullum hac etate clarius sue varietatis indicium erat. [15] Ideo insidiatam esse et ascensui glorioso favisse crediderim, quo se mundo notiorem faceret et post tantum favoris insignior clades et ex tam alto terribilior casus esset; neque enim poteras tam infelix esse, nisi fuisses ante tam felix. Talium filiorum numerus efficit, ut spectabilis orbitas tua sit. [16] Heu dulcedo amarissima, heu laboriosa requies, heu funeste blanditie! quid metuendum, quid optandum, quid tenendum vitandum ve homini est? Importunum nichil habuisse quod placeat; durum dulcia tot habuisse que perderes. Vixisti nimium, fateor; sed sic oportuit, ut doctior morereris; putasses solidum aliquid esse fortunam, si eius alteram tantummodo faciem aspexisses.
[17] O multis iactate casibus, quid nunc expectas ut dicam? nolo speres, nolo desperes; alterum vani, alterum infirmi animi est. Quid enim, oro te, speres? novos filios, nova coniugia? Intempestiva est etas; tam senectus apta nuptiis, quam bruma messibus. Ridiculum ioci genus, sponsus senex. Contra autem, quid desperes? de tot filiis nullum habes; si habes te ipsum, satis est: nulle divitie maiores, nulla clarior possessio quam in potestate animum habere. [18] Invenimus qui centum et quindecim filios habuerit; Erotimus quidam rex Arabum, mirum dictu, septingentos habuisse traditur; se ipsum habere paucis contigit. Amisisti colloquia filiorum? tecum loquere; cum aliis enim omnium, secum loqui paucorum est. Multa sunt que loquaris, multa que respondeas; multa enim in tam longa vita fecisti, quorum vel meminisse iocundissimum esse potest. [19] «Non possunt» ut apud Ciceronem ait Cato, «omnes esse Scipiones aut Maximi, ut urbium expugnationes, ut pedestres navalesque pugnas, ut bella a se gesta, ut triumphos recordentur». Tu vero de illorum es acie, quibus rerum suarum recordatio gloriosa est. Recordare que gesseris domi militieque, que terra pelagoque sis passus, quos labores, que pericula obieris, que tibi clarissima contigerunt; fateberis, credo, te, etsi semper sine liberis fuisses, magnum virum et non otiosa quidem felicitate, sed felicem tamen. [20] Nunc vero neque sine liberis fuisti, et tales habuisti, quales ut amisisse durum, sic habuisse suavissimum sit. Adde quod nichil incauto accidit; ea sapientia tua est, ut non modo que tibi evenerunt, sed et omnia que possunt evenire, previderis; possibile enim nichil est inopinabile sapienti, stultorum impremeditata sunt omnia.
[21] Non hoc dicere volo; maius quiddam in animo est, cuius tibi uno verbo memoriam renovare satis erat; sed nequid eorum que ex te audierim, effluere michi putes, dicam expressius. Memento ergo — michi enim imago illius temporis ante oculos est —: dum ante annos decem Rome tecum agerem, et forte soli hora diei iam sera essemus, deambulantes in Via Lata, que a domibus tuis ad Capitolii arcem ducit, constitimus tandem illic ubi transversa illa secat via que a Montibus ad Camilli arcum atque inde ad Tyberim descendit; [22] dumque in illo quadrivio, nullo interpellante, multa colloqueremur de statu domus ac familie tue, que tunc, ut sepe alias extremis clarior periculis, civili bello gravissimo agitabatur, incidit, ut fit, unius ex filiis tuis mentio, quocum — suggestu malivolorum, reor — eo tempore plusquam paterna iracundia dissidebas. [23] Sed tribuit michi benignitas tua, quod multis ante negaveras, ut me autore ille tunc tecum rediret in gratiam. Ceterum cum de eo multa mecum familiariter questus esses, mutata fronte tandem adiecisti hec fere— non enim rerum modo, sed verborum michi suppetit memoria —: [24] 'Filius meus, amicus tuus, de quo me cogis ut paterne sim affectus, multa in senectutem meam que honestius continuisset, evomuit; sed quoniam negare tibi hoc non possum, preteritorum omnium oblivio et ut aiunt, abolitio sit: post hanc diem nullum michi vel in vultu vel in verbo ire vestigium videbis. Unum non silebo, cuius te tempus in omne testem facio. [25] Michi quidem obicitur in primis quod contra etatis mee decus pluribus me bellis implicem quam oportet, hanc filiis odorum atque discriminum hereditatem relicturus; ego vero Deum testor, nullam me aliam ob causam nisi amore pacis bella suscipere. Quietis avidum me vel senectus ultima et in hoc iam terreo pectore frigescens animus, vel longa humanorum casuum reddit observatio. [26] Verum ita fixum atque firmatum habeo, labori terga non vertere. Mallem tranquilliora, sed si ita sors tulerit, ad sepulcrum potius pugnando perveniam quam discam servire senex. Ad id sane quod de hereditate dicitur, hoc unum respondisse velim — et hic fige in me oculos animumque —: utinam hereditatem aliquam filiis dimitterem; sed aliud voto meo debitum, aliud fato visum quod mestus dico; siquidem, confuso nature ordine, filiorum meorum omnium heres ero'. Hec dicens, undantes lacrimis oculos avertisti. [27] Id quonam seu animi presagio seu Dei monitu dixeris, incertum; quamvis vaticinari aliqua de natorum eventibus principes solere, testis est divus Vespasianus, qui alterius natorum mortis genus, amborumque prenuntiavit imperium. Ego quidem die illo, tanquam vel casu tibi elapsum vel ab indignatione profectum verbum contempsi, fateor; neque tantarum fore virium suspicatus sum. Post longum vero tempus, dum crebris filiorum mortibus queri fidem vaticinio viderem, rem inter amicos retuli; inde in vulgus effusa est. [28] Itaque sacre memorie Iohannes, romani decus cardinis et familie tue princeps, tribus iam fratribus defunctis, evicit precibus extorsitque ut sibi rem totam ordine narrarem; quod cum invitus fecissem, ille suspirans ait: 'Utinam genitor noster non tam veridicus vates esset!' Eodem anno, ferali illo primogeniti tui ac nepotum casu, magis ac magis horrere presagium tuum cepit, donec ipse dolore confectus, ut arbitror, novissime moriendo dictum patris tristi quidem sed plena fide complevit. Que res cuntis qui eam audivere mirabilis, michi vero magis in dies horribilis ac stupenda est. [29] Meministi omnium, non dubito; ego certe sic memini, ut adhuc sepulcrum illud marmoreum antiquum, quod in angulo est et cui uterque nostrum cubito insistebat, ad hec et oris tui habitum spectare, vocesque illas tuas his auribus audire michi videar. [30] Que cum ita sint, non debet intolerabile damnum esse, quod tanto ante previsum est; armat enim meditatio animum. Quid pateris quod non te passurum scires? nemo plorat filium se genuisse mortalem, nisi sit idem amens et proprie mortalitatis oblitus. Amamus nostri similes filios habere; nichil vero magis est nostrum, quam insita atque indicta nascentibus conditio moriendi, sola omnium inseparabilis inherensque ossibus ac medullis. [31] Quid ergo dolent homines in funeribus filiorum? profecto non certum et publicum nature debitum, sed mortis insperatum ordinem. Hic tibi, quantum intelligi datur, nec improvisus nec ignoratus fuit. Prima lugendi causa sublata est, inopini dolor vulneris. Aut igitur affectus tuos divino subdis imperio, quod docti omnes et bene instituti faciunt, et quecunque tibi acciderunt tam previdisti equanimiter quam tulisti; aut si forte, quoniam suum nature ius eripere difficile est, gemitum reluctanti paternus amor vi expressit, tantum tamen tempus effluxit ex quo lugere primum ceperis, ut iam verisimile sit lacrimas aruisse. Lentescit enim tractu dolor, lentescit et gaudium; quodque unum habent bonum, humanarum passionum nulla perpetua est. Sed quoniam magnas res agentibus oratio longior invisa est, finem faciam.
[32] Ut vero non inhumani patris fuerit epystole principium, si id pietas coegerit, humentibus oculis legisse, sic siccis finem luminibus perlegere, viri fortis erit et indomiti. Itaque totum animum collige, obsecro, et ingenti nisu fortune ruentis incursum excipe; quisquis primum impetum pertulerit, victor erit; plures enim terrore quam vi superat. [33] Sed quid ago? quod suadeo, implesse te spero; id duntaxat obtestor ac deprecor, ne unquam forte — ut est animus sepe curiosior eorum in quibus nullum iam nisi memorie ius habet — vetera memorando in novas miserias relabaris, ac nimis indulgens patrio dolori rescindas herentium iam vulnerum cicatrices. Sine abiisse que ut redeant impetrari nequit; an crucient an delectent in tua potestate situm est. [34] Vulgus te orbum, senem, miserum appellet; tu vulgus, ut solet, insanire, et te felicem credito. De utroque fortune dolio gustasti, scis quid sapiant; letum te dulcia fecerunt, amara cautum faciunt, ut intelligas quorsum fidendum sit secundis. Videbas et olim, credo; sed hoc non negabis, nunquam te clarius vidisse. Nulle sunt certiores scole, quam in quibus experientia magistra est; quod a multis audieras, vidisti et aurium disciplinam oculis opprobasti. [35] Vides eam, de qua omnis fere mortalium sermo est, nichil esse fortunam; vides fabulam esse, que vulgo dicitur felicitas; illam amisisti, invenisti aliam certiorem atque solidiorem. 'Et quam' inquies, 'inter tot dolores michi felicitatem ostentas?' Quam putas, nisi quam nemo tibi unquam, si nolis, eripiat? monstro tibi felicitatem contrariam prime: bonis tuis esse contentum; scire, quibus ornatus videbaris, tua non fuisse, discussis demum erroribus, veras opiniones assecutum, licet sero; ante omnia formidatum gentibus fortune imperium non timere. Quid dicam amplius? [36] In hoc desino: nudus intrasti, nudus egredere; et illam humanarum, ut aiunt, rerum dominam celso animo contemne; nocuit usque adeo ut nocere iam non possit. Quid nunc etiam cogitat, quid minatur? exhausit pharetram, exarmata est; nec habet illa quod iaculetur, nec tu habes ubi de cetero feriaris. Vale.
VI Idus Septembris.

2

Ad Olimpium.
[1] Nichil omni ex parte felix aut dulce, dum vivimus. Sentio quam improprie locutus sim: imo vero dum non vivimus; cum enim vivere ceperimus, nichil nisi dulcissimum ac felicissimum erit. Ecce, dum eo letus ac redeo, exoptatissimum michi tuum et illius amici optimi conspectum colloquiumque perdidi. Vix lacrimas continui, domum hodie reversus, ubi comperi vos simul hic fuisse, mei videndi desiderio superatis Alpibus atque omni viarum asperitate calcata; meque non invento, magna velut destitutos spe, dolentes abiisse. [2] Hec enim et famulorum vocibus perdidici et literis vetris, quas inter libellos meos tanquam eximie dilectionis obsides reliquistis et arram more brevis et pignora redeundi. Sed quoniam dura leniorem in partem flectere sapientis est, cogitemus id celitus actum, ne me ut optabatis invento, congressu amici fervor ille tepesceret animorum, quo nunc, ut reor, per absentiam irritato, pro paucorum forte dierum gaudio prerepto multorum nobis annorum iocunditas compensetur. [3] De hoc tamen illa viderit, cuius adamantina duritie sepe humani consilii acies infirma retunditur; certe ego sic michi fingo, sic cogito, sic spero, et in hac spe, multis obsessus laboribus, conquiesco. De quo quid sentiam, quid ve tibi suasurus sim, quod et magna res est et nuntius hic festinat, in diem alium differre coactus sum. Vale.
III Nonas Maias.

3

Ad eundem, exhortatio ad cohabitandum et deliberatio de loco.
[1] Expectavi anxie, necdum aut patiens nuntius aut otiosus dies affuit. Itaque simul concepta carptim explico, non quidem ex animi mei sententia; novi enim orationis perpetue quanta vis. Ille orientalium fluviorum maximus, multis distinctus alveis, vides quam non modo permeabilis, sed etiam contemptibilis factus est. [2] Sed pareamus tempori; sit libitum quod licet, quando quod est libitum non licet. Et quoniam nuntii huius haud sat explorata fides erat, unam duntaxat epystole tue partem exequar, ubi reditum ad fontem Sorgie dissuades, ut illam tibi solicitudinem eripiam. Videris enim michi de hac re non mediocriter curare; nec immerito: quod eo sepius vocantem Socratem nostrum non audire non potui. [3] Itaque victus tandem precibus spoponderam, si tractata succederent, quibus et honestus illic manendi color et vite necessaria quererentur — vite, inquam, sodalium et multorum ad me illuc de more convenientium; mea enim vita non modo necessariis instructa, sed vereor ne supervacuis impedita sit — quo sibi libuisset secuturum, non ignarus quidem rerum harum et illarum; sed magnum ibi hactenus ducem nostrum et vos omnes esse cogitans, quos michi reliquos mors fecisset, amoris vestri velut uncis quibusdam validissimis retrahebar. [4] Nunc mutata sunt omnia; et amicorum turba abiit, et dux noster obiit, et Socrates meus, qui solus ibi est, quamvis unus in me possit omnia, quamvis inveterate consuetudinis vi et ipse ibi esse et omnes suos meque ante alios secum esse desideret, nunquam tamen audebit, omni spe abscissa, in eas nos terras arcessere, ubi omnes prorsus alienigene atque hospites futuri simus. [5] Neque enim ludus est hominibus mortalia et caduca corpuscula trahentibus dicere quod anime felices corpore resolute apud Virgilium loquuntur:
Nulli certa domus; lucis habitamus opacis,Riparumque toros et prata recentia rivisIncolimus.
[6] Si enim ista sufficerent, posset utique Clausa Vallis, unde Sorgie fons erumpit, nobis omnibus abunde rivulos nitentes et frondosas domos et herbosa cubilia ministrare; sed plus aliquid exigit natura. Philosophos quidem et poetas duros ac saxeos vulgus existimat, sed in hoc fallitur ut in multis; carnei enim sunt, humanitatem retinent, abiciunt voluptates. Est autem certa vel philosophice vel poetice meta necessitatis, quam preterire suspectum sit. [7] «Non est per se sufficiens» ut ait Aristotiles, «natura ad speculari, sed oportet et corpus sanum esse, et cibum et reliquum famulatum existere».
Neque enim cantare sub antroPyerio, thyrsum ve potest contingere sevaPaupertas, atque eris inops, quo nocte diequeCorpus eget;
ut Satyricus ait, magno ac perpetuo apud doctos philosophici poeticique dogmatis consensu rerum, sed verborum varietate multiplici. [8] Igitur Clausa Vallis, ut ceptum sequar, ad aliquod breve tempus, urbanarum voluptatum tedio affectis, ut olim, diverticula non inamena sufficeret; in longum certe nec promitteret necessaria nec prestaret. Nobis sane, si sapimus, non in longum modo, sed in finem quoque prospiciendum est, ut vitemus illud Senece quod humano generi facit, improperium, ubi ait: «De partibus vite cogitare omnes, neminem de tota». Vere sic est enim; et hoc est quod consilia nostra precipitat, ut inter occupationes tam varias — miserandum simul et ridiculum — ignoremus quonam fluctuantis vite gubernacula dirigamus.
[9] Scio Clause Vallis optabilem, estivo presertim tempore, stationem; et si ulli unquam secessus ille gratus fuit, michi fuisse gratissimum decennis indicio est mora. Quodsi apud te, imo vero apud alterum me, sine iactantia gloriari licet, pace montium ac fontium silvarumque, quid usque nunc loco illi, non dicam clarius, sed certe notius incolatu meo accidit? opinari ausim apud multos non minus illum meo nomine, quam suo, miro licet, fonte cognosci. [10] Quod idcirco dixerim, nequis dubitet me illud rus nunc spernere, quod michi meisque rebus aptissimum semper inveni, ubi sepe curas urbanas rustica requie permutavi, quod non tantum electione ipsa, sed agrestibus muris et, ut spero, solidiore cemento, verbis atque carminibus, illustrare pro viribus studui.
[11] Illic — "iuvat" enim "meminisse"— Africam meam cepi, tanto impetu tantoque nisu animi, ut nunc limam per eadem referens vestigia, ipse meam audaciam et magna operis fundamenta quodammodo perhorrescam; illic et epystolarum utriusque stili partem non exiguam et pene totum Bucolicum carmen absolvi, quam brevi dierum spatio si noris, stupeas.
[12] Nullus locus aut plus otii prebuit aut stimulos acriores: ex omnibus terris ac seculis illustres viros in unum contrahendi illa michi solitudo dedit animum; solitariam vitam religiosumque otium singula ibi singulis voluminibus perstringenda et laudanda suscepi; denique, iuvenilem estum qui me multos annos torruit, ut nosti, sperans illis umbraculis lenire, eo iam inde ab adolescentia sepe confugere velut in arcem munitissimam solebam. [13] Sed, heu michi incauto! ipsa nempe remedia in exitium vertebantur; nam et his quas mecum advexeram, curis incendentibus et in tanta solitudine nullo prorsus ad incendium accurrente, desperatius urebar. Itaque per os meum flamma cordis erumpens, miserabili, sed ut quidam dixerunt, dulci murmure valles celumque complebat; hinc illa vulgaria iuvenilium laborum meorum cantica, quorum hodie pudet ac penitet, sed eodem morbo affectis, ut videmus, acceptissima. [14] Quid multa? si quecunque alibi cum his que ibi scripsi conferantur, loca omnia locus ille, me iudice, hactenus superet. Est igitur, eritque dum vixero, sedes illa michi gratissima, commemoratione iuvenilium curarum, quarum usque ad hanc etatem in reliquiis elaboro. [15] Veruntamen, nisi nosmet ipsos fallimus, alia quedam sunt viro tractanda quam puero, et ego aliud illa etate non videram nisi forsan in transitu, et siquid videram, obstabat tamen recto iudicio cecus amor, obstabat etatis imbecillitas paupertasque consilii, obstabat reverentia ducis nostri, sub quo esse pluris erat quam libertas, imo sine quo nec libertas nec vite iocunditas plena erat. [16] Nunc et illum, et quicquid dulce supererat, uno pene naufragio amisimus; quodque sine suspirio dici nequit, virentissima olim laurus mea vi repentine tempestatis exaruit, que una michi non Sorgiam modo sed Ruentiam Ticino fecerat cariorem; [17] velumque, quo oculi mei tegebantur, ablatum est, ut videam quid inter Vallem Clausam Venesini et apertas Italie valles collesque pulcerrimos et urbes amenissimas ac florentissimas intersit, interque unicum Sorgie fluvium ac fontem et tot lucidos fontes, tot vaga flumina, tot piscosos lacus, duo longe clarissima maria, Italiam curvis et speciosis anfractibus hinc inde vallantia, ut reliquas nature prestantissimas dotes sileam atque in primis ingenia moresque hominum, de quibus non hic dicendi locus est. [18] Et tamen vide quantum prime impressiones animi hereant, quantum ve consuetudo longior possit in rebus omnibus. Ut enim, iuxta perfecte legem amicitie, omnes tibi pectoris mei fluctus aperiam, sensum hac in parte rationi rebellantem sentio et, fateor, vallem illam nunc vel maxime repudians suspiro; meque vel invitum nescio quis locorum amor vellicat. Ibam vero nunc longius, sed expectantis murmure nuntii admoneor ut dicam: Vale.
XV Kal. Iunias.

4

Ad eundem, hortatoria ad votorum modestiam, et non differenda consilia melioris vite.
[1] Omnis amor impatiens more, festinationis appetens; nec ulla tanta celeritas est, que non tarditas sit amanti. Multa tibi hesterno die scripseram, sed quoniam et multa supererant et exhonerari animus ardebat, cum fortuitus nuntius non adesset, ad domesticos me converti, et singulorum quidem obsequia trutinanti, ut intelligas quam ventri deditus sim, coquus primus occurrit, quo sine incommodo, imo vero non sine commodo, carerem; [2] coquus, inquam, quod non te latet, apud maiores olim nostros vilissimum mancipium, victa demum Asia in precio haberi ceptum; nunquam utinam armis Asiam vicissemus, ne unquam suis illa delitiis nos vicisset! [3] Sed ad nostra festino. Coquus ergo nunc michi pro viatore fuerit, villicus pro coquo; scis me rustico apparatu et cibis agrestibus delectari, et in tenui victu solum cum Epycuro sentire, cui in ortulis et oleribus illius a se laudate voluptatis summa reponitur. Sepe quidem rusticitati mee gratulor, que michi perpetuum fecit quod his delicatis ac lautis vicissitudo facit alternum: [4] quis est enim tam fastidiose arrogans, cui non semel in anno dulce sit vel in herbosis aggeribus sub divo vel in amici pastoris tugurio discumbere, quamvis aurate trabes non impendeant, quamvis mensas argentum grave non honeret, murosque marmoreos purpurea aulea non vestiant? [5] cuius tam ambitiosa sitis est, ut preter patulam gemmam seu leones aureo nemore decertantes, Policleti opus, poculum omne fastidiat? aut cuius tam superba fames, que non interdum rustico convivio sedari queat, quamvis peregrine Colchorum volucres non adsint, nec ignotis litoribus iactatus rumbus, interque duos pontes captus tyberinus lupus, cui veterum opinio palmam inter pisces tribuit? [6] Hec ergo, que his nauseatoribus nonnunquam raritatis lenocinio tentantur, michi nature beneficio semper accepta sunt; et siquando forsitan alternare libuerit, hic michi iugis vivendi tenor placeat; lautiora non respuam, sed que rarissime et magno redeant intervallo. [7] Neve me frustra loqui putes, cum longe aliud sim dicturus, ista sic accipies, ne fortassis incommodo meo consulens, coquum meum michi ante remiseris quam plene consilium ceperitis de summa rerum nostrarum, que nunc agitur, in quam, queso, aperite aures et non repugnantes animos adhibete. [8] Quod enim uni dico, omnibus dico, et cupio has literas, si fieri possit, per ora amicorum omnium circumferri, et siquis ibit istinc ad occidentem nuntius, Socrati nostro nominatim dirigi, ut omnes agnoscant vel sensus meos vel ineptias. Multa quidem altius dici possunt, at non multa, nisi fallor, utilius; de hoc tamen vos videritis, ego institutum sequar.
[9] Equidem aut omnino nichil calleo aut nisi iam viri sumus, nunquam erimus. Nemo nobis blandiatur, nemo nos iuventutis appellatione decipiat; non sumus decrepiti, esto; ne senes simus; at profecto nec pueri. Tempus est puerilia relinquendi. 'Tempus est' inquam? esset utinam, nec transiisset! sed michi crede, transivit, et magna iam ex parte post tergum est. Sed et aliquid reliqui esse non infitior; id ne pari segnitie dilabatur celeriter occurrendum est; [10] alioquin eveniet nobis quod vulgo fere omnibus: ut adolescentiam respectantes et in illam oculis ac mente conversi, senectutis in foveam incidamus, atque ita demum iacentes illusique de nature fragilitate deque evi brevitate lamentemur, et sere querimonie Theofrastum proferamus auctorem, Cicerone ac Salustio et Seneca resistentibus magnifice superandum. [11] Quin arripimus hoc quantulumcunque quod restat inque usus nostros vertimus; ita ut secundum ipsius Senece sententiam, que Ciceronis ante fuerat — «quod facere solent qui serius exeunt et volunt tempus celeritate reparare —, calcar addamus», cuius ope veras opiniones et fugientem hactenus beatam vitam vel sub ipsum vie terminum consequamur? nunquam enim sero fit quod salutariter fit. [12] Nam etsi reprehensionem dilatio mereatur, emendatio tamen laude digna est. Certe quod bonum est, intempestivum esse non potest; alioquin bonum utique non est, si tempestivum esse desiit, qualem esse credimus penitentiam defunctorum, ad nichil iam nisi ad miserie cumulum valituram, cum contra non inefficax penitentia senum sit. [13] Nos vero non pudeat, quod multo ante decuit fecisse, vel nunc aggredi; pudeat potius ne nunc quidem. Variante capillo, turpe est variantia non firmare consilia. Aggrediamur itaque iantandem et cogitemus acriter quo in statu res nostre sunt, nec nostre solum res, sed quorumcunque mortalium. [14] Quid enim, queso, vita hominis nisi flatus exiguus et tenuis fumi vapor? sentit in se quisque quam putre, quam debile, quam caducum corpus inhabitet; sed errore iam publico dissimulamus, et imbecillitatis nostre conscii, diuturnitatem eternitati proximam cupida mente concepimus. Sic est: nemo est qui se moriturum credat: imo vero nemo est, qui non se mortalem sciat; sed diem mortis, qui forsan hodiernus est, in longum pro se quisque reicit. Ita cuius maxime presentiam timemus, eius absentie maxime fidimus; cum nichil tam ambigue absit, nichil tam subito presens fiat. [15] Fallit miseros aristotelicum illud; ait enim: «(Que longe valde, non timentur; sciunt enim omnes quod morientur; sed quia non prope, nichil curant». Hec ille vir tantus in Rethoricis; ego autem et nichil curare mortem homines fateor, et esse, quam idem dicit, incurie causam non nego; sed eam ipsam falsam esse contendo. Nam quid falsius quam longe valde mortem credere, que ne unquam longe sit, vite brevitas facit? ut semper impendeat supraque caput sit, facit humanorum casuum mira vis, ineluctabilis eventus, infinita varietas. [16] Nichil ergo homines mortem curant, non quia est, sed quia creditur longinqua; si enim scirent quam prope est — quod necessario scirent, nisi ultro oculos averterent —, puto vel timere mortem inciperent, vel ita se virtutibus armarent, ut eam ceu melioris vite principium merito non timerent. Nunc vero quem invenies qui non, virtute abiecta, longe vite spem arripiat? Que, ut non fallat et ut sit vita longissima, brevis erit; et in finem vite spes vivendi, quamvis rata quamvis nichil mentita, fefellerit. Quem, inquam, michi reperies, qui non coetaneis suis se supervicturum speret? [17] Ita cogitatus nostros actusque disponimus, quasi nullus noster, nosque omnium heredes futuri simus; cum interim nostra suos expectatores habeat hereditas, et hauddubie falli alterutros sit necesse. Eripiamus nos huic ludibrio, et si ratio non movet, moveant nos exempla, que undique vel nolentibus oculis se offerunt et vel exclusa se ingerunt, vel admissa precordiis insident, nec facile nisi contemptu impio et oblivione mortifera divelluntur.
[18] Delectat scire quid sumus, et quo imus, quis cuntantes tergiversantesque manet exitus? intueamur alios. Non linceis oculis est opus, aut illius acie a Lilybei specula digredientem portu Carthaginis classem punicam numerabat. Iuxta respicere iubeo, vicina ostia, contiguas domos, urbes ipsas quas incolimus. Nimis vagor: ad proprios lares ac limina redeamus; videbimus quam repente velut somnium aut umbra preteriit atque ab oculis nostris evanuit quicquid in terris carius habebamus. [19] Amici, qui pro nostra vita ituri ad mortem si res posceret videbantur, mestam nobis et nimis solitariam morte sua vitam effecerunt. Non illi nos hic perpetuos reliquere, sed eodem properantes prevenere, et sorte sua in tempore usi sunt. Utemur nostra nos, nan ut ait Flaccus:
Omnes eodem cogimur, omniumVersatur urna serius ociusSors exitura.
[20] Exivit ocius sors illorum, exibit nostra serius, sed confestim; nulla mora est. Quantulum enim refert senex an iuvenis moriare! si ad finem vite respicis, que ultima et comunis omnium est senectus, verum est illud: nemo non senex moritur; si ad vite spatium, nemo non iuvenis; si ad opiniones hominum, nemo non puer. Verum ista pretereo, tam multa enim occursant, ut vix propositum sequi possim. [21] Piget et impedior gemitu stringere numeris quos affectus intimos, que dulcia pignora mestus ac pestilens et ex omni seculorum serie eradendus nobis annus hic abstulit. [22] Pauci, fateor, ex omni grege hominum, pauci admodum superestis, cum quibus et vivere eligam et mori; non quod ego plures alios ab hac acie secludam, nisi quos a nobis vel coniugium vel occupatio vel etas vel difficultates alie disiungunt amarique iubent e longinquo. Neque vero nunc de superioribus agitur, quorum benivolentia fortasse aliquo, conversatio nulla est; obstat enim mutuo convictui disparitas fortunarum et amicitiarum virus, insolentia, dum vilescere metuentes adorari expetunt, non amari. [23] Nos vero quid impedit quominus has vite reliquias, quantulecunque sunt, simul in pace animi bonarumque artium studiis transigamus, et «si in freto viximus» ut ait Seneca, «moriamur in portu»? An quod uni quondam domino obsequentes fecimus, id nobis viventes non audebimus, plusque in nobis potuit servitutis studium, quam libertatis amor poterit? etsi enim nobis ea servitus libertate qualibet gratior foret, quod illius viri optimi et in eo statu minime insolentis affectio merebatur, tamen esse sub altero, parere alteri, alieno vivere, videri possunt servitutis honestioris, vere autem libertatis utique non sunt. En, invisa licet, contigit libertas, aliquantoque citius quam optavimus nostri sumus. Et animos quidem nosse omnium videor — an fallor? —; impedimenta rerum fors omnia non novi, etsi michi nichil in vobis occultum rear. Non sumus principes maris et terre, ut Aristotiles ait, nec oportet ad beatam vitam; habemus autem quod sufficere possit animis modestis, seque componentibus ad naturam. Quodsi singulis sat est, quid omnibus eventurum suspicemur, ubi vicissim alter alteri manum dabit et quicquid necessitatis inciderit, alterna ope supplebitur? Abundabimus, michi crede; magisque forsan invidia nobis quam inopia metuenda est. [24] Quid igitur expectamus? quid mari et montibus fluminibusque distrahimur? cur non tandem domus una coniungit, quos olim iunxit unitas voluntatum, nisi quia nova quelibet et insueta refugimus, multaque pollicitam spem dimittere vocantemque nos altius fortunam non audire stultum credimus, cum multo sit stultius, contemptis rebus certis ac solidis, in umbris inanibus spem habere? Ego quidem non conscientie mee solum, sed presentis epystole testimonio, in vos culpam omnem retorqueo, quicunque fueritis ad salubre consilium tardiores.
[25] Quin huc, solutis seu presectis occupationum laqueis, festinate; neque michi detur arrogantie, quod trahere videar, non sequi; at utrumlibet ex equo paratus est animus. Siquis usquam vite nostre locus est aptior, raptim adero; non sum enim qui fidele consilium spernere soleam; nulli, credo, mortalium maior est vel fides vel autoritas amicorum. Sin hic vestro iudicio prelatus est, quod vestre fatentur litere, quid vos nunc etiam tenet? nolite cupiditati aurem dare; nunquam dictura est 'sufficit'; semper nescio quid, deerit. [26] Habet hoc avaritia proprium ac pessimum: insatiabilis est; et dum promittit absentia, presentibus uti vetat. Hec habendi sitis nunquam plura querendo, sed pauciora concupiscendo sedabitur; crede non michi sed philosophis, quorum hec "ad veras divitias" via est. Quod ad me attinet, cupiditatibus metam fixi, et oraculi loco poeticum illud accipiens: "Semper avarus eget", ne ipse quoque semper egeam, quod sequitur feci: "certum voto finem petii", eumque iampridem, licet reflantibus fortune ventis, attigi; [27] nec verebor ne michi segnitiem meus heres obiciat; michi vivo non sibi, et rerum mearum cum amicis dominus, non negotiorum eius qui nondum certe michi noscitur, sum gestor. Pro me autem quid michi tantopere laborandum? expedit expeditum esse, impedito itinere gradientem; quid nunc etiam inutiles et funestas sarcinulas cogitamus? Eleganter ait Flaccus:
spatio breviSpem longam reseces.
[28] Id ne autem de brevi aliqua vite particula dictum putes et non de tota vita, alio loco ait idem:
Vite summa brevis spem nos vetat inchoare longam.
[29] Ita est, non fallitur; nichil est verius. Etsi enim vite huius angustias quo possumus modo, etatum scilicet operosa distinctione, laxemus et in quantaslibet minutias dividamus, reduc tamen in unam cunta congeriem et curiosius scissa redintegrans, a primo ad ultimum quamvis longissime vite diem totum simul mente complectere: fateberis summam huius rapidissimi temporis esse brevissimam. Huius ipsius, si retro circumque respicimus, bona pars nobis exacta est.
[30] Colligamus nos igitur ad extrema viarum, quodque non ambigitur, duriora; abiectisque supervacuis, necessaria teneamus. Quid procrastinamus? quid differimus? dies diem, mensis mensem sequitur,
Atque in se usa per vestigia volvitur annus,
ut preclare ait Maro; desinendoque reincipit et nunquam sic desinit ut quiescat. Quis igitur expectandi modus aut quis finis? canos iam comites senectutis et nuntios mortis aspeximus; quid amplius prestolamur? an ut oculi senio caligent, tremant poplites, terga curventur? [31] Primum, quis mathematicus tam longe nobis sponsor est vite? Esto; sit Petosiris, sit Neclepso, sit Nigidius ex nostris, sit Veritas demum ipsa; quanta tamen amentia est, quod iustis in spatiis et ex commodo fieri potest, inter angustias differre, presertim quia, ut vini et olei, sic temporis et vite fex in fundo iacet! ad illam te, cum superiora neglexeris, reservare ridiculum. [32] Votum solet esse viantibus ante noctem hospitari; accingamur, obsecro, et post multos itinerum labores, illi nos eterno tandem hospitio preparemus. In hoc vobis, luce michi cariores fratres, siquid in me opis aut consilii est, siquid oblectationis aut gratie ex me sperari potest, siquid subsidii ex his rebus quas improprie meas dicunt, cum fortune sint, denique me ipsum, quod sine arrogantia possum, et libellos atque ortulos meos offero, et siquid est aliud. [33] Sunt autem non pauca quorum indiget inops hec et mortalis vita, que nominatim stilo inseri, decor vetat. Ad extremum, ut in vota precesque desinam, inspiret utinam nobis consolator Spiritus in hoc saltem conspirare, ut dum spiramus adhuc, ad requiem aspiremus, et qui tota die suspiravimus, respiremus ad vesperam. Vale.

5

Ad eundem, de eadem re.
[1] Iam superiori epystole anulum impresseram, dum ecce, nondum satiato animo, quedam venturi dulcedo temporis, quam mente et cogitatione preoccupo, fatigatum michi restituit calamum, et cuntante nuntio, ne occasionem perderem sed ultro more causas exquirerem, admonuit. Iuvat enim diu colloqui, iuvat lateri tuo quos ipse experior, stimulos incutere. [2] Si omnes igitur beatam querimus vitam, neque ab hoc fine ulla usquam mortalium secta dissentit, quanquam quibus ad illam tramitibus pervenitur, multum solet humana curiositas altercari; si, inquam, nobis est illa quam, licet perdita felicitate, non perdimus nec perdere possumus si velimus, nec perdere si possimus, velle possumus, ipsa cum anima felicitatis inseparabiliter adiuncta cupiditas; si felicitatem ipsam scimus sine amicorum solatio plenam hic non posse contingere, quid gaudiis nostris obstamus, quid ve omnium bonum impedit tarditas singulorum? [3] «Venit equidem ad nos» ut ait Seneca, «ex his quos amamus, etiam absentibus, gaudium, sed id leve et evanidum; conspectus et presentia et conversatio habent aliquid vive voluptatis». Ea ergo quamprimum nobis arripienda est. Etenim si obscene voluptatis philosophorum aliqui adeo appetentes fuerunt, ut ibi summam boni ponerent, et illam humanorum actuum dominam statuentes, ipsius quoque virtutis sibi tribuerent famulatum; quis erit tam ferrei pectoris, qui honeste voluptatis non capiatur illecebris, quam virtus et, virtutis comes, amicitia prestare potest? [4] Nam que, oro te, vita felicior aut letior, quam cum illis degere cum quibus te perfectus amor et mutua caritas unum fecerint, indissolubili quodam nodo, consensu unanimi rerum omnium adhibito; cum quibus tibi nil dissonum, nil occultum, sed concordes animi, serene frontes, sermo verax et inelaboratus, apertique etiam cogitatus? [5] Hec si nobis vita contigerit, nil amplius optabo; et sicubi feneratorem aut heredipetam alieno tumidum videbo, nullam michi movebit invidiam, me quidem extimatore, pauperrimus; licet, ut Satyricus ait,
Possideat quantum rapuit Nero, montibus aurumExequet, nec amet quenquam nec ametur ab ullo.
[6] Ubi sane unum in locum convenerimus, — quid enim et venturo prohibet gaudere? siquidem hoc meum habitaculum approbare videmini (nec immerito; est enim, etsi non quale habet apud Virgilium rex Latinus,
augustum, ingens, centum sublime columnis,
at certe iocundum, solitarium, salubre et profecto paucorum tam bene concordium hospitum late capax); siquidem ergo vos huc fata contraxerint — iaciemus anchoram, portum invenisse videbimur. [7] Et si forsan ad quietis nostre famam confluentium amicorum turba succreverit, non deerit urbe media domus augustior, quam sub hac spe vacuam sino; ego enim partem eius exiguam non implerem cum omni familia, que michi solitudinis avido turba ingens est.
[8] Neve tibi his verbis iniectas compedes, teque uni domicilio ascriptum putes. Erit nobis hinc Bononia, studiorum nutrix, in qua primum adolescentie tempus expendimus; et dulce erit, mutatis iam non solum animis sed capillis, antiqua revisere et firmiore iudicio civitatis illius simulque nostrorum animorum habitum, et ex collatione temporum quantulum vivendo processerimus, contemplari. [9] Erit inde Pado imminens Placentia, et Antonini tui venerabilis domus, cui tu presides, mediocritatem loci non aspernatus, multis opulentioribus neglectis, quoniam, ut dicere solebas, vicinitatem meam in proventibus numerasti. Illic tu omnium hospes eris. [10] Occurrent, si paulo longius proficisci libeat, hinc Mediolanum, hinc Ianua; illa terrestrium, hec maritimarum decus urbium; ille tractus lacus habet et fluvios, hic equor undisonum tumidum velivolum. Illic Larium videbimus, uberem lacum, cui Comum adiacet, unde Ardua amnis egreditur; videbimus Verbanum, qui Lacus Maior ab incolis dicitur, quem Ticinus intersecat; videbimus Eupilum unde Lamber, Sebinum unde Ollius prodit, nec procul inde Benacum unde Mintius erumpit, vulgo lacus notissimos, doctis etiam incognita nomina. [11] Videbimus impendentes lacubus Alpes aerias ac nivosas, estate gratissimum spectaculum, et silvas astra tangentes, atque inter concava rupium querulos rivos, summisque de montibus magno cum sonitu cadentia flumina, et quocunque te verteris, avium murmur ac fontium. [12] In hoc autem tractu altero Apenninus supra verticem erit, mare sub pedibus; Tritones in oculis et pelagi monstra, Neptunique fragor in auribus et saxorum fletus et Nereydum querele. Ibimus per eos, quibus ultra quam credi possit oblector, Thirreni sinus equoris, vacui mordacium atque pungentium curarum, et optatum semper otium, quod nobile illud amicorum par, Scipio ac Lelius, post labores bellicos in Caiete olim, nos in Ianue litoribus post labores pyerios sortiemur.
[13] Siquando autem hac terrarum parte pleni erimus, alia nobis Patavi nec minus tranquilla nec minus ydonea sedes est, ubi non ultima portio bonorum fuerit talis illius viri meruisse convictum, sub quo civitas illa nunc multorum serie laborum fessa respirat. Ipsum honoris causa nomino, Iacobum Carrariensem, quem amare et colere in animum ut inducas velim; nam cum omni etate virtus amabilis fuerit, nostra eo amabilior, quo rarior. [14] Eritque nobis ad latus omnium quas ego viderim — et vidi cuntas fere quibus Europe regio superbit — miraculosissima civitas Venetia, eiusque dux illustris, honoris quoque causa nominandus, Andreas, non minus bonarum artium studiis quam tanti magistratus insignibus vir clarus. Erit et Tervisium, fontibus fluminibusque circumfluxum, domus emporiumque letitie. [15] Ita quotiens identitas, tedii mater, offenderit, aderit optima fastidii medicina, varietas; et quicquid molestie obrepserit, alterno colloquio et locorum talium mutatione purgabitur. Vides, non dubito, quibus te armis aggredior, quibus artibus urgeo, ut virilibus monitis blanditias muliebres misceo; omnia facio ut persuadeam: quam fideliter, ipse michi sum testis; quam efficaciter, exitus arguet.
[16] Quod in me erat, prestitisse videor; poteram forte, si vellem, hoc ipsum comptius eloqui, sed affectus immodicus sepe facundie officit. Dixi utcunque quod in animo erat, dixi quod intelligeres atque utinam quod probares. Noli, queso, qualiter sed quid dicam extimare; melius consulit balbutiens amicus, quam disertus hostis. Nescio finem invenire, et sentio me animi calore longius quam destinaram processisse. [17] Unum hoc identidem, quod sine hortatu meo tibi in animo esse perpendi, inculcare non desinam: conveniamus, oro, impigre in hunc locum omnes, si locus hic omnibus placet; alioquin e toto orbe terrarum — nullum enim mundi latus, nullam barbariem recuso — eligite qui vobis placeat locum; ego affectus meos exuo, vestros induo; modo simul esse liceat, bene erit. Eligite ubi quod restat pacifice vivamus, ubi equanimiter moriamur. Tu vale et cura ne sanum consilium corrumpat mora.
XIV Kal. Iunias.

6

Ad fratrem Bartholomeum Ordinis Sancti Augustini, epyscopum Urbinatem.
[1] Quod professionem tuam decuit, ex Augustini dictis volumen ingens per alphabeti literas collegisti: rem maioris opere quam glorie; in quo ipso animum tuum miror, qui studio utilitatis publice maiora, nisi fallor, ausurum ingenium inclinasti, cuius ut votivus exitus, sic prosper eventus, sicut decuit, fuit. [2] Siquidem, cum ob eam causam Clementi, Romano Pontifici, literatissimo sed occupatissimo homini atque ob id talium compendiorum avidissimo, placuisses, patrie tue pontifex factus et altiora sperare iussus — quamvis, ut est animi modestia et religionis humilitas, natalis soli iuncta dulcedini, nescio an nichil, non dico altius, sed gratius inter hec rerum pretereuntium fastigia sperare queas — et de labore in laborem missus, quod de Augustino fecisti, de Ambrosio facere iuberis. [3] Parebis — iam cepisti enim— et perficies, spero, pari utinam facilitate et felicitate; parebis, inquam, si te novi, non ut altior fias sed ut gratior. Etsi enim sorte tua letum te altioris status cupido non tangeret, equum tamen animum decet, tam se gratum prebere ultro oblatis quam optatis petitisque; nichil enim eque in omni munere librandum ac donantis intentio. [4] Sed ad Augustinum tuum redeo et ad te; petiisti equidem, ut in fine illius magni operis, quod sudore tuo de illius opulentissimi patrisfamilias lapidibus et calce compactum, pontifici presenti sed multo maxime posteris preparasti, aliquot tibi versiculos subscribendos mitterem. Parui et ipse tibi, cui nil negarem volens; et quamvis iandudum, Musis indignantibus longeque aliis curis exercentibus, animum ab eo studio distractum, revocarunt preces tue. [5] Mitto igitur paucos elegos eiusdemque sententie totidem, si malis, hexametros; utere vel utrisque vel utrislibet; utrosque raptim et extemporali impetu dictatos noveris, nuntio tuo mecum syllabas metiente, ita ut nulla tam brevis fuerit, que sibi non longissima videretur. Vale.

7

Ad Socratem suum, flebiliter de peste illa sine exemplo, que in eorum incidit etatem.
[1] Mi frater, mi frater, mi frater — novum epystole principium, imo antiquum, et ante mille fere quadringentos annos a Marco Tullio usurpatum —; heu michi, frater amantissime, quid dicam? unde ordiar? quonam vertar? undique dolor, terror undique. In me uno videas quod de tanta urbe apud Virgilium legisti, nam
crudelis ubiqueLuctus, ubique pavor et plurima mortis imago.
[2] Utinam, frater, aut nunquam natus aut prius extinctus forem! quodsi nunc optare cogor, quid dicturum putas si ad extremam senectutem venero? ad quam o utinam non venirem; sed veniam, timeo, non ut diutius vivam, sed ut diu moriar. Nosco etenim fatum meum, et sensim intelligo ad quid in hanc erumnosam et infelicem vitam sim proiectus. Heu michi, frater optime piget ex intimis ac miseret me mei. [3] Quid enim dicent qui hec audient? 'Tu qui solamen auxiliumque aliis laturus videbaris, qui de te nobis nil mediocre promiseras, qui malorum usu obduxisse iam callum adversus omnes fortune tribulos omnemque duritiem seu magis in silicem obriguisse debueras, ecce quam molliter sarcinas tuas fers, ecce quam crebris eiulatibus aures nostras percutis. [4] Ubi nunc maxime professioni tue debita celsitudo animi? ubi verba magnifica, que si ad ingenii laudem non ad vite consilium referantur, quid nisi sonitus inanis et curiosarum delinimenta sunt aurium? [5] Prestolabamur ex te carmen heroicum, elegos legimus; historias virorum illustrium sperabamus, unam cernimus proprii doloris historiam; quas putabamus epystolas, sunt lamenta; ubi artificiosas iuncturas verborum nova incude percussorum et dulciter intermicantes colores rethoricos querebamus, nil nisi dolentis interiectiones atque indignantis accentus et lituras aspicimus lacrimarum.
[6] Et quis erit modus aut quis finis, si omnium fata mortalium deplorare volueris? unum tibi pectus et una lingua non sufficit; ingens, miser, molestumque negotium suscepisti, supervacuum, inexplebile. Alio de fonte petende sunt lacrime: semper nempe recentibus assidueque nascentibus dolorum causis, duo fessi iamque exhausti et arentes oculi parum mesti humoris infuderint. [7] Quid agis igitur, tui oblite et propria non contente miseria ac morbo, in quem sciens volensque incideris, nisi amicis insuper venenum porrigas, pollicitus medicinam? quin potius, vel fle solus vel disce mortalis equo animo ferre mortalia; teque non solum neque cum amicis solis, sed cum omnibus rapi videns, iantandem inutilibus querimoniis modum pone'. [8] Erit aliquis indignantior natura, qui mestos apices perosus abiciat aut conculcet cum irrisione mordaci: 'Abi' inquiet, 'in malum sidus; an si tu muliebriter victus es, nos saltem viros esse non sines?' [9] Cunta presentio nilque me horum, frater, fallit; scio viri esse primum quidem dolorem propellere, proximum extinguere, tertium moderari, ultimum abscondere. Sed quid agam? moriar nisi dolorem in fletum ac verba profudero. Illud me solatur, quod quicquid scripsero, molle quamvis ac frivolum, cum ad tuas venerit, non ad alienas pervenisse, sed ad proprias manus meas rediisse videbitur. Quamobrem non magis erubescam dum hec a te legentur, quam dum a me scriberentur erubui.
[10] Nec me tamen erubuisse negaverim; sensi enim animum ac stilum, excusso rationis freno, extra destinatum iter affectibus iunctos trahi; quo nichil molestius pati possum. Id pudori meo gravius insultat, quod iam annus integer iamque alterius bona pars abiit, ex quo nichil viro dignum, non dicam facere, sed ne loqui quidem contigit, tonante undique ac fulminante ferociter fortuna. [11] Qua in re benigno sub iudice forsan excuser, si ad examen venerit illud quoque, non leve aliquid, sed millesimum trecentesimum quadragesimum octavum sexte etatis annum esse quem lugeo, qui non solum nos amicis, sed mundum omnen gentibus spoliavit; cui siquid defuit, sequens ecce annus illius reliquias demetit, et quicquid illi procelle superfuerat, mortifera falce persequitur. [12] Quando hoc posteritas credet, fuisse tempus sine diluvio sine celi aut telluris incendio sine bellis aut alia clade visibili, quo non hec pars aut illa terrarum, sed universus fere orbis sine habitatore remanserit? quando unquam tale aliquid visum aut fando auditum? quibus hoc unquam in annalibus lectum est, vacuas domos, derelictas urbes, squalida rura, arva cadaveribus angusta, horrendam vastamque toto orbe solitudinem? [13] Consule historicos: silent; interroga physicos: obstupescunt; quere a philosophis: humeros contrahunt, frontem rugant, et digitulo labris impresso silentium iubent. Credes ista, posteritas, cum ipsi qui vidimus, vix credamus, somnia credituri nisi experrecti apertis hec oculis cerneremus, et lustrata urbe funeribus suis plena, domum reversi, exoptatis pignoribus vacuam illam reperientes, sciremus utique vera esse que gemimus? O felicem populum pronepotum, qui has miserias non agnovit, et fortassis testimonium nostrum inter fabulas numerabit! meremur hec quidem et graviora, non infitior; sed et maiores nostri meriti sunt, atque utinam non et posteri mererentur! Quid est ergo, iudicum iustissime, quid est quod insigniter adeo in nostrum tempus ultionis tue fervor incubuit? quid est quod cum culpe non desint, desunt exempla supplicii? Cum omnibus peccavimus, flagellamur soli. [14] Soli, inquam; audeo enim affirmare quod, si omnium seculorum flagella, post archam illam famosissimam reliquias mortalium informi pelago circumferentem, cum presentibus extimentur, delitie fuerint et ludus et requies. Neque enim cum his malis conferri decet bella quantalibet, in quibus et remediorum multa sunt genera, et quod ultimum est, viris saltem fortiter mori licet. [15] Est autem solamen mortis eximium, bene mori. Hic remedii nichil prorsus, nichilque solatii est; cumuloque cladis additum, mali causas principiumque nescire. Nam nec ignorantia nec ipsa quidem pestis odiosior nugis ac fabulis quorundam hominum, qui professi omnia, sciunt nichil; quorum tamen ora, licet assuefacta mendaciis, tandem silent, et que impudentia primum ex more laxaverat, ad ultimum clausit stupor. Sed ad inquisitionem meam redeo. [16] An vero, sicut longum iter agentibus evenit ut alia vie pars fatigationem faciat, alia fateatur, sic nobis accidit, ut lenitas tua, Deus, humanis paulatim lassata criminibus et iugi accessione pregravata, nunc potissimum victa subsederit, tuque nos, vector optime, tolerare amplius non valens, in terga proieceris atque a nobis misericordie tue oculos iratus averteris? Quodsi est, non nostrorum modo sed paternorum simul criminum penas damus, an peiores illis nescio, sed certe miseriores. [17] An illud fortasse verius, quod magna quedam ingenia suspicata sunt, Deum mortalia non curare? sed absit a mentibus nostris hec amentia: si non curares, illa non subsisterent. Nam de his qui nostri curam non Deo tribuunt sed nature, quid sentiendum nobis sit, veritatis tue studio deditis, cum Seneca ingratissimos omnium appelet, qui mutato nomine dissimulent Dei munus et cavillando impie superne debitum abnegent maiestatis? [18] Curas profecto nos et nostra, Deus, sed aliquid latitantis et ignote nobis cause est, cur ex omnibus seculis dignissimi visi sumus qui acerrime plecteremur, non idcirco minore iustitia quod occulta est; namque iudiciorum tuorum imperscrutabilis et humanis sensibus inaccessa profunditas. Vel ergo pessimi omnium vere sumus, quod negare velim potius quam ausim, vel ad futura bona presentibus malis exercitatiores purgatioresque servamur, vel omnino aliquid est quod nec cogitare sufficimus. Ceterum, quecunque sint cause, quamlibet abdite, effectus apertissimi sunt.
[19] Sed ut a publicis ad privatas lacrimas revertamur, anni equidem secundi vixdum prima pars acta est, ex quo Italiam repetens, te procul ad fontem Sorgie lacrimantem lacrimans dimisi. Non iubeo in longum oculos reflectere; hos pauculos dies numera, et cogita quid eramus et quid sumus. Ubi dulces nunc amici, ubi sunt amati vultus, ubi verba mulcentia, ubi mitis et iocunda conversatio? quod fulmen ista consumpsit, quis terre motus evertit, que tempestas demersit, que abyssus absorbuit? [20] Stipati eramus, prope iam soli sumus. Nove amicitie contrahende sunt. Unde autem sive ad quid, humano genere pene extincto, et proximo, ut auguror, rerum fine? Sumus, frater, sumus — quid dissimulem? — vere soli; credo, id agente Deo, ut vite huius illecebris impedimentisque suavibus spoliati, liberius iam ad alteram suspiremus. [21] En quo subita rerum mutatione pervenimus, ut experiri liceat in nobis, an preclaram illam Epycuri vocem iure possimus dicere: «Satis magnum alter alteri theatrum sumus». Quod, ut vere dici possit a nobis, quandiu tamen dici poterit? aut quis augur statuat, quorsum nobis datum sit de huius mutui theatri stabilitate confidere, altrinsecus nutantibus iam columnis? quid enim ego de tua vita certior hec scribens, quam tu hec perlegens de mea?
[22] Nimis caducum simul ac superbum animal est homo, nimis alte fragilibus superedificat fundamentis. E tanta sodalium turba ad quem redacti numerum sumus, vides; et ecce, dum loquimur, ipsi etiam fugimus atque umbre in morem evanescimus, momentoque temporis abiisse alter alterum accipiet, et ipse mox previum secuturus. Quid ergo sumus, frater optime? quid sumus? nec desinimus superbire. [23] Suis angoribus consternatus Cicero, in epystola quadam ad Athicum, «Ipsi» inquit, «quid sumus aut quandiu hec curaturi sumus?» Brevis quidem sed bona, ni fallor, questio, et salutaris et gravida atque utilibus plena sententiis, sub qua multum vere humilitatis ac modestie multumque contemptus rerum fugitivarum vigil fossor inveniet. [24] "Quid sumus?" inquam; quam gravi, quam tardo, quam fragili corpore, quam ceco, quam turbido, quam inquieto animo, quam varia quamque incerta volubilique fortuna! "Aut quandiu hec curaturi sumus?" profecto perbreviter. Nempe non aliud sonat, quam si diceret: 'Ipsi quid sumus, et hoc ipsum quandiu futuri sumus?' [25] Utique hercle non diu, cum hoc idem nostrum esse, ut diuturnum esse non potest, sic nunc possit inter verba desinere, neque si accidat, miri aliquid acciderit. Utrunque igitur bene et graviter queris, Marce Tulli; sed, queso te, ubinam tertium reliquisti, et eventu periculosius et quesitu dignius? postquam hic esse desierimus, quid futuri sumus? O rem magnam et ambiguam, sed neglectam! Vale.

8

Ad eundem, de eadem re.
[1] Supererat hic michi, paululum de fragmentis anni preteriti, ante alios vir clarissimus et siquid michi credis, magni animi consiliique, Paganinus Mediolanensis, qui michi post plurima experimenta virtutis acceptissimus, nec me modo sed nobis dignissimus visus erat. [2] Itaque iam hic michi Socrates alter esse ceperat: fides familiaritasque prope eadem, quodque dulcissimum habet amicitia, participatio utriusque fortune, apertisque animi latebris fida comunicatio secretorum. Quantum vero te amabat, quantum videre cupiebat, quem internis oculis iam videbat, quantum vite tue solicitus erat in illo publico naufragio! ut mirare ipse hominem incognitum sic amari posse. [3] Nunquam tristiorem solito me vidit, quin amice trepidus inquireret: 'Quid rei est? quid amicus noster agit?' Cum vero bene te valentem audivisset, metu posito perfundebatur alacritate mirabili. Et hic quidem — quod sine multis lacrimis non dico et cum pluribus dicerem nisi precedentibus malis exhaustos hosce oculos atque omnes, sique sunt, lacrimarum reliquias instantibus reservarem [4] hic, inquam, pestilenti morbo qui nunc orbem populatur, repente correptus, ad vesperam postquam cenam cum amicis, et quod occidui temporis restabat in nostro tantum sermone et amicitie rerumque nostrarum commemoratione consumpserat, noctem illam inter dolores ultimos imperterrito animo transegit, mane autem rapida morte subtractus est. [5] Ac nequid de funesta consuetudine laxaretur, triduo inexpleto illum filii omnisque familia consecuti sunt. Ite nunc, mortales, estuate, anhelate, laborate, circuite terras et maria ut non secuturas opes nec mansuram gloriam cumuletis. Somnus est vita quam degimus, et quicquid in ea geritur somnio simillimum. Sola mors somnum et somnia discutit. O si prius expergisci datum sit! Tu vive et Vale.

9

Ad eundem, de amici morte violenta.
[1] Nondum satisfeceram fortune, nisi acutiori cuspide rursus impeterer essetque ad iram Dei malignorum quoque hominum furor additus. Hei michi! iam deficere incipio, atque illorum more quos vicine febris primus horror invaserit, tristi iam frigore contremesco. Iam factum est quod quasi nunc fiendum cogitare et narrare metuo. [2] Quid dicturus sim scio, nec incipere audeo, et libens admodum ab his curis atque ab hoc sermone divellerer, sed impellit trahitque animum dolor ardorque propositi livorque etiam quidam tui, qui me flente nunc forsan rides rerum inscius nostrarum. Ad hunc igitur modum se res habet. [3] Siquidem duos nobis amicos fortuna reliquerat; etsi enim alios reliquisset, hi tamen soli erant quibuscum vite quod restat, illa non prohibente, transigi posse videbatur. Quid enim, precor, obstabat? Non divitie, non paupertas, non imparitas voluntatum, non amicitie malum ingens, occupatio; animus in quattuor pectoribus unus erat. [4] Itaque gloriabar antiquitatem raris quidem et in diversis seculis vix uno vel altero, etatem vero nostram esse et domum unam brevi fore duobus simul amicorum paribus adornatam. Minus proprie 'paria' dixerim: unum erat, imo ne unum par, sed una omnium mens, ut dixi, quorum in iudicio nos errare diuturnior experientia non sinebat. [5] Primus sic animo compositus, ut preter iocundissimum convictum, etiam studiorum particeps comesque nostrorum esset. [6] Alter huiuscemodi licet rerum expers, abunde tamen his ornatus que talibus studiis pariuntur, humanitate videlicet, fide, liberalitate, constantia; denique, liberalium disciplinarum inops, dives animi liberalis virque optimus atque amicus esse didicerat, et in cetu nostro talis unus erat aptior quam si omnes, studio deditos literarum, reliquorum, ut fit, omnium quibus vita indiget, incuriositas habuisset. Itaque ad oportunitates varias commode nimis ac pene divinitus ille nobis quartus accesserat. [7] Nimium felices visi sumus: invidit atrocissima fortuna quodque nos nondum totos, mundo iacente, deiecisset, indignata est. Moverant simul, teque ad Rodanum dimisso, me ad Padum quasi alteram sui partem avidissime petebant.
[8] Mestam prorsus ac miseram aggressus historiam, in singulis verbis me ipse redarguo nec subsisto tamen; sed, nescio quomodo, rapior interim quo nolim, siquidem nolens volo, et experior nescio quid miserum ac funestum, animo gratum tamen: nempe est quedam et lugendi dulcedo, qua sepe per hos dies infelix pascor et crucior et delector. Nisi enim delectarer, quis ad hec tam mesta me cogeret? Sed est delectatio omni gravior supplicio, dum torquet animum memoria, levant questus. [9] Veniebant pariter mente optima, fato pessimo, miserabili eventu, hic Romam petiturus, ille Florentiam. Ut quid ergo divertitis aut quo pergitis, amici? Ite rectius, ite securius; non hoc vestrum iter est: quid vobis cum Alpibus nivibusque?
Omnia vincit amor et vos cessistis amori.
[10] Veniebatis me visuri: hic erat uncus, hec cathena quibus implicitos atque arreptos amor omnipotens vos trahebat, cui celum ipsum obsequitur, cui discordantia invicem obediunt elementa. Non a vobis igitur longioris vie ratio requirenda est: trahebamini equidem, non ibatis; urgebat vos preterea fatum vestrum meumque simul nonnunc primum michi cognitum; ad perniciem vestram meumque perpetuum dolorem nullum erat iter rectius.
[11] Quin et illud, mi Socrates, fortuna impie molita est, ut qui iam recurso anni spatio pedem domo non moveram, tunc abessem, quo et nos aspectu mutuo privaret, et illos animis consternatos citius in laqueum preparate mortis impelleret. Hactenus nempe festinaverant, obliti laborum omnium curisque aliis spe ac desiderio oppressis: naturale est enim ut minorem passionem, maior absorbeat. [12] Ardebant animi me coram cernere, et mecum de vite totius ordinatione disserere; inde susceptum iter agere et rebus in patria dispositis, huc reverti, ut te illicet evocato, simul usque ad exitum viveremus. Quodsi me repperissent, poterat mora fortune durities forsan inflecti. Mutassent fors consilium, et per nuntios actis in patria que acturi erant, amore tenti mecum resedissent et nunc — quid enim prohibeat? — simul omnes essemus in quiete illa diutius exoptata. Sed adamantinis fati vinculis tenebamur, utque abessem ferox fortuna providerat. [13] Itaque cum huc venissent, urbis in limine per obvios re comperta, tristes ad domum nostram deiectis humi vultibus descenderunt. Quid in singulis morer? Omnem domus angulum, omnem orti cespitem — ceperat enim Arietis adventu bruma mitescere — dulci accubitu pressere, implentes cunta suspiriis, cumque alibi possent, ambo per noctem meo in lectulo iacuere, credo ut quem at quietem necessariam humana fragilitas meditata est, ad laborem michi et gemitum consecrarent. [14] Postero die abierunt, literis dormi relictis que illorum michi tristitiam ac propositum aperirent, quas ego, dum vixero, inter delitias habebo, dolorum stimulos lacrimarumque materiam immortalem.
[15] Mensis abhinc integer lapsus erat, dum ego horum omnium ignarus domum redeo, literisque perlectis custodem domus cum illarum tenore concordem audio, tristis et admirans. Sed quid agerem? Tanto illi ante discesserant ut iam et expectarem reditum, ah demens, et negligentiam accusarem; que, postquam debito longior visa est, unum e famulis Florentiam misi, viciniorem excitans amicum atque illud adiciens, ut eundem nuntium alteri, [16] ubicunque locorum esset, mitteret, cui et multa per eos dies scripseram et tunc epystolas scripsi hortatorias ad votorum modestiam, huiusque vel alterius loci electionem, quicunque rebus nostris oportuniorem se ostenderet, insuper ad amorem solitarie studioseque vite; que, quoniam omnes equaliter tangebant, ut per eum ad te etiam mitterentur inserui. Preclare quidem illud, ut multa, Virgilius:
Nescia mens hominum fati.
[17] Literarum portitor abscesserat; ego interim multa michi dulcia fingebam: 'Hi ab ortu aderunt, ab occasu ille; quis me hominum felicior? cuius vita tranquillior?' Has inter curas que instantis mali amaritudinem geminarent, nuntius meus octavo die postquam hinc discesserat, per intensissimum imbrem inexpectatus affuit et pluvia et lacrimis madens.
[18] Dirigui, et excussus manu calamus; scribentem enim forte compererat. 'Quid rei affers? dic ocius' exclamo. Ille gemitu verba frangente: 'Infelix' inquit, 'nuntius sum tibi. Amici tui super Apennini verticem sevas in latronum manus inciderunt'. 'Heu' inquam, 'quid mali est? quid ais?'
[19] Prosequitur ille singultiens, lacereque narrationis hec summa fuit. Simplicianum nostrum, optimum innocentissimumque mortalium, qui tum forte primus ibat, in insidias lapsum ac repente compressum, inter gladios carnificum corruisse; mox Olimpium, clamore excitum, advolasse solumque inter decem aut plures sicarios stricto mucrone constitisse, multisque vulneribus datis et acceptis, vix tandem, equo stimulis adacto, vivum evasisse; predones, sublata nec integra occisi preda, [20] gressu prerapido sic fugisse, ut labore simul et conscientia fatigati, facile capi potuerint collectis agrestibus ad tumultum, nisi quidam solo nomine nobiles e montibus accurrentes, cohibito impetu sequentium, trepidam cathervam et cruenta spolia suis latebris excepissent. Olimpium adhuc ensem in manibus habentem procul inde inter silvas visum, nilque de illo post hec aliud auditum.
[21] Triste omen venti auferant: nescio an utrunque extinctum levius laturus fuerim. Scirem nempe quid agendum michi: clausis foribus et consolatoribus exclusis, dolori meo solus incumberem, et vel levarem fletu animum vel opprimerem, vel lenirem merore desiderium vel implerem, et amicos, michi manibus impiis ereptos, lacrimosis oculis ac lamentis attingerem. [22] Nunc non una sed tribus animi passioniobus, spe ac metu et dolore, discrucior, et quasi totidem hinc inde vulneribus confixus, quam in partem saucium cor inclinem, nescio, et mirum ac miserabilem in modum fluctuantibus atque inter se certantibus curis ac nuntiis distrahor ac discerpor. Misi enim non eodem modo iterum, sed undecunque de illo qui superstes dicitur, novi aliquid expectabam, et ad summam undique rumorum plurimum, certi nichil affertur. Sic suspensus hiansque animo et omne iter circumspiciens et ad omnem strepitum exanimis, quintum decimum diem ago, quod tempus, si cum multorum annorum calamitatibus trutinetur, facile, me quidem extimatore, preponderet. [23] Ire impetus fuit nec subsistere donec presens et superstitis statum, quisquis esset, agnoscerem, et alterius — o sors rerum!— alpinum et rude cernerem sepulcrum. Fuit enim, ut fama est, ingenti non modo circumstantium oppidorum sed civitatis etiam concursu summaque omnium misericordia tumulatus, indignantibus vociferantibusque ruricolis et multa presagientibus que illico subsecuta sunt, ut itinere scilicet interrupto, pro hospitibus atque assiduis lucris solitudo illis et vastitas damnosaque bella succederent. [24] Issem credo utique in easdem manus forsitan impellente me fato meo, nisi me anni tempus et valitudo fragilior tenuisset. Nec idcirco minus an necessitati animus an compedibus ruptis desiderio pareat, adhuc nutat incertus. [25] Et hec, frater, scrupulose adeo, ut intelligas singulatim quorum hauddubie summam nosti: pessime michi esse, alternantibus animi fluctibus et facilem spei cimbam huc illuc, rumorum estu vario ac reciprocante, iactantibus; que michi vita nichil morte suavior quidem: finem eius votis expeto morasque odi. Modo iuvenes videbamur, ecce biennium ultra quam oportuit viximus.
[26] Accedit ad cumulum erumnarum, quia dum numerare dies more amantum incipio, valde silentium tuum miror et nescio quid michi nunc nove suspitionis oboritur. Audio enim pestem illam anni alterius, que finita videbatur, rursum Rodani ripas invadere, unde utinam abesses! Sed quid molior infelix? parum ne presentis veri mali est, nisi ficto venturoque insuper miser sim? Vertat hec Deus in melius, ut falsa totiens spe deceptus, vel semel aliquando decipiar falso metu.
[27] Hactenus, amantissime Socrates, dolori meo indulgens non decori, exhoneravi questibus animum ut potui: sic erat enim necesse ne rumperer mali mole. Parce tu, mi Socrates, parcant alii siquis alter hec legerit: est ubi honestum silentium; necessarie autem voces sunt. Deinceps, utilibet agat mors, ego non amicos modo sed me ipsum inter mortuos deputo, sciensque sine Dei nutu nichil horum evenire, quia vel iubet Deus ista vel patitur, comprimam merore gravem tumidamque animam linguamque et ardentem calamum frenabo, et querelas inutiles continebo, ne ex illis sim quibus parum est peccatum suum excusare, nisi Dei iudicium accusent. [28] Et fortasse nondum nobis sol dierum omnium occubuit, unde aliquid in posterum seu scriptis seu colloquio reservandum est. De reliquo literarum quas Florentinis misi super hac tanta illius urbis iniuria, quia te non invite lecturum auguror, exemplum his innexui. Vale, et tamet ipsum letioribus preservare stude, ut nos in terris adhuc, nisi ex alto sit vetitum, videamus.
X Kal. Iulias.

10

Ad Florentinos, indignatio et querela inhumani facinoris eorum in finibus perpetrati, et exhortatio ad iustitie cultum itinerumque custodiam.
[1] Sepe michi propositum fuit, egregii cives, pro varietate rerum ac temporum aliquid ad vos scribere, et vicissim nunc frenum animis nunc calcar incutere, nunc indignari perdita, nunc recuperata libertate gratulari, nonnunquam flere vobiscum multiplices et varias reipublice tempestates et impendentis naufragii fideliter admonere, ut ita me vobis, quoniam aliter non dabatur, verbis saltem animi testibus, etsi non habitatorem, certe amatorem patrie comprobarem.
[2] Sed dum cogitare mecum cepi quantum ab altitudine curarum vestrarum distaret meorum humilitas studiorum, subito michi semper e manibus calamus lapsus est. Nunc autem cogor ut scribam, nec reluctari valeo; urget enim animum dolor ingens et extorquet michi verba, cum lacrimis. [3] Ecce enim — quod ignorabam hactenus atque utinam perpetuo ignorassem — suavissimus et merito carissimus civis vester et amicus meus, dum ex Galliis Florentiam redit, molestias atque pericula tam longi itineris transgressus et iam dilecte patrie vicinus, in ipso pene portarum limine et in vestro, ut ita dicam, gremio crudeliter interfectus est. [4] O vir infelix, quantos etate viridi pertuleras labores, quotiens ignota terrarum circuieras ut tranquillam in patria tua tandem et honoratam ageres senectutem! Quo pergis? ah, miser fatique tui nescie et ubique tutior quam in patria future, quo ruis, quo miserande festinas? Tibi canitur poeticum illud
Fallit te incautum pietas tua,
que, «cum sit magna in parentibus et propinquis» ut ait Cicero, «tum in patria maxima est». [5] Illa te proculdubio trahebat, soli natalis amantissimum; illuc iam senior redibas unde puer excesseras, et illi terre que te infantem paverat, fatigate vite reliquias referebas, cupiens ubi ortus eras, mori et ubi reptaveras, sepeliri. [6] Sed, o scelus, o inhumana feritas!, truculentissimi homines, imo vero cruente et immanes belue, te improvidum et inermem calle medio expectabant, horrendum et ignotum orbi italico predonum genus, qui non saturati auro quiescerent, que summa votorum raptoribus esse solet, nisi scienter tuum sanguinem haurirent et exoptatum ingressum patrie tibi preriperent ac sepulcrum. [7] O sitim sanguinis inauditam! quid amplius queritis, sevissimi canes? quid amplius queritis in corpore spoliato? Odium quidem ignoti et innocentis hominis, nec erat ullum certe, nec fingi poterat. Si auri fames vera sceleris causa est, redite iam nefarii voti compotes, ac preda graves, speluncas criminum officinas et, qui illic avide vos expectant, hospites vestros invisite. [8] Sinite nudum peditem abire; satis est, nil ulterius poscitur; in latronum manus inciderit, sed hominum. Nil inde vobis metuendum: tam munitis habitatis arcibus, ut impune et celum et Florentiam et iustitiam contemnatis. Homunculum solum fessum et attonitum timeretis, habentes receptacula tam propinqua, tam valida? Nolite igitur avaritie sevitiam cumulare: quicquid populabile manu erat quodque in vestros usus verti poterat, abstulistis; animam sibi et amicis utilem et vobis nulli usui futuram linquite. [9] Quid torvum intuemini, quid cogitatis, quid molimini? que ista rabies est? quid micantes volunt gladii, quid petunt? O voluptas effera, nullo odio, nulla spe proposita, nullo metu sacrosanctum et Deo simillimum animal, hominem, trucidare, ferre cupidas manus in viscera et — quod ne generose quidem fere facerent— lacerato cadaveri incumbere et spumanti sanguine delectari.
[10] Pudet ac miseret, o clarissimi cives, nec de parvo doloris fonte scaturiunt tot lamenta, neque magis talis amici talem casum lugeo, quam tantum tam gloriose quondam reipublice pudorem. Quid enim dicetur apud gentes? quid posteritas loquetur? Innoxium hominem qui inter "feras", [11] ut Lucanus ait, "Rodani gentes", qui per deserta provincie Arelatensis, qua nulla usquam hodie dissolutior, nulla desolatior terra est, ac per Alpes medias non nivibus tantum aut vagis excursoribus sed armatis nunc exercitibus obsessas, non modo per diem sed nocte etiam intempesta sospes incesserit, florentinis in finibus luce media procubuisse velut ovem impie victime destinatam. [12] Et o eternum etatis nostre dedecus, inventos esse qui audeant e conspectu quodammodo urbis vestre et illius olim formidati palatii in quo celeberrima iustitie sedes erat, laniare pro libito cives vestros! "O tempora, o mores", libet enim exclamare cum Tullio. [13] Ego quidem puer audiebam maiores natu narrare solitos populi illius virtutes omnimodas eximiamque iustitiam, non in contractibus modo placitisque conventis, sed in his "duobus" maxime quibus Solon ille sapientissimus legislator ait "rempublicam contineri, premio" scilicet "et pena", quorum profecto si desit alterum, necesse est quasi altero pede claudicantem efficiat civitatem, sin utrunque, enervem prorsus et languidam, frigescente hinc bonorum virtute, illinc malorum inardescente nequitia. [14] In utranque partem magnifice providerant patres vestri, quibus artibus romane origini, quam fama vulgaverat, certissimam fidem dabant. Itaque ut olim genitor ille noster, populus romanus toto polluit orbe terrarum, sic illos acceperam, quantum celitus datum erat eisdem vestigiis gradientes, et singularem in primis quandam laudem apud omne genus hominum meruisse et inter Tuscorum populos tenuisse longis temporibus voluntarium quodammodo principatum, titulo quidem imperii abstinentes. [15] At quo superbie invidieque minus, eo laudis et glorie plus erat in nomine. Non ergo dominium dicebatur sed auxilium ac profugium vicinorum, ut non immerito censeretur floridum illud nomen sortita Florentia, in qua flos virtutum omnium et gloriosorum actuum exemplaria visibiliter abundarent. [16] Erat omnium finitimarum gentium ad tam bene moratum populum amore et reverentia mixtus timor, neque solum in propriis sed in extremis quoque Tuscie finibus timebatur civitas magistra iustitie. [17] Quid enim aliud cause fuit quod inter lapidosos et asperos colles, in solo arido nec maritimo portu nec navali flumine adiuto, tam brevi temporis spatio — fere enim omninum Italie civitatum recentissima civitas vestra est — in eam succreverit magnitudinem, ut vicinas omnes amplissimas quidem urbes prope incredibiliter supergressa, non solum fama nominis aut preciosis mercibus — quod ipsum miraculi instar erat — sed et ipsa etiam felix prole virum et in hoc quoque matri similis ac tante sobolis iam non capax, disseminatis toto orbe civibus, omne mundi latus impleverit? [18] Quenam, queso, tot presertim adversantibus, tante huius et tam repentine magnitudinis causa fuit? Dixerit aliquis fortasse generationi aptissimum aerem causam esse, et quod virtutis est proprium, vel nature tribuet vel fortune. Alter impigerrime gentis industriam versatilesque animos et applicabile ad omnes artes ingenium inter causas numerabit; non inepte id quidem, dum meminerit se tandiu primam et maximam huius rei causam siluisse, donec iustitie studium siluerit. [19] Illa, illa, inquam, incrementi vestri vera et precipua causa est, sine qua nedum civitas sed nec domus exigua, non dicam crescere, sed nec stare quidem poterit. Fundamentum civitatum ominum iustitia est, super quod, si verum queritur, vestri maiores edificatam vobis florentissimam atque firmissimam rempublicam reliquerunt. Id si modo per ignaviam labi permittitis, quid sperare licet aliud quam ruinam?
[20] Surrexerunt ecce sicarii infames et — quod unum ad excitandum omnes irarum aculeos satis erat — civem vestrum virum optimum, cui, ut creditur, ab eo die quo sinistrum pedem domo extulit, insidias tetenderunt, nusquam nisi in sinu vestro mactare ausi sunt, quodque avorum temporibus cogitare etiam in cubilibus timuissent, id sub oculis vestris et in via publica crudeli atque intoleranda prorsus audacia peregerunt. [21] Quod scelus si inultum linquitis, actum est de statu publico, actum de iustitia, actum denique de salute, de libertate, de gloria. Corruit fundamentum illud super quod usque ad sidera creveratis; et, Deus bone, quorum manibus eversum! Magna pars doloris est, vilis auctor iniurie: [22] furciferi carnifices antricole, ferino victu sed ferino magis pectore et ferinis moribus, vix carcere vix cathenis aut funibus vestris digni, passim in iugulos vestros ruunt, nec contenti preda ad satietatem suam pascuntur cedibus et sanguine miserorum, profecto nunquam hec ausuri, nisi vel in vestra segnitie vel in suis latibulis spem haberent; que spes si vos, ut soletis, viri estis, ab omni eos parte deluserit. [23] Exercuit vos, fateor, atque impulit his temporibus fortuna, sed non stravit neque debilitavit usque adeo ut paucos in circuitu sevientes latrunculos perferatis. Solet vera virtus altior et clarior ex adversitate consurgere; et si bene mores vestros novi nec me longa de vobis fallit opinio, vos a populo romano unum hoc inter multa precipuum et velut hereditarium possidetis, ne fortune vos deiciat aut frangat iniuria, sed attollat et quod maxime virorum est, inter difficultates crescant animi.
[24] Hinc michi spes non parva suboritur. Audio enim vos accensos atrocitate negotii et generosa indignatione flammantes ad solita iustitie arma converti, quodsi verum est, nullus usquam locus, ut spero, nulla arx, nullus sceleratorum favor hominum ab infandis cervicibus meritum iracundie vestre fulmen avertet.
[25] Verum ego, predulcis amici lacrimabili iactura supra quam dici posset amarissime cruciatus, multa vobiscum, viri illustres, familiariter collocutus sum. Heu frustra, heu sero! sentio enim damnum meum non posse restitui. Non si mille linguis adamantinis in sempiternum loquar aut Orpheo dulcius flebilibus ad lyram querimoniis saxa permulceam, unquam michi redibit amicus meus; irremeabile iter ingressus est. [26] Neque nunc id agitur ut ille resurgat, sed ne cum illo corruat decus vestrum, quorum alterum impossibile, alterum vero perfacile et in vestra positum manu est. Illud quidem admonere non est necesse, quod scelerum vindices non preterita sed futura respiciunt. [27] Quid enim prodest ad ea que retractari nequeunt, studium adhibere? Similibus tantum malis occurritur, et exemplo terribili humana temeritas coercetur; hinc illa nimirum doctissimorum hominum laudata sententia: «Non quia peccatum est, sed ne peccetur inventa supplicia». [28] Que quanquam sint pro huius facinoris immanitate dignissima, quanquam tacitus forsan optare non prohibear, expetere tamen vetor; universa igitur hec sic intelligar dixisse, ut apud benivolas aures doloris mei sensum loquendo deponerem ac gravi mestitia tumidum cor levarem, potius quam ut animos vestros ad vindictam sanguinis inflammarem; id enim nec professioni nec statui meo convenit. [29] Itaque, testatus quod ad illam — quicquid dicturus sim aut dixerim — non aspiro, id quod honestius possum flagito, ut antique glorie vestre iustitieque memores qua singulariter floruistis, eam vestris temporibus perire non sinatis. Idque obnixius precor, ut vie saltem publice per quas et ad vestra et ad ipsa parentis menia semper quidem sed nunc precipue — instante, ut nostis, iubileo— fidelium ex omni regione concursus erit, purgate latronibus pateant peregrinis, ne iusto metu territi vel pium opus omittere vel rectum iter flectere compellantur. [30] Quod, nisi acriter provideritis — sed spero utique provisuros — eterne vobis infamie maculam irrogabit. In primis autem expeditum esse decet Apennini transitum unde numerosior populus expectatur. Ad quod utinam tempestivius in animum venisset vestram magnificentiam exhortari! fuisset provisum fortasse maturius, neque aliis cavendi materiam infelicis amici mei miserabilis sors dedisset. At quid inde suspecti erat? [31] Etas nostra sic viderat, sic a senioribus acceperat, esse quidem Apennini iugum nativa asperitate difficile; ceterum nichil viatori tutius, nichil hospitalius. Quid autem erit si de custodibus fures, de canibus lupi fiunt? Ubi ad insitum silvosi montis horrorem externus etiam ferri terror accesserit, brevi totus ille terrarum tractus ab hominibus desereatur, inhospitalior Atlante vel Caucaso. [32] Huic ignominie et huic pesti, viri fortes, occurrite: videbitis saxa nondum sicco civis vestri cruore rorantia; inde discetis ceterorum saluti quonam remedio providendum sit. Qui amputare vult arborem, a radicibus incipiat; qui siccare vult rivulos, fontem siccet; qui extinguere vult latrones, insistat receptatoribus extirpandis. [33] Ite celeriter, ite feliciter quo cepistis et bene iuvantibus superis, feda scelerum claustra confringite, atque hanc notam ab oculis vestris abstergite, linquentes posteris iustitie famam quam a patribus accepistis. Deus omnipotens vos victores tantisque mundi malis incolumes servet in statu felicissimo.
Parme, IV Nonas Iunias
, festinanter et concusso animo.

 

LIBER IX

1

Ad Manfredum Pium Carpi dominum gravi egritudine liberatum, exhortatio.
[1] Crebros insultus atque impetus fortune, nec minus crebros fame volatilis, his temporibus patior; venenatis illa spiculis animum, hec aures ferit, et simul hinc utraque percutit hinc minatur. Solebant leta tristibus, amaris dulcia miscere; nunc, heu, tristia et amara omnia; illa mellis inscia duris animam figit aculeis, hec ignara letitie meros loquitur merores. [2] Et contra fortunam quidem scimus unicum clipeum esse virtutis, cuius quam sim inops, sepe per hoc tempus lethalibus plagis experior; famam vero quibus armis sine alis evaderem? volucre monstrum est. Hoc remedium elegi, de re nulla unquam ac de nullo hominum percontari; sed id rursus inutile. Etsi enim linguam frenassem, aures non obstruxeram; ita nichil interrogans audivi multa que nolui et morbos et funera et graves amicorum casus, quorum vel meminisse supplicium est. [3] Importuna tamen hec nuntia in hoc uno michi se prebuit mitiorem, quod non prius egritudinis quam convalescentie tue notitiam ingessit; surrexisse didici quem cecidisse nesciveram. Ita de presenti letus, de preterito iam securus — nullus est enim metus, nulla solicitudo preteriti — stupens tamen et veluti qui preruptas angustias incautus evaserit, attonitus hereo et consideratione vitati discriminis gaudens tremo; Illi gratias qui et sospitatem tuam passus est tentari, nec est passus obrui, ne gravi nos opprimeret merore, sed gaudium cumulans periculo et nos posthac tui semper avidiores et te nobis efficeret cariorem. [4] Nostras sane Pyerides, si fieri possit, optaverim tantisper herbarum notitie permutasse, quo tibi aliquid in hoc statu salutifere opis impertirer. Ceterum quod ego posse cuperem, is qui ad te mittitur insignis phisicus Deo aspirante prestabit, et quando hoc quoque in remediis non ultimum ponis, ego ipse, cum primum dabitur, sequar. [5] Unicum interim antidotum quod apud medicos nostros invenio, his literis inserendum duxi, quod si bona fide hauseris, sanius a quoquam Ypocrate consilium ne speres. Est autem ex his ferme confectum rebus, ut in primis te ipsum et res tuas divino volens committas arbitrio animumque ad celum erigas, et in Illo figas spei anchoram a quo uno non solum accipere potes ut sis salvus, sed ut esses aliquid accepisti, neque diffidas extrema tua magnifice curaturum qui tantam de primordiis curam gessit; [6] simulque ut intelligas decere virum fortem et fortune preliis assuefactum morbos ac mortem et mortalia cunta despicere, supra humanos se se casus animi alis attollentem, qui sepe egro atque affecto licet in corpore, sanus apparuit interque dolorum morsus et in ipsa morte clarum dedit experimentum posse felicitatem in his ipsis que miserie vocantur, existere, veramque animi virtutem corporeis passionibus inconcussam; [7] ad extremum ut memineris animi habitum ad utranque partem corpori plurimum conferre solitum, et esse qui suum cor clanculum exedentes etatis iuste tempus abrumpant, qua nulla maior insania fingi queat; esse qui honesto gaudio florentes annos prorogent, mortem ac senium differentes, illa quoque cum nature lege pervenerint, forti animo laturi; horum consilio ut accedas velim. [8] Depone inutilem dolorem, pelle curas supervacuas, discute damnosas animi nebulas et ad summam quicquid premit aut tranquillitatem turbat, abicito utrique homini inter vite huius procellas et in hoc exilio sepe famosissimum virgilianum illud exclamans
Durate et vosmet rebus servate secundis.
Vive et vale, nostri memor.
III Kal. Augustas.

2

Ad Socratem suum, commemoratio premissorum ac superstitum amicorum.
[1] Ut compressis aliquando gemitibus sedatisque suspiriis atque animi turbinibus, infracta voce siccisque oculis te alloquar, sic me audies quasi hominem naufragio elapsum fessum ve querimoniis, sedentem in litore, mestum quidem sed iam fletu abstinentem et parvas magne fortune reliquias recensentem. [2] Mitto illas amenissimas atque amplissimas amicitiarum opes, quibus abundatissimus regibusque ipsis ac terrarum dominis modo ditior videbar, quarum repente pauperrimus factus sum— non est ferendus qui imminutas delitias suas luget —; ad necessaria vite presidia que nostra videbantur sed non erant, transeo. [3] Duos michi fratres genitrix mea, plures amicitia pepererat; primum quidem fratrum naturalium mors infantem tulit, secundum michi Cartusia iam virum abstulit, imo vero non michi sed mundo ablatum Deo reddidit, Gerardum nostrum nulla in re aut germano tibi unico secundum aut michi quam tibi ullis affectibus iunctiorem. [4] Ac in reliquis, ut sileam duos, recentium michi fletuum materiam, quorum alterum Apenninus extinctum habet, alterum error vagum, ita ut illius certa mors, huius ambigua vita sit; quattuorque alios omittam, Thomam scilicet ac Barbatum et Lelium et Guidonem nostrum, quorum primum Messana Sicilie, secundum Sulmo Brutiorum, tertium Roma, quartum Lunensis ora donaverat, sed primum michi mors tenerum, secundum coniugii tenax nodus, tertium cura reipublice, quartum vero curialis occupatio habendique studium eripuit; [5] duo preter hos alii contigerant, nulli vel ingenio vel amicitie gloria cessuri, Franciscus et Iohannes, conterranei mei ambo, par hominum ad unguem doctrina et omni morum elegantia perpolitum. [6] Hos michi patria que dedit, ipsa eripit: ita enim affixi et natalis zone dulcedine compediti sunt, ut cum amoris illorum pignora multa quidem et magna possideam, convictus nulla prorsus extra muros patrios spes sit. Ita quoniam de amicis paribus sermo est, quorum facilior suaviorque est usus, vides, nisi fallor, ut ad te unum fere tota res redit. [7] Te autem, mi Socrates, te unum michi, quod mirentur posteri, non tellus Ausonia, ut reliquos, dedit, sed Cereri ac Bacho et Minerve sterilis at virorum fertilis Nunea Campinie — neve forsan rudis lector Campaniam dici putet, Campiniam dico, inferioris Alemanie, ut nunc vulgo fertur, vere autem extremam Gallie Belgice particulam, que inter levum Rheni latus et Olandiam ac Brabantiam iacet— ut inops patria divite gloriaretur ingenio et natura suum ius teneret e limo quolibet et quocunque sub aere magnos spiritus procreandi. [8] Hec te igitur michi talem virum genuit atque in lucem misit illo ipso tempore quo ego procul alio terrarum orbe nascebar, quamvis, quem origo fecit alienigenam, mansuetudo animi et conversatio longior atque in primis amor mei magna italicum ex parte te fecerit. Mirum in tam longe natis quanta vicinitas animorum, quanta sit coniunctio voluntatum, viginti iam nunc annorum testimonio probata. Nomen tibi a gravitate morum ac iocunditate indictum, cumque te ars musica in qua regnas, Aristoxenum dici vellet, vicit iudicium amicorum ut noster Socrates dicereris. Hec non tibi sed michimet atque aliis memorasse gratum fuit. [9] Nunc te michi unicum ferme iam laboriose solamen ac levamen vite, livida sors interiectis Alpibus tendit eripere; quodsi peragit, solus sum. Id ne pati velis, per omnes te celicolas obtestor inque hoc totum animi tui acumen ut expendas queso; nimiis equidem seu locorum seu temporum intervallis abstrahimur unumque prosperitatis eximium fructum atque adversitatum remedium amittimus, simul vivere. De hoc multa Olimpio pridem nostro, sed ut vereor frustra, multa etiam tibi sepe et dixi et scripsi; que quoniam memorie affixa confido, illam nunc paucis excitasse ac refricuisse suffecerit. [10] Te ergo, quem cum aliis in consilium mittere solebam, iam solum hortor ut consulas, tu orator confutatorque, tu iudex electorque sententie, cui ego libens obsequor. Scis geminam nobis in Italia sedem esse: si neutra placet tu delibera — modo ne iudicium affectus impediant — ubinam commodius futuri sumus; nusquam adeo radicatus sum quin blando pollice fidi amoris avelli possim; quo tibi, ni fallor, scrupulosius trutinanda res est. [11] Vide siqua est via que sparsos recolligat amicos: quodsi nulla est, me oro iantandem teque ipsum hoc expedias labore et quod nullo sidere prohibemur, tuis in literis ut te videam prestes; nam tu in meis me tam crebro vides, ut nisi caritas superet, iam possim tibi esse fastidio. Vale.
IV Idus Martias, Verone.

3

Ad amicos, sepe importunius senectutem agi ubi adolescentia acta est.
[1] "Reliquie nos" malorum veterum "exercent"; honestatem profiteri volumus nec valemus; nulla nobis de presenti fides, preteriti temporis opinione laborantibus. Importuna fores obsidet amica et sepius pulsa revertitur atque in insidiis pernox latet; iures celibem te agere vitam velle: prelatam sibi alteram credet, ut cui incognitus celibatus et persuasum sit te vita simul et femine consortio cariturum.
[2] Comites antiqui limen assuetum facto agmine circumstant, evocant, interpellant, diem festum et conventum nobilium matronarum alacri clamore denuntiant. Respondentem te talia non curare, primum attoniti mirantur, mox irrident et iniecta manu pertrahunt quo nolis, ut qui mutatos affectus et proximam senectutem — quam in se iuvenilibus adhuc animis non advertunt — nec in coetaneis suspicentur. [3] Procuratores et rei domestice ministri damnis hinc instantibus occurrendum, hinc preteritis, succurrendum consulunt. Ingerentem illud Anaxagore: «non essem ego salvus nisi ista periissent», aut simulatorem aut insanum putant. [4] Amici paterni residem solicitant et mille vias ambitionis atque avaritie ostendunt, utendum tempore et occasionem fortune impigre rapiendam. Testantem superos bonis propriis contentum esse, pars vecordem nichilique hominem fastidit, pars fronte consilium occultare nequis sibi monstrati questus partem tribuat, arbitrantur. [5] Quid maioribus insisto cum minorum indignatio non desit? Sartori sutorique meo persuadere hactenus non possum ullis artibus me laxiorem vestem ac calceum velle quam soleo; putant me fingende modestie causa loqui, et cum multa promiserint, non petitioni mee sed opinioni sue obsequuntur. [6] Sic iam senes adolescentum malis premimur; versantique animo quid hic remedii esse possit, una tantum ostenditur ad salutem via, ut aliquo terrarum fugiamus ubi nos sanam mentem attulisse non sit incredibile, ubi possimus tandem esse quod sumus nec cogamur semper esse quod fuimus. [7] Sepe fessis motum latus, et mutatus aer egris profuit; mansuescunt arbores insite et translata olera convalescunt; quod ad me attinet, amici, id michi nunc in animo est. Quamvis enim contra multorum sententiam, sic sentio: sepe alibi tranquillius senectutem agi quam ubi adolescentia acta est.
Avinione, VII Kal. Octobris.

4

Revocatio amici a periculosis amoribus.
[1] Verba michi nunc metus ac dolor eliciunt; alterum sine altero forsan tacitus tulissem. Scio quidem, scio quid est quod te et huic vite deditos attonitos habet relictoque calle planissimo per abrupta, falsis opinionibus excecatos et consuetudine vinctos, trahit; sordet omne parabile, difficilia delectant eoque magis quo ad impossibilitatem propius videntur accedere; aperta contemnitis, obserata tentatis. [2] Sicubi vir zelotypus aut mater anxia paterque solicitus insignem noscitur adhibuisse custodiam, sicubi pudor ipse femineus impervia sepe vallatus est, hanc vel muneribus blanditiisque perfringere vel aliquo novo genere fraudis transilire, dulcissimum interque preclara iuvente facinora numerandum. Quibusdam venatoribus mos est sopitum cervum aut iacentem inter vepres leporem non tangere; prede fuga studium insequentum excitat; sic vester amor, ut eleganter ait Flaccus,
Transvolat in medio posita et fugientia captat.
[3] Coniuges vestras abicitis, alienas appetitis, cum illis interim sui et compti et vigiles proci sint. Sic undique adimpletum videas illud Ieremie: «equi» inquit, «amatores in feminas et emissarii facti sunt; unusquisque ad uxorem proximi sui hinniebat». Vere hinnitus et bestialitas et libido vaga et infrenis; descriptumque perproprie a Propheta vestre negotium iuventutis, cui alius frustra canit: «Nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus». Amaro nempe hoc unum stomaco dicam, habuisse plus interdum freni plusque, si dici liceat, pudoris equinam libidinem quam humanam. [4] Siquidem et sororibus mixtos et infelicium matrum gremio refusos multos legimus, quorum commemoratio iniocunda est; qua in parte Semiramidis facinus notissimum, quam constat etate iam provecta concubitum filii petentem ab eodem pudica sevitia interemptam; et nuper fuit nescio an hominem appellem, vultu michi notus ac nomine sed ex omni hominum notitia secludendus, qui filiam nuptam et iam matrem incestare aggressus, quod illa vim turpem atque impiam repulisset, usque ad mortem dentibus atque unguibus laceravit; [5] cum contra apud scriptores clarissimos lectum sit equum astu armentarii velatis oculis matris ad coitum impulsum, tandem dimoto velamine matre agnita illico quasi aversatum scelus, se se precipitem dedisse nocentemque velut spiritum exhalasse. Equum alium inter Res rusticas Varronis cernimus pari fraude deceptum, nec in se ipsum imo in illum qui fefellerat ulciscentem, in quem confestim velo amoto, ut ipse ait, "fecit impetum" atque illum "mordicans interfecit". [6] Quanto dignius hec facta hominum dicerentur, superiora autem beluarum! Ita autem res se habet, ut nullum animal homine nobilius dum se hominem meminit; sic dum oblivisci ceperit, nullum vilius nullumque deiectius, nullum peius quem nature stimuli impellant nec frena contineant rationis.
[7] Sed omittamus hec auditu gravia; ad iuvenum gloriam studiumque sermo redeat. Adulterium dico, quod amoris velo tegitur et pulcerrimo nomine, turpissimum scelus, obnubitur, quod non solum nostra etate, omnium abundantissima malorum, sed multis ante nos seculis tam comune erat, ut de eo non improprie scriptum esset: «Hoc est quod nec permitti nec prohiberi potest», et Anneus Seneca iam tunc inter etatis sue notas diceret; «Siquis nulla se amica fecit insignem nec aliene uxori anulum prestat, hunc matrone humilem et sordide libidinis et ancillarium vocant». [8] Que tunc pestis incipiens, nunc adeo trita est ut adolescens cui non feliciter adulterium successerit, quamvis dives quamvis formosus ac nobilis, coevorum iudicio inter miseros habeatur, quasi abiectus ac repulsus non pudicitia sed contemptu, et quasi dilecte castitas convitium sit amantis. Hinc ille iuvenum fervor et solicitudo improba, tanquam non de libidine sed de gloria sit certamen; hinc labores, hinc suspiria, hinc repulse amarissime, sepe tamen successus amarior. [9] Nam secunda ut Venere propitioque Cupidine res eant, quis ille est tamen zeli ardor, qui suspitionum aculei, que in dies et in horas inquietudo animi et in regno amoris pacis ac belli vicissitudo creberrima? que quoniam usu pessimo iam inter nobilium delitias numerantur, quenam demum illa supplicia que dissimulari utique nequeunt, nunc a publicis iudiciis nunc a privatis furoribus maritorum? quam multis enim sperata illa nox insperato fuit ultima, quotiens audivimus aut vidimus heu nimio constare lasciviam ac dulces amplexus amaris vulneribus resolutos? cuius rei exempla si colligere velim, omnes michi non historie tantum sed et vici et domus ambiendi erunt. [10] Unum omnium tam recens et tam clarum esse doleo, quod abunde, quamvis et vetera et nova cessarent, insignis gravissimo viri casu omnes eo calle gradientes terruisse debuerit. Quo eventu et eius qui nos dilexerat miseram atque indignam sortem inustamque militie hanc maculam et irreparabile damnum amicorum lugeo, super omnia tamen indelebilem et eternam infamiam viri talis, [11] qui non modo avide et ardenter, quod comune est omnium amantium, sed cece prorsus et amenter, homo alioquin non imprudens, ad nutum femine— et quod magis indignor, eius femine cuius non sibi aut proprium obsequium sed comune cum pluribus, aut amor novus esset, sed antiquum iam, si saperet, ex satietate fastidium — infelix, vento levior, et non saltem venti memor, qui nec intrare quidem solitus fertur unde non possit exire, in eas se se angustias intruserit, ubi nec defensionis copia nec libertas fuge nec decore tandem mortis ulla esset occasio. [12] Itaque non inermis modo sed nudus irato coniugi victima ingens fuit, nobis omnibus pudor ac dolor ingentior. Desidero illum ego quem perdidimus, nec minus providentiam desidero quam perdiderat ille dum se perdidit, quodque olim in Claudio Marcello flevit populus romanus, id in hoc flendum censeo, non mortem que omnibus equa est, non gladios quos multi sepe magna cum gloria pertulerunt, sed errorem tantum, ea etate que precipites adolescentie motus transisse debuerat adolescentiamque ipsam diu ante transierat. [13] Nescio quenam infernalis Alecto mestis facibus iam frigescens pectus accendit, seu quenam dire tartaree stridentibus alis circum lumina volitantes vicine mortis eripuere conspectum. Verum hec calamitas ex illarum genere est quas flere licitum, non mutare; ad te vertor, quo irremediabili dolore seposito metum cui occurri potest, attingam brevibus.
[14] Multa enim de amore tecum agere, supervacue ostentationis fuerit, quem experientia et ars Nasonem nostri temporis aut Catullum aut Propertium aut Tibullum fecit. Ingerere tibi nunc quid hi quid ve alii dixerint et presertim Flaccus in sermone illo de fugitandis amoribus matronarum pueris etiam noto, nil est aliud quam pleno pectori nauseam peperisse; unum quod nescio an adhuc legeris, inseram, ut intelligas antiquissimam passionem, quam quotidie mortalis insania novam facit. [15] Plautus in ea que Cistellaria dicitur, duas mulierculas colloquentes ponit, rudem alteram atque amoris inexpertam, alteram vero doctissimam; prioris percuntatio ad hunc se habet modum:
An amare occipere amarum est, obsecro?
Respondet altera:
Namque, ecastor, amor et melle et felle fecundissimus:Gustu dat dulce, amarum ad satietatem usque aggerit.
Sed fortasse dicat aliquis hoc sexui tributum, cui impar cum passionibus animi lucta est; audi ergo quid ibidem paucis interiectis validior sexus dicat:
Credo ego
inquit,
amorem primum apud homines carnificinam commentum.Hanc ego de me coniecturam domi facio, ne foris queram,Qui omnes homines supero atque antideo cruciabilitatibusanimi.Iactor crucior agitor... versorIn amoris rota, miser exanimorFeror differor distrahor diripior,Ita nullam mentem habeo animi.Ubi sum, ibi non sum; ubi non sum, ibi est animus...Ita amor lassum animi ludificatFugat agit appetit raptat retinetIactat largitur: quod dat non dat; deludit:Modo quod suasit, dissuadet,Quod dissuasit, id ostentat.
[16] Et hec quidem ille. Quid autem? hec ne tibi verba tranquilli animi videntur? crede michi, qui sic loquitur male iacet. Sed hoc fictum a poeta dicat alius. Quis id nescit? at nichil nisi nature consentaneum lex poetica fingi sinit, et hoc ergo iterum crede expertus, nichil fingi naturalius, nichil hoc verius dici posse. [17] Itaque quoniam, ut verum fatear, inescatos hamos gutturi ac suaves auribus Sirenum cantus et perplexos tuis pedibus laqueos permetuo, queso te obtestorque per salutem tuam ut ipse tibi consulas deque aliena pernicie, que cum nostra mestitia iuncta est, propriam tibi conficias cautionem, magno e malo hoc saltem boni eliciens, exemplum quo ut nullum tristius sic nullum poterat esse conspectius. [18] Ardentibus vicini edibus aquam tuis iniectare ne differas; lubrica flamma est, facile serpit incendium ubi maxime venti flant, quod in te nunc facere palam est. Et hec hactenus, quamvis multa de his coram loqui habeam, que calamus reformidat. Comedie dictum inferam alterius desinamque cum Plauto:
Nemo
inquit,
ire quenquam publica prohibet via,Dum ne per fundum septum facias semitam
et que in hanc ibi sententiam sequuntur. Locum queris? Gurgulio fabule nomen est. Denique hoc tibi suadeo, quod michi videor persuasisse. [19] Veteri flamme animi siquid faville tepentis superfuerat, cogitatio oppressit, tempus leniit, novissime mors extinxit; quod ad hoc humane vite bellum attinet, receptui cecinisse me noveris. Non sum tibi nunc aliud scripturus, qui et ubi sim nosti, quid te moneam intelligis, quid de te metuam vides. Vale cave circumspice.

5

Ad Hugolinum epyscopum Parmensem, purgatio obiecte sibi calumnie, et que sunt que ad nocendum maxime moveant, et contra suspitiones.
[1] Etsi sepe breviloquus dolor nonnunquam etiam mutus sit, ubi gravi obice vocis iter obstruit meste torpideque mentis anxietas; ubi tamen congelati meroris obstaculum lesi animi calore resolvitur, verba iter inveniunt et sepe loquacissimus dolor est. Utriusque rei argumentum ego sum, qui diu nimio tacitus dolore, nunc ut vides sermone multiplici triste hoc et pregravatum pectus exhonero. [2] Qua enim patientia dissimulare queam quod — cum in hoc fere totum vite tempus expenderim, ut si, quod maxime vellem, multis utilis esse non possem, at saltem nulli nocivus, nulli suspectus fierem — tu non tuo quidem iudicio, pater, cui natura mitem spiritum et simplex ingenium largita est, sed nescio quibus serpentum sibilis afflatus, quonam insanabili perfusus aspidum veneno, de me, ni respuis, tuo suspitionem supervacuam et prorsus immeritam concepisti?
[3] Disceptare tecum de iustitia est animus; december adhuc equidem mensis est, quando vel servis ere quesitis loquendi quicquid libuisset adversus dominos dedit antiquitas libertatem. Si placuerint que legis, epystolam hanc nudam nullis verborum fucis illitam affectus mei pignus atque obsidem habebis, e serena quidem et pura sed ut verum fatear, minime tranquilla, quin magnis obtrectatorum exagitata turbinibus, pectoris parte profectam; alioquin et dolori meo parces et tempori. [4] Neve te longius traham, dic age: unde tibi de me talis opinio? quando hoc, pater, de te merui, ut ubi fraudis pes non fuit, illic vestigia suspitionis existerent? quid feci unquam? quid in me vidisti quod oculos tuos offenderet? quid ex me audisti seu durius quam reverentiam tuam, seu mollius quam conscientiam meam decet? quid audisti, queso, unquam ex meo ore suspectum? nam ex illorum ore qui assidue tibi latus utrunque circumstrepunt et abunde mendaciorum atque blanditiarum auribus tuis immurmurant, multa de me et varia te in dies audire non dubito. [5] Verum si sapientia tua tecum est et non impuris adulantum flatibus evanuit, facta mea cum illorum verbis conferre debueras. Si nullius facti aut dicti mei asperitas apparet, nulla frontis nebula turbati animi signum profert, quid ita vaticinari delectat cuius contrarii cernuntur effectus, me scilicet hostem tibi, cui amicus esse velim et si unus amor amicitiam perficiat, sim amicus?
[6] Omnia peiorem in partem malus trahit interpres; tu autem, talis vir, hac sapientia, hac etate, cur alteri potius quam tibi de me credis? claude, precor, aurem susurronibus animumque tuum in silentio de rebus meis interroga; is me hostem tuum negabit amicumque fatebitur, illos autem veros hostes, qui virus absconditum et fel melle permixtum sub labiis gerunt, quo generosam animam latenter inficiant et preclaram famam infami verborum veneficio decolorent, non sine amicitiarum iactura, qua vix alia nobilibus animis maior sit. [7] Sed cum illis michi nichil negotii esse potest, quorum eque cogitatus actusque et verba despicio. Tecum, pater, ut dixi, tecum litigo, certe sub iudice non suspecto, quantumlibet ipse suspectus sim; unum te reum testem iudicemque constituo; contra quoque me reum, te eodem teste te iudice; sic actione reciproca nec mutato iudice res agetur. Et ego quidem, ut iam hinc expediam, adversus te nichil habeo preter suspitionis iniuriam, qua innocentiam meam premis. Tu adversus me multa forsan et gravia, si stipatoribus tuis credis; at si tibi credideris, nichil prorsus, ut puto. Si absolvis igitur, habeo quod petebam; si ore autem me condemnas, conscientiam appello: illa proculdubio me absolvet.
[8] Ego ad romanam curiam tibi nocendi animo venisse arguor eodemque hic proposito versari, ut aliquid tibi calumnie latentis infligam, suo tempore, ut aiunt, in lucem erupture. O stupendam impudentiam, o novum crimen et meis alienum moribus, o cecam semper invidiam, o rem ineptissime confictam et a reliquis vite mee consiliis abhorrentem! [9] Et quoniam, ut puer in scolis civilibus audiebam — hodie enim me studia illa non tangunt —, primum in iudicio de persona queritur tanquam de ipsius iudicii fundamento, opereprecium reor quis ego sim, hoc loco tecum, pater, excutere, non quidem totus sed ea tantum parte qua ferior, quam scilicet nocere solitus, quam cupidus nocendi. [10] Quero igitur ex te: cum multa olim a prima etate aspera et indigna sim passus, quodque iniurie modum auget, ab his unde nec merebar tale aliquid nec verebar, cui unquam vicem mali reddidi, cui fraudem innexui, cui insidias tetendi, cuius usquam patrimonium aut corpus violentus appetii? [11] Quamlibet solicitus scrutator accesserit, puto nichil quod hoc nomine carpi possit, inveniet, preter simplicem querelam quam vel ovis vel columba etiam offensa non continet. Ego sepe continui, dumque licitum esset effundere, sepe usque ad ignavie notam dolorem meum tranquillus absorbui, et preter paucas epystolas, in quibus observatorum meorum vocibus sine nominum expressione respondeo ne cuiusquam fame mei dentis hereat cicatrix, exemplum ultionis aliud non erit, quo dolores meos atque iniurias persequendo vel humanitatis oblitus videar vel decoris. [12] Illi gratias qui hanc michi de conscientie sinceritate fidutiam dedit, ut non tantum verbo volatili sed scripto stabili et fortassis in manus hostium venturo, innocentie mee testimonium sine ulla prorsus hesitatione committerem, haud ignorans quod qui me aperto mendacio lacerare non desinunt, siquam vero ansulam invenerint qua in verbo capi possim, ambabus illam manibus ardenter arripient. Faciant id sane me favente, siquam ego, cum sepe potuerim, de tam multis iniuriis emulorum gravius ultus sum vivens quam patrie iniuriam moriens Africanus.
[13] Nempe quod a multis appetitur, nichili pendere studui, ut qui a Satyrico didicissem quod "minuti et infirmi et exigui" et muliebris "animi semper est ultio"; et siquando forsitan offense dolor descendisset altius, solabar me tamen illa promissione dominica: «Michi vindictam et ego retribuam», et supervacuum arbitrabar ab homine tentari quod facturum se vindex ethereus spopondisset. An ne igitur nunc ut mitis hostibus sic amicis infestus, et agnus inter lupos inter agnos lupus dicor? [14] Quid vero michi profuit negotiorum atque urbium fuga, quid solitudinis atque otii studium, quid amor quietis ac silentii, si nunc etiam inter artifices scelerum deputandus sum? Heu quam verum experior quod a doctissimis viris acceperam, omnium difficillimam esse artem vivendi! Sic est hercle, nil est verius. Quidnam agimus mortales ut volumus? ingenia nostra rerum contrariarum vicinitate falluntur, in damnum sepe labor vertitur, raro exitus propositumque conveniunt. [15] Ecce ego unde nomen innocentie quesisse debueram, quid quesivi: nempe novarum rerum malificeque calliditatis adversus optimum quemque suspitionem; et fortasse— quod nescio qualiter venit ad aures meas inter magnos sepe iactatum, sed fortuna magnos non ingenio — fortasse, inquam, multis iam nigromanticus ac magus appareo, quia sepe scilicet solus sum et — quod bilem risu mixtam eicit— quia Virgilii libros lego, ut isti peritissimi viri dicunt et ego non infitior: legi. [16] En suspitionis causam, en infamiam studiorum. Minus miror Apuleio Madaurensi crimen magie obiectum, quod ille quidem elegantissimo volumine diluit. Michi tam operosa defensione non est opus; nondum trahor ad iudicium, tenui murmure fuscis carpor in angulis. Et ludum putas facilem fame cimbam his ignorantie scopulis frequenter illidi? [17] Et exerce ingenium, age noctes insomnes, scribe aliquid quod mox inter censorias cadat manus, unde magi cognomen mereare, siquid omnino dixeris quod non intelligant qui nichil intelligunt. Quanquam est id quidem levius: magus ego dici malim quam malidicus quamque malificus; et si seponantur hec, animo maior est voluntatis quam intellectus exorbitatio morumque quam studiorum gravior infamia; michi, quod nesciebam, utraque parta est. [18] Ita dico siquis potest ab infamibus infamari. Satis ne, oro, igitur digne breve illud et hispidum poema non aliunde quam ab exclamationibus orsus est Persius:
O curas hominum, o quantum est in rebus inane?
imo vero quam nil solidi nichil certi! quoniam foveam quam maxime semper fugi, in eam maxime inadvertens incidi, nulloque studio contigit caninum dentem mordacissimi detractoris evadere. Fugi enim, silui, latui; sed olfaciens gressus meos in ipsas intimas ac silentes latebras irrupit invidia.
[19] Satis multa de persona, veniamus ad rem ipsam; et quoniam michi comperti nichil obicitur, ut audio, sed ex suspitionibus agitur et in ea quam coniecturalem vocant, causarum constitutione versamur, in primis exquirendum reor quid ad nocendum tibi possit impellere; quodsi nichil esse constiterit, nec nocuisse me constet nec nocere voluisse nec volendi causam habuisse. [20] Sane, nisi fallor, omnia que in alienam perniciem moliuntur homines, vel ex odio preconcepto vel ex repentina ira vel ex invidia vel ex spe vel ex metu aliquo procedunt; preter hec quid cause reperiri possit ad nocendum, non intelligo, nisi forte cruenta quedam et inhumana feritas voluptasque miserrima delinquendi, quam suspicari in homine sane mentis iniurium. Has quinque causas, si libet, attingamus breviter. [21] Odium, pater, adversus te unde michi, queso, seu quibus a radicibus exortum? quid tu michi dignum odio fecisti? Nempe prius multo quam primum post te locum in ecclesia tenerem, ultimo forsan indignus, tu me non modo nulla offensa, que odii mater est, sed multo semper honore prosecutus, multis sepe maioribus et in altiore dignitatis gradu positis pretulisti. Hanc igitur odii causam afferre ridiculum; atqui alia quam ego quidem noverim, nulla est. [22] Nam de ira quid attinet loqui, cum et de odio dictum sit, quod occultius est malum, et conversatio rarior et post longum leti semper serenique congressus nullum ire locum fecerint? De invidia quid dicam nisi — quod fidentissime verissimeque possum— nulli me unquam hominum invidisse? Eque utinam contemptoris ut invidi infamia liber essem! quodsi de annis calidioribus verum est, ubi innumerabiles emulationum cause emergunt, quid nunc putas, quando superatis procellis iuvenilium passionum, prope iam, ut ait Comicus, "in portu navigo"? [23] Iterum dico et Deum conscientiamque meam testor, me non fallere: nulli hominum invideo, pre omnibus notis meis sorte propria contentus, et id potius vereor ne hostis michi quam ne hospes sit invidia, hoc est invidiosus magis esse quam invidus. Tibi autem, pater, non modo non invideo, sed ut dicam quod sentio, filiali etiam devotione compatior, neque tibi tantum sed omnibus quos par pastoralis cura premit officii; tibi autem aliquanto vehementius, cui super ecclesiastice solicitudinis comunem sarcinam, tuorum quoque civium et quibus illa civitas miserabilibus modis scatet, civilium simultatum pondus accedit, familiaris pestis patria urbe regnantium. [24] Restat ut iam hinc de spe metuque disseram. Primum quidem de tua ruina nulla michi spes ascensus; pace tua dici credas velim, nunquam michi venit in animum, nunquam veniet ut otium meum cum tuis negotiis, quietem meam cum tuis laboribus, paupertatem meam cum tuis opibus commutasse cupiam. Neve me fortunam tuam fastidire extimes, nemo usquam vivit tue sortis, cuius solio sedere vellem, imo vero non pertinacissime recusarem, si ultro etiam offerretur. Si mentior, fulmine ictus inteream. Mirabitur fortasse aliquis; tu proculdubio non miraris, qui tue sedis duritiem non ignoras. [25] Neque ego tam constanter hec dicerem, nisi romane sedis antistitem et hos romano cardine fulgidos atque alios urbium prelatos familiariter novissem; que familiaritas in illorum adumbrate felicitatis iudicio me non sinit errare. Dictum interseram Hadriani pape. Nam dictum illud regis omnibus est notum, qui «traditum sibi dyadema» ut Valerius ait, «priusquam capiti imponeret, retentum diu considerans dixit: 'O nobilem magis quam felicem pannum, quem siquis penitus cognoscat quam multis periculis sit refertus, ne humi quidem iacentem tollere vellet'». [26] Sed hoc Hadriani quarti dictum minus vulgatum est, quod inter philosophicas nugas legi. Is ergo dicere solebat quod «Romano Pontifice nemo miserabilior est, conditione eius nulla miserior, et licet nichil aliud ledat, necesse est ut citissime vel solo labore deficiat;fatebatur enim in ea sede tantas se miserias invenisse, ut facta collatione presentium, tota sibi precedens amaritudo iocunditas et vita felicissimavideretur. [27] Spinosam dicebat cathedram Romani Pontificis et mantum acutissimis usquequaque consertum aculeis tanteque molis ut robustissimos terat premat et comminuat humeros; coronam et frigium clara merito videri quoniam ignea sunt, illud sepissime adiciens quod cum de gradu in gradum a claustrali clerico per omnia officia in summum pontificem ascendisset, nichil unquam felicitatis aut tranquille quietis vite priori adiectum esset ex ascensu. [28] 'In incude'aiebat, 'et malleo semper dilatavit me Dominus, sed nunc honeri quod infirmitati mee imposuit, si placet, supponat dexteram, quoniam michi importabile est'». Hec eisdem pene verbis ad contextum retuli, quibus ab illo scripta sunt qui ex ore loquentis audierat. Quid dicam nisi acerrimum atque gravissimum proprii status extimatorem dignumque qui velociter ad eternas sedes gravi illo fasce deposito transferretur? [29] Sed ut ad te redeam, da veniam familiariter glorianti. Si status tui desiderio tangerer, quid nunc possem nescio, sed sepe per hos annos potui non modo tue parem sed opulentiorem sedem scandere, quem ascensum semper non dicam sprevi sed exhorrui et — cuius nunquam me penituit — splendide servituti libertatem humilem pretuli. Quod ipsum forsitan siluissem, nisi superesset adhuc qui me illa sede dignum credidit, neve ipse me indignum crederem clementissime deprecatus est, non rogare solitus sed rogari ab ipsis etiam regibus affusis humiliterque supplicibus. Sicubi mentior, ipso possum teste redargui. [30] Quid de metu dicam, cum potius de te sperem? Ingrati est metuere quem benivolum sis expertus, dum nichil tibi sis conscius mutandique animi ratio nulla sit. Amo ego te venerorque et si ita vis, vereor non timeo, nisi quantum amor sine timore non habitat, quippe et id semper te optare perpendi neque tam timeri velle quam diligi, et michi insitum est neminem magnopere formidare nisi quem amare decreverim. Quamobrem ista sic leges, pater, ut noveris neque tibi neque Romano Pontifici neque cuiquam prorsus hominum me scripturum hec, nisi intus in animo legerem que scribo.
[31] Unum pretermisisse dicar ab his qui ut in epystola quadam ait Iulius Cesar, «tibi et michi semper fuerunt inimicissimi, quorum artificiis effectum est», non dico, quod ille dixit, «ut res publica» sed ut familiaritas atque amicitia nostra «in hunc statum perveniret». Obicient enim me tibi olim in curia adversatum dum, quod fere perpetuum vicinitas malum habet, domui de Corrigia magna lis tecum esset; nec mentientur hoc unum. [32] Sed memoriam tuam testem invoco; presens enim omnibus intereras. Nunquid tunc ex ore meo aliquod mordacius aut irreverentius verbum excidit? quodsi unquam excidere debuisset, fatebor, sive ea magnitudo animi sive temeritas est, multo facilius induci poteram ut presenti maledicerem quam absenti.
[33] Defendi ego causam, nisi me fallit amor, iustam; sed ut esset iniusta— omnis amans cecus — iniustitiam non agnovi; defendi certe causam amicissime michi carissimeque familie; cuius primum ductu atque auspiciis in eas partes veni; cuius amore, ut vides, alienam patriam meam feci, siqua non sua patria viro est; quam inter Alpes et Apenninum ulla in re nulli secundam facio et a qua nulli secunda fit, ut arbitror, fides mea. Ex quibus nemo me credo iure arguet, precique tu quem in primis fida delectat amicitia. [34] Vide quam de tuis moribus opinionem habeam: pluris puto me facias adversarium tibi sed fidelem quibus debeo, quam tibi deditum infidelem illis. Defendi autem causam ipsam non patroni officio sed amici, idque non argutiis neque convitiis aut ullis omnino salibus fameque morsibus, sed assertione rerum simplici ac modesta, ut, quod rarum in causis, neque Summo Pontifici neque collegio, coram quibus ea lis erat, ulla prorsus in tuum nomen nove suspitionis occasio panderetur; et defendi adversus te, sed presentem et michi ea incognitum tempestate et qui quanquam esses epyscopus, michi tunc epyscopus nondum eras. [35] Postea vero, neglectis maioribus que ultro sepe michi obtulit superna largitas, archidyaconus tuus esse volui. Habes vel hoc unum, nisi fallor, ydoneum non aliene mentis indicium: nam qui ipsum litis nomen horreo, qua dementia et perpetuam litem volens et gravem adversarium eligissem? nunquam si te michi hostem crederem, pretulissem omnibus hunc locum, ubi ego novus advena, tu preter pontificium antiquissimus et potentissimus civis esses. [36] Crederem autem profecto te hostem michi, si me tibi hostem scirem; stultum est enim cui odium prestes, ab eo benivolentiam expectare. Veni ego ad ecclesiam et ad te quiescendi non litigandi emulandique animo; placebant mores, delectabat humanitas tua, que semper utinam consultores sui similes habuisset; nichil in te displicebat aut displicet nisi forte nimia credulitas facilitasque animi, que si culpa est, minime gravis est nisi ferocioribus consiliis ingravescat; nam si bonis suasoribus obsequitur, sepe salubris est et nimia esse non potest. [37] Veni igitur non ignarus sed de humanitate certus, de sapientia tua sperans; neque ut ad iratum hostem sed ut ad propitium patrem veti, quem putabam tanti extimare virtutem ut nulla alio merito meo carus, ob id certe carissimus essem tibi, quod tantorum tamque insignium amicorum causam, licet adversus te, fideliter defendissem. Neque me fefellit spes; patrem repperi, patrem colui colamque, nisi prohibeor, in finem.
[38] Que cum ita sint, depone, precor, hunc animum; noli, queso, suspicari ut quod nunquam antea cogitavi, nunc aggrediar, et quia olim nondum notus tibi reverentissimus defensor amicorum fuerim, idcirco nunc, morum penitus immemor meorum, fallacissimus accusator tui sim ex quo notus et carus et honorificentissime habitus, denique ex quo, ut aiunt, tuus oculus sum. Sani proprium est oculi sui capitis periculum non equidem arcessere, sed providere potius ac vitandum cavendumque monstrare; sani quoque capitis est suum oculum non odisse, sed inter omnes corporeas quidem dotes exquisita quadam et singulari diligentia preservare.
[39] Restat illorum calumnie respondere qui certi nichil habentes iudicii, ne otiosi sint, vel solam moram meam in curia criminantur, quasi nonnisi in damnum ac perniciem tuam sit, que tamen potius ad obsequium tuum esset, siqua afforet facultas et iure tuo uti velles in me. Audio enim apud vos esse nonnullos — o hominum genus alieni solicitum, pigrum sui — qui se invicem de rebus meis interrogent vicissimque respondeant, quasi in corde meo sint eorum oculi.
[40] Interrogatio ad hunc modum se habet: 'Quid archidyaconus tandiu abest? quid ve agit in curia?' Responsio est: 'Hauddubie mali aliquid machinatur epyscopo'. Possem nunc, si michi ad poetam sermo esset, imprecationes adhibere poeticas; sed epyscopum alloquor; agendum mitius. [41] Itaque adversus horum "linguas" quibus "dolose agunt", adversus "cor eorum vanum", adversus "sepulcrum patens guttur eorum", adversus "os eorum in quo non est veritas", quod "maledictione plenum" est "et amaritudine" et dolo "et sub lingua eius labor et dolor", quod aliud remedii genus inveniam, nisi illud Psalmiste "cum tribularetur ad dominum clamantis": «Domine, libera animam meam a labiis iniquis et a lingua dolosa», et illud eiusdem, quod nunquam sine novo mentis impulsu ad os meum per singulos dies redit et sepe supplices manus cogit ad celum tollere: «Redime me a calumniis hominum, ut custodiam mandata tua»? [42] Hec et his similia dicam semper, etiam dum videbor tacitus, nec precari desinam donec vel ad cor rediens "iniquitas oppilet os suum", vel aliquo Dei iudicio "obstructum sit os loquentium iniqua". [43] Hactenus adversus illos concitatior quam volui et fortasse quam debui, sed rerum indignitas me coegit. At deinceps quia cum his esse michi rem video qui animum in labiis habent, ego meum animum auribus habebo, interdum etiam in lingua, et gratuito lacessentes pari mucrone repercutiam, eoque validiori quo fragile obtusumque mendacium est, peracuta veritas adamantina acie; meque ipsum solabor cogitans id michi nequaquam eventurum, nisi plusculum fortasse aliquid quam sum, seu certe quam me esse cupiunt, lippis et obliquis oculis viderer. [44] Extrema sors est quam invidia non attingit; Platonem ferunt cum ei a coetaneis invideretur, Socratem interrogasse quibus artibus ab invidia tutus esset; cui Socrates: «Vive» inquit, «ut Thersites». Elegans plane responsio leti doctique hominis ad id quod discipulus querebat. Vere autem satius multo est Achillis cum invidia virtutem, quam absque invidia Thersitis ignaviam imitari. At qui procul ab invidia vitam agere instituit, ea sola ut arbitror via est, ut a studio virtutis abscedat; sed dum eo calle fugit invidiam, necesse est incidat in contemptum: ita fere vita hominum est ut alterutro laborandum sit. [45] Proinde ut necessarii huius magis quam iocundi colloquii finis sit, horum ego questionem rideo, responsionem abominor; neque immerito: stulta enim questio, responsio venenosa est. Tuam vero questionem, si fortassis eam facis, reverenter accipio et tibi notissima veritate respondeo. 'Quid facis in curia?' langueo crucior affligor indignor et, qua nulla iactura gravior, hic tamen nulla comunior, tempus perdo, cuius parcissimus esse decreveram. Sed tanti est amicorum votis ac precibus non deesse. [46] Denique si quid faciam roges, non tam facile possim respondere quid faciam quam quid non faciam. Profecto ergo nulli noceo, nisi michi; nulli nocere meditor, tibi autem non modo non nocere sed prodesse, si possim. Sic affectum suspicere error est, odisse crudelitas; ego vero ex te odium non timeo, modo suspitio evanescat. Illam abice, per omnes te celicolas precor, pondus infaustum pestilensque. [47] Evolve, si vacat, exempla maiorum; videbis quot quanteque miserie ex suspitionibus orte sint; ego enim tempus nunc ad ista non habeo. Quantum nuda raptim sine libris suppetit memoria, ne res careat exemplo, Ypolitum castissimum adolescentem incestus falsa noverce delatione suspectum infelix pater occidit; Procris uxor amantissima vanis suspitionibus ob accensum zelum inscii mariti telis occubuit; [48] et ut recentiora ac certiora recenseam, Tarquinium Collatinum optimum civem et propugnatorem egregium libertatis, ob solius nominis suspitionem levissimam modo liberati cives in exilium pepulere; ob levem quoque suspitionem fidissimum gubernatorem suum obtruncavit Hanibal: testis facinoris mons siculus humati appellatione percelebris; Demetrium Philippi Macedonie regis filium, preclara indole hostibus etiam suis carum, victus nati alterius susurris credulus pater mori iussit. [49] Dies me deficiet vetera prosequentem; et habet nostra etas exempla presentia quibus constet quam sit semper in amicitiis periculosa suspitio. Tu me igitur, si fieri potest, quod pridem ego factum opinabar, inter amicos amplectere. Si de fide dubitas, utlibet experire; si indignum censes, leniter exclude; noli ex amicis pulsum in hostium cathervas cogere, non quidem mei, que non magna est, sed, que ingens, tue fame fugiens iacturam; tibi enim superbie dabitur siquem amicus esse qui cupiat, hostem facis.
V Kal. Ianuaris
, que Innocentium dies est.

6

Ad Lucam presbiterum placentinum.
[1] Iocunde michi semper litere tue sunt, tunc precipue dum velut a superis profecte, solantur apud inferos constitutum. Peccatorum, fateor, meorum uncis hic teneor, nec absolvi ullis artibus possum; res haud mira, quamvis misera, laqueorum curialium non ignaro. [2] Sed quo tristius hic sum, eo gravius indignor ac doleo, tantum licere perfidie, ut suadere audeat et persuadere possit cuiquam sano me non tantum sponte mea moras trahere, sed iam curie venenis infectum, alienam famam insectari; quodque ego nunquam in otio cogitavi et in ea tranquillitate temporum unde sepe nefarii pullulant appetitus, id nunc in hac tempestate negotiorum, que michi vix respirandi spatium prestat, mutatis repente studiis ac moribus, incepisse. [3] Audio enim a multis reverendum patrem ac pontificem nostrum secus quam mereor et quam vellem, de me sentire; quod non culpe sue tribuo sed fortune mee atque aliene nequitie. Tu michi ante alios testis es, cum quo sepe familiaribus sermonibus diem traho, quid michi semper de illius animo ac moribus visum sit, si submotis assentatoribus, comuni pontificum principumque pernicie, ipse sibi et nature proprie relinquatur. [4] Ideo tibi potissimum hoc honus, quod fideliter subibis, imposui, ut ingentem sibi quam ira ac dolore dictantibus scripsi, epystolam representes, que si generi, si statui atque etati debitum animum legentis invenerit, et suspitionem male radicatam extirpabit et ne unquam renascatur, efficiet. Hanc tu, queso, vive vocis ope prosequere et Vale.

7

Ad eundem, de suspitione.
[1] Quam ex te olim didici fabellam accipe. Ignis ventus aqua suspitio simul agebant iter. Cum ad quadrivium pervenissent et suum quisque callem vellet arripere, 'En digredimur' inquiunt, 'sed ut congredi iterum possimus, signum aliquod statuamus'. Tum ignis, 'Ubi' ait, 'fumus apparuerit, ibi me querite'. At ventus, 'Ubi frondes quati stipulasque vel pulverem celo agi videritis, illic sum'. Et aqua, 'Ubi iuncum' inquit, 'aspexeritis, non procul inde abero'. Ad hec suspitio, 'Me quidem' ait, 'reperire perfacile est; vos enim in continuo motu estis, ego non moveor; ubi semel ingredior ibi habito'. [2] Intelligis me, amice; fabulam tibi tuam post tot annos ingero, cuius ultima pars si absque exceptione vera est, nequicquam multa verba profuderim. In hoc igitur acumen tuum ut exerceas velim. Ille quid ad literas meas respondeat, audiemus; non omnia tamen expediet lingua vel calamus; multa enim oris habitus fronsque ipsa gestus color accentus pes manus oculi supercilium loquentur, sed absenti nichil; hic tu animum adverte, qui presens es, neu me sinas errare. [3] Certe ego quod meum fuit prestitisse videor: amicitie venenum suspitio est; hanc extirpare radicitus veritatis digito nisus sum. An ipse autem vero aurem pandat an obstruat, suum erit; tuum vero id unum ut acriter quam in partem vergat, inspicias, meque sui consilii certiorem facias. [4] Mea sane non multum interfuerit quid de me homines extiment aut loquantur, modo conscientie mee non premar aculeis; quandiu cum illa pacem habeo, externa bella non metuam. Cepi ego per literas obliquam eius opinionem ad rectum revocare; si flectitur insistam, sin obduruit desistam: frustra enim retentabitur. Nemo facile cogitur ad credendum et sepe crescit excusatione suspitio. Vale.
Idibus Ianuariis, Avinione.

8

Ad Iohannem de Bunio causidicum, familiaris.
[1] Etsi ab adolescentia usque ad hanc etatem faciem michi tuam inviderit fortuna, quia tamen semper presens animo fuisti et ut comunis olim studii verbis utar, civiliter te possedi, quod michi nec locorum tractus nec temporum cursus quivit eripere nec ut arbitror, quibit mors, idcirco cum primeva illa nostra familiaritate te alloquor et longo ut aiunt, postliminio revertor ad calamum. [2] Nam ut cernis, quattuor vel eo amplius lustra tacuimus, tempus, vite ne dicam, silentio longum satis; cuius quidem michi ne an tibi an utrique potius culpam dem, an in unam crimen omne retorqueam fortunam, que transversis adeo tamque aversis diu nos tramitibus egerit, ut alter alterius ne dicam conspectum sed nec indicium reperiret? [3] Nunc quod statui gratularis meo, fraterne agis ut reliqua; ceterum, amice, status meus, si a stando dicitur, nullus est, sed lapsus potius ac ruina; non mea magis quam omnium qui nascimur, equa sors atque invicta necessitas.
Truditur dies die,
ait Flaccus, et nos cum tempore rapimur nec sentimus. [4] Sane siquid boni est quo michi amicorum gratulatio debeatur, te ex animo gaudere non dubitem. Sed quantum ego vice versa tibi congratuler! sic michi paucissimis te verbis felicissimum descripsisti, sanum scilicet atque hilarem et pauperem, animo divitem. Quamvis enim et dives animus laudetur, unde illud poeticum "regum equabat opes animo", tamen «beatos pauperes spiritu» viva veritas asserit. Quid multa? felix es et bene tibi est, si huc animum coegisti. Vale.
XI Kal. Iulias, Parme.

9

Ad Socratem suum, omnia cum amico partienda atque in primis amicitias.
[1] Non sum amicus nisi preciosissima queque tecum partiar; nichil autem preciosius amico; non sum amicus ergo nisi partiar amicum. Vetus est verbum: «amicorum comunia esse omnia». Quantula autem sunt que videntur maxima, quibus vulgus inhiat, aurum argentum monilia anuli armille signa toreumata, vasa chorintia, fulgentes gemme, rotundissime margarite, marmor niveum, sculptum ebur, picte tabule, vive ac spirantes statue, radiantes purpure ceteraque id genus, fex ac purgamenta terrarum vel fuliginosorum decus artificum! [2] Amicus singulare quoddam et inextimabile bonum est, quod non ferant venti, non urant pruine, non frangant procelle, sed ut purum aurum flamme probent persecutionum ac laborum; bonum quod non superficietenus delectet ut plurima, sed in ipsum animum dulcedine sua penetret et quadammodo nostri pars fiat. Quod intendens Flaccus "anime" sue "dimidium" Virgilium dixit, et apud Lucanum uxorius ille dux dilectam coniugem "partem" sui "optimam" appellare non erubuit, etsi mollius fortasse quam tantum decuit virum. [3] Ad amicum redeo, cuius si "idem velle atque" idem "nolle" requiritur ut sit amicitie verum nomen, quis dubitet e duobus unum fieri tanta concordia voluntatum quanta vix in uno eodemque animo sit? rarum genus, non infitior, sed sic est non in hoc solum, sed in omnibus ferme que sub celo sunt, ut precia rerum frequentia ac raritas alternent. Itaque ut prope nil rarius amicitia vera, ita quoque nil carius, que ubi celesti munere contigit, una procellose vite anchora, una requies est laborum, qua et leta dulcius et tristia fortius feruntur. [4] Et ad summam amicus est alter idem, status nostri basis, animi lux, consilii dux, studii fax, dissidentum pax, curarum negotiorum particeps, peregrinationum comes refrigeriumque domesticum, neque domi tantum sed ruri militieque assiduus et terris et pelago, neque solum spatio vite par sed post busta vivax atque immortale solatium, usque adeo ut qui superstitibus obeunt amicis, tum maxime vivere videantur cum obierint; [5] que cum ita sint, quantalibet fingatur amici liberalitas ac largitas, si tam rari huius boni tenax est, si illi similis qui seu proprio seu, quod ait Satyricus,
gentis vitio nunquam partitur amicum,Solus habet,
plenam amicitie gloriam non usurpet. Id nunc ego reputans, amicum quem non michi meum meritum sed sua fecit virtus, partiri tecum, optime frater, institui. [6] Is est, ut tibi illum brevibus explicem, Petrus nomine, patria Alvernus, religione monachus, officio abbas, habitu niger, animo candidus, ingenio velox, eloquio dulcis, scientia doctus, iudicio circumspectus, convinctu affabilis, etate iuvenis, gravitate senex, honestate venerabilis. Adi eum, queso, duce hoc quem ob id ipsum maxime ad te misi. [7] Agnoscet ille illico Socratem meum, de quo multa sepe secum; tu gaudebis hominem invenisse qualem frustra diu querimus, et michi gratiam habebis, qui consortem te tante rei fecerim; etsi plane videam quam incautus sim, qui duos tales viros uniam quorum conversatio et mutua virtutis admiratio utriusque de me iudicium fortassis imminuat, sed modo ne amor detrimentum sentiat, cuius magis augmentum spero, de iudicio utlibet; tanti est fides. Vale.
Mantue, IV Kal. Iulias.

10

Ad Lelium suum, commendatio amici.
[1] Leli carissime, si scires quando et ubi hec scribo, ipsa temporis ac loci facies calamum excusaret et tibi, meis semper votis sponte obvio, calcar adderet. [2] Intempesta nox est, ego autem Luciarie sum, quo ad vesperam veni Mantua digressus vergente iam ad occasum die. Estas anni est et Leoni Cancer pharetratum hospitem mittere cogitat; tamen, quod miraberis, flante per hos dies austro solutisque nivibus Alpium, tumentis parumper Padi vicinia pene nobis inaccessibilis locus fuit; omnia circum limo obsita, quin suspecta etiam scatebris via est, unde vix equos avulsimus.
[3] Hic vero supra quam fieri posse videatur, iocundissime excipior; nuntius dominorum me prevenerat, quorum sepe magnificentie ipsa rerum natura succubuit. Apparata opipare cena erat; externa vina, peregrine epule, obsequiosi hospites, leti vultus, denique urbana omnia preter locum, qui qualis hieme sit, estas indicio est; nunc quidem muscarum domus ac culicum, quorum murmur admonuit maturius e convivio fugiendum; et ranarum exercitus accesserat, quas inter cenam caveis egressas et per cenaculum nundinantes cerneres. [4] Evasi in cubiculum non quidem solis fabulis, ut apud Milonem Ypathe olim Apuleius, sed lautissimis cenatus cibis, et quanquam somnum nox brevissima suaderet, egit tamen viri huius amor ut graves oculos ac defessos digitos ad hec scribenda compellerem. Est hic enim michi carissimus, ut nosti, tui quoque avidus miratorque, qui ad te tamen promerendum se amicitie nostre viribus adiutum putet; hinc de te sperans et tui nunc indigus favoris, fac oro, mi Leli, ut quod opinatur sciat, quod sperat inveniat, quod petit accipiat, quo indiget perfruatur. Et vale, nostri memor.
Luciarie, IV Kal. Iulias, nocte media.

11

Ad Nicolaum Lucanum, quod conciliatrix optima amicitiarum est virtus et fama virtutis.
[1] Tuus hic et bonorum omnium amator atque amicitiarum cultor et propagator solicitus honestarum, summo studio institit ut tibi scriberem. Quod cum aliquandiu negassem, nescius unde inciperem seu quibus verbis hominem solius fame testimonio cognitum alloquerer, evicit tandem ut calamum arriperem scripturus quicquid occurreret; quod cum fecisse me cerneret, letus votique compos abiit. [2] Michi autem cogitanti quibus artibus familiaris epystola de nichilo texeretur, mirantique quid michi tecum rei esset ac scribendi causas et materiam requirenti, nichil in animum prius venit quam vulgata illa Ciceronis ac preclara sententia: «Virtute nichil amabilius nichilque quod magis alliciat», tantamque eius esse vim ut "eos" sepe "quos nunquam vidimus, diligamus". Hinc confestim admiratio cuntatioque omnis evanuit, latusque et pronus scribendi campus apparuit.
[3] Virtus tua longius nota quam facies. Illam ego teque per illam melioribus oculis intueor; eius merito notum te carumque habeo. Nam si nisi quod mortalibus oculis vidimus, amare non possumus, primus et maximus amandi gradus tollitur: Deum nemo amabit, aut se ipsum; nemo enim Deum, nemo suum animum, nemo demum faciem suam vidit. Hoc nimirum interest, quod ut nos ipsos quos non vidimus, amemus, natura est; ut alios, virtus facit et fama, virtutis comes ac nuntia. [4] Hec est que clarissimum regum Masinissam oblitum patrie pignorumque quibus maxime humana mens capitur, Africani congressum coegit expetere, presentiaque ducis "attonitum" e Carthaginiensium castris ad romana signa perduxit; [5] et quod monstri instar morum animorumque disparitas efficit, hec eadem Africani ipsius et presentis rei causam, non sui quidem sed virtutis amici eamque vel in hoste venerantis honoreficentissimo decreto, et cenam cui intererat, duri hostis ac barbari regis admiratione gloriosa, et postremo supplici atque affusa acie predonum absentis exilium honestavit; denique divine de illo stirpis opinionem pectoribus hominum ingenuit, et nedum veris laudibus, sed fabulis etiam locum dedit. Hec est que benemeritos et viventes in terris celebrat et extinctos ad celum effert cumque eternitate victuros elicit e sepulcris.
[6] Credibiliora recenseo; quantum sane quamque accensum studium, quanta inter legentes audientesque de heroum rebus solet esse contentio, amante quolibet ac laudante non quem vidit sed quem fame credidit, ita ut illum milies sibi vidisse videantur! quod non ignorabat is qui ait:
Cum bella legenturSpesque metusque simul perituraque vota movebuntAttonitique omnes veluti venientia fataNon transmissa legent, et adhuc tibi, Magne, favebunt.
[7] Magnum hoc; quod sequitur maius, quando non modo quos non vidimus seu quos videre nequivimus, sed quos iure odimus mediatrix etiam nobis ista conciliat; quod et breviter dictum est et dicendum latius. Hec est enim que odiis in amorem versis, prevalidas munitissimasque urbes expugnavit; que gravissima sepe bella confecit quamque arma non poterant, victoriam victis quoque gratissimam consecuta est.
[8] Hec Camillo ferreas Faliscorum portas aperuit; Pyrrum regem ducesque romuleos, fortem Curium rigidumque Fabritium, quanta inter hostes esse potuit familiaritate devinxit; Porsennam superbum illum Etrurie regnatorem ab obstinata raptim obsidione distraxit; Gallorum regulos, adhuc forsan grande aliquid ausuros, ad genua Iulii Cesaris inclinavit; hec Pompeium Magnum ad Possidonii fores, Alexandrum Macedonem ad Dyogenis dolium direxit; Tito principi totius humani generis consensu gloriosissimum tribuit nomen, dilatumque Germanico in personam licet immerentis filii restituit principatum. [9] Hec Orientis populos tantumque virorum unius olim vidue subiecit arbitrio; Saladinum nuper Egipti regem erga quosdam nostrorum non mitem modo sed munificum fecit; utque aliquid de Hebreorum historiis attingam, hinc miratrix illa Salomonis e longinquo Ierosolimam venit visura quod audierat; et legatio Machabei maria transivit amicitiam expetens Romanorum. [10] Verum ecce de principio anxius qui fueram, sum de fine solicitus, quique defuturam timui materiam, superexcrescentem vereor meditorque precidere, tam multa undique ex omnibus terris ac seculis occursant. [11] Quid vero, ut desinam, quid hic miri est si virtus tua, multorum quidem sed in primis huius comunis amici fidei credita, me in tuam amicitiam dulcedine captum trahit, presertim cum nichil obstet omnium que in his miramur quorum modo mentio est habita, non etas, non patria, non bellum non fortunarum magna diversitas aut imparitas studiorum? Confabulari tecum in his literis iocundum animo meo fuit eritque viva voce iocundius, siqua nos in unum sors contraxerit. Hic iam michi manum solite occupationes iniciunt; vale igitur, nostri memor.

12

Morum ac iudiciorum varietas quanta sit.
[1] Mirarer quid ita te amor meis fallit in rebus, nisi sepe doctissimos fefellisset vicissetque fortissimos et altissimus inclinasset. Extorsisti ut ignoto scriberem successitque feliciter; amicum bonum in longum evum quesisse videor scripto brevi. Orta fidutia ex eventu, quod in rebus ferme omnibus accidit, instas ut scribam alteri, ingenti quidem, ut ais, viro, quem nec viderim tamen nec audierim nec omnino noverim, quasi certum habeas sic illum de me iudicaturum ut tu iudicas; nec advertis, seu quod plus intelligat seu quod amet minus, posse illi aliud esse iudicium. [2] Ita famam quam inter amantes mei nominis utcunque custodio, ad incorrupti iudicis tribunal invitam trahis; nam quod argumentum habes eius cui nuper hortatu tuo scripserim, ut cetera cunta similia sint eis que dissimillima esse possunt, vel origo sola reddit invalidum; is enim ad quem scripsi, italus, hic ad quem scribi iubes, est dalmata, ut celo sic stilo alteri assuefactus. [3] Unum mare est nobis, sed non unum litus, non unus animus, non unum ingenium, non unus denique seu vivendi seu loquendi mos; utque nos a Gallis ac Germanis Alpes aerie, ab Afris estuosissimum Thirrenum mare, sic a Dalmatis atque Pannoniis sinus seiungit Adriacus, quem "inquietum" merito eius accola Flaccus ait. Vides oculis quanta diversitas, utque alteri exigua scribendi causa fuit, sic huic penitus nullam esse. [4] Notis quidem ac familiaribus amicis interdum scribere, sepius vero rescribere soleo, non tam cupidine laudis quam spe venie et colloquendi quadam non parva dulcedine; ignotis et precipue talibus qualem tu hunc facis, ingerere nostra hec nuda atque incompta non soleo. Parce igitur, amice, parce oro famam meam, cuius inter cultores, scio, non ultimum locum tenes, nimis amando urgere et in discrimen trudere. [5] Si te error de me tuus iuvat, sine consorte utere; si nichil sine sotio delectat, veteribus siqui sunt contentus, noli novos querere et felix errore tuo, ut ait ille, noli alios in errorem cogere, illos presertim qui et cogi nequeunt et maiorem rigido ex vero quam ex blando errore percipiunt voluptatem; noli quoque committere ut tibi curiositate nimia delectatio tua pereat, cum casu aliquo perveneris quo non vis, ubi scilicet amici ignorantia, quam tibi amor gratis fucis illinit et placito velamine palliat, severiore iudicio retegatur, simulque michi velum quo sub oculis tuis lateo, tibi tuus ille quo gaudes error excidat. [6] Proinde quod libenter de me credis, crede libere, crede pacifice neve ultro arcessas qui te opinonum veterum consuetudine spoliatum novas induat, teque quasi advenam, licet emeritum colonum, finibus tuis pulsum suis inferat, etsi fortasse serenioribus, non tam animo tuo gratis. Non est sani gustus appetere quod offendat. Vale.

13

Ad Philippum de Vitriaco musicum, increpatur eorum mollities qui sic uni terrarum angulo sunt astricti, ut gloriosam licet absentiam infelicem putent.
[1] Amicas aures amicus sermo pulsabit non tam blandus quam verax neque tam compositus quam fidelis. Magna est amicitie libertas, magna securitas; qui multum diligit, nichil timet, imo vero timet omnia, et cunta circumspicit magnus amor, illa inquam quibus amatum suspicatur offendi. [2] De amico quidem suo Seneca viderit: «non amo illum» inquit, «nisi offendero»; ego nichil minus velim quam te offendere. Sed absit ut offendi vero possis, veri semper acutissimus et ardentissimus inquisitor; delectabere magis ut spero, et fragilitati animi virtutis ope subvenies, ut tantus etatis nostre philosophus, abiectis vulgi delirantis ineptiis, iam non modo viriliter sed philosophice loqui velis. [3] Quid enim, queso, non dicam eternum sed diuturnum restat homini, si in animum quoque senectus admittitur? Ego et ratione simul et experientia magistra et illustri etiam historico attestante didiceram «orta omnia occidere et aucta senescere». Sed ab hac ineluctabili rerum sorte mortalium exemptum humanum animum arbitrabar, quippe qui non terrestris sed celestis ethereeque substantie se se in altum vi propria et quibusdam, ut ita dixerim, nature sue alis attolleret, mortemque humi reptantem sevientemque despiceret, quodque de quibusdam vetustissimis Italie populis apud poetam legeram, quorum scilicet
nec tarda senectusDebilitat vires animi,
latius extendens ad omne genus hominum referebam. [4] Cogis me in hac dubium opinione subsistere. Videris enim — clare dicam quod intendo — videris inquam michi, vir egregie, non tam corpore quam animo senuisse; quodsi accidere tibi potuit in tanta bonarum artium ac virtutum copia, quid his nudis et inermibus eventurum credimus, nullum virtutis solamen habentibus nullumque presidium literarum, ad nil aliud quam explendum turbe "numerum" ydoneis "et fruges consumere natis", ut elegantissime ait Flaccus? Atqui michi non negaveris, si senescere animus potest, posse etiam interire, cum hauddubie ultima vite pars et quasi descensus quidam ad interitum sit senectus. [5] Quo concesso, quid sequatur vides: et dulcedo vite omnis et spes immortalitatis eripitur, que una prestabat ne me hominem dolerem, ex parte altera morti obnoxium temporali, altera interim nobiliori et, quod nature fides addiderat, utraque tandem parte victurum; ea scilicet quam eternam beatamque dicunt vitam. Nec sum dubius mirari te quorsum tam longis anfractibus mea pergat oratio; imo vero si te atque ingenium tuum novi, iam hinc conscientia vellicante quid dicam quid ve sim dicturus intelligis.
[6] Est hic, ut nosti, preclarissimus pater Guido Portuensis epyscopus Sedis legatus Apostolice. Iam faciem tuam cerno; modestus illam rubor occupat. Non presagiebas me de manibus suis tuas literas inspecturum; quodsi cogitasses, nunquam profecto tam molliter tam demisse, nunquam — da veniam veris nominibus— tam muliebriter loquereris, etsi non michi, at Musis saltem hospitibus meis parcens; que ne adversus te numeris nunc armentur suis, non illarum patientia, sed temporis brevitas causa est. Quid enim ais, oro te?
[7] Recognosce mecum verborum formulam tuorum; consignatis, ut aiunt, tecum agitur tabellis. Ipsum hunc comunem dominum arguis pungis increpitas et nimis intoleranda mollitie non absentiam sed, ut tu vocas, exilium eius defles peregrinationemque sanctissimam et qua nescio an ulla gloriosior esse possit, tristi cognomine decoloras. [8] Hec nimirum est senectus illa quam in te lugeo, amice; nunquam quo primum tempore notus michi fueras, ista dixisses. Defervuit sanguis atque ardor egregius, quo nulli secundus videbaris, abdita quelibet et incognita perscrutandi. Ita ne curiositatem inter anxiam ultimamque segnitiem nichil est medium? Parum tibi distans India videbatur; iam Thoprobanen et siquid orientalis occeanus habet occultius, cupido metiebaris ingenio; iam ad extremam Thilen ignotis litoribus latitantem suspirabas, quando Orchades et Hyberne et quicquid terrarum noster fluctus alluit, ipsa vicinitate sordebat. [9] Quid autem miri si angusta animo literatissimi hominis terra erat, in hunc assidue celi verticem qui supra nos gelido temone convertitur, inque illum alterum quem siqui sunt antipodes, australi clarum regione suspiciunt, in obliquum denique solis callem inque fixas et errantes stellas infatigabili studio conscendentis? Nunc quid non dies longior evertit? [10] Esse in Italia miserum exilium reris, extra quam, nisi quod omne solum forti patria est, videri potius posset exilium. Pace tua dixerim, nimis tibi Parvus Pons parisiensis impressit nec testudinei quidem sui arcus effigiem; nimis aures tuas subterlabentis Secane murmur oblectat; postremo nimis calceo tuo gallicus pulvis insedit. Oblitus michi videris illius qui interrogatus cuias esset, mundanum se esse respondit; tu usque adeo gallus es ut Gallie fines excedere quamlibet ob causam exilium voces.
[11] Est, non infitior, quedam natalis patrie dulcedo nobis insita; scio preclarissimos viros nequaquam huius affectus expertes; audio apud Livium historicum, restitutorem urbis et imperii Camillum, quibuslibet summis parem ducibus, in exilio ardeatino tactum se se celi patrii memoria ac desiderio confitentem; audio Dyomedem apud Virgilium poetam ne suam Calydona reviseret deorum invidie ascribentem; audio Nasonem suam absentiam non paucis quidem verbis sed volumine integro deplorantem; audio denique Ciceronem eripi sibi conspectum patrie tam molliter ferentem, ut ciceroniane facundie defuisse Ciceronis ingenium videatur. [12] Cum hoc autem et aliud scio, pusilli animi esse et invalidi, ubi honeste vacant cause, effractis his compedibus non posse consurgere, ac virtuti, que voluptas est mentium, oculorum subicere voluptatem. Ingens romanorum atque externorum ducum ingensque philosophorum copia est, qui sive ut bellicam sive ut ingenii gloriam cumularent, vitam in perpetuis peregrinationibus exegerunt. Sed quia libentius professioni nostre viciniora commemoro, philosophorum aliquos attingam.
[13] Plato relictis Athenis, ubi si dici fas est, pro terrestri quodam numine colebatur, Egiptum primo, inde Italiam permeavit. Quantus labor homini sedere solito! sed per omnes viarum difficultates discendi cupidine pro vehiculo utebatur. Est et peregrinatio famosa Democriti, famosiorque Pithagore, qui semel domo egressus nunquam rediit, veri flagrantior amore quam patrie; "lustravit" ergo "Egiptum", ut ait Cicero, "Persarum magos adiit, tantas regiones barbarorum pedibus obiit, tot maria transmisit". Cuius peregrinationis extremum si queritur, in Italiam ipsam venit, ibique reliquum vite agens quattuor lustra consumpsit, ubi tu annuam huius nostri moram velut flebile exilium et prorsus perditum tempus doles. [14] Expergiscere, expergiscere, obsecro, et ingenium tuum consopitum excita inclinatumque animum attolle. Videbis quanta opinionum nube vulgarium tenereris, dum ille tibi voces exciderent, quas utinam non legissem. Non est exilium quod tu putas, sed diversorium honestum laudabile gloriosum et labore brevi fame materia sempiterne. Hoc tibi nunc persuadere difficile est, qui, ut video, nichil extra Parisius magnificum aut delectabile suspicaris et extra illas agelli tui glebulas, quibus animum addixisti. [15] Cum vero ad te ipse redieris et vulgo excluso te consulere tibi credere ceperis, bene de te sperare non desinam. Redde michi collocutorem meum, redde michi pristinum Philippum; me tacente veritas perorabit; nunc non tecum sed cum altero nescio quo Philippo tui hoste conflictatio michi ista suscepta est. Quamobrem siquid forte liberius dictum legis quam blanditiarum nostri evi mos habet, ignoscito. «Iuvat enim magnifice loqui, et certe decet» ut quadam ad Ciceronem epystola Brutus ait, «adversus ignorantes quid pro quoque timendum sit».
[16] Ut enim ad exulem tuum, cui tam trepidus es tamque solicitus, revertamur, videres hunc utinam augustiorem solito, fronte siderea per urbes italicas incedentem; cerneres populorum ac principum concursum summo illum honore prosequentium; audires undique plaudentium atque faventium letas voces; enervati puderet elogii, neque exulem sed pacis et quietis auctorem ac sospitatorem reipublice nuncupares veriore vocabulo. [17] Cum enim inter Ungarie Sicilieque regna profundis odiorum fontibus scatentes bellorum cause magnam Europe partem in discrimen traherent funestique motus oportuno remedio, ne opprimerent, comprimendi essent, tanto par honeri nemo alter inventus est. Hoc Romani Pontificis iudicium, hunc sacri collegii consensum, hanc spem publicam et hoc gaudium, si tu illi miserum aut penitendum censes, quid felix faustumque sis dicturus, nescio. [18] Sed adiuro te per illam que preesse debet affectibus, rationem, quod tu michi otium cum hoc negotio, quas michi delitias cum his curis, quam michi requiem cum his laboribus comparabis? Viderit epycureum vulgus quid pronuntiet; ego tam generosum exercitium omnibus delitiis omnibusque voluptatibus pretulerim, quas somnus aut venter aut ambitio aut libido prestare potest. Omnis enim virtus, omnis gloria, omnis honesta delectatio in arduo sita est; ad obscena descenditur, conscenditur ad honesta. [19] Noli igitur invidiosissimam viri huius deplorare fortunam; exulem potius te credito et exilium tuum geme, qui tam procul a contemplanda illius gloria recessisti. Dolerem et ego nunc pariter vicem tuam tuumque exilium miserarer, ni tu illum miserans tacite te felicem absentia iudicares. Gaudenti autem compati vereor ne supervacue sit pietatis, nisi forte falso gaudio gaudentem miserari, ea demum misericordia summa est. [20] Ceterum etsi tu ante tempus immobilis factus es, patere tamen equo animo hunc, quem tota te mente diligere certe scio, inertes moras itineri posthabuisse magnifico; virens enim etas est, corpus validum, clarus sanguis, altum ingenium, ardens noscendi cupiditas; hi sunt stimuli quibus actus et Secanam liquit et Rodanum, seque vel ignotis regionibus notum fecit et pedagogum spernere ausus et placentulam et nutricem, ac virilia experiri et clarum, licet durum, virtutis rigide callem sequi.
[21] Neve tu solos philosophos peregrinatos eoque obtentu hunc regia stirpe progenitum ab illorum humilitate segregandum putes, illustrioribus agam. Quattuor et viginti annos natus erat Scipio cum adversus quattuor validissimos Carthaginiensium exercitus totidemque fortissimos duces ad Hispanias, etatem vincente animo, profectus est. [22] Inde victoriis ornatus innumeris cum reversus esset, et parta laude contentus domi manere clarissimus civis posset, tonante per Italiam Hanibale, in Africam transire maluit, adversante, quod stupeas, senatu contraque Fabii Maximi sententiam, repaguli instar ingentis; victorque inter asperrima, se vocantem maioris spem glorie secutus est, non inde divitias relaturus sed salutem patrie, agnomen sibi; qui enim Cornelius iverat rediit Africanus. Hanibal ipse, cuius peregrinatio molesta nobis ac pene funesta fuit, propagande fame studio et imperii prorogandi puer domo egressus, senex rediit. [23] Quid Alexander Macedo, qui nec rediit quidem? quid Magnus Pompeius, cuius ferme peregrinatio, vite par, nullum mundi latus intactum sivit? quid Iulius Cesar, cuius illa peregrinatio decennis in Gallia Germaniaque et Britannia, quam sibi et patrie gloriosa fuerit, quamque terribilis vobis, nosti ex historiis noveruntque suis cladibus patres vestri? sequens vero altera quadriennis, tempore brevior re longior ac discursu, quantis mundi motibus ad supremum rerum culmen ascenderit, nota res est, extinctique pridem imperii vivum nomen adhuc indicat. [24] Ivit ad Troiam Neoptholemus, contemptis avi precibus ac lacrimis, quibus si paruisset, inultus pater, inulta patria permansisset; ivit et ad Troiam atque inde longius Ulixes, maria lustravit ac terras, nec ante substitit quam urbem sui nominis occidentis ultimo fundasset in litore; et erat illi domi decrepitus pater, infans filius, uxor iuvenis et procis obsessa, cum ipse interea circeis poculis, Sirenum cantibus, Cyclopum violentiis, pelagi monstris ac tempestatibus decertaret.
[25] Vir erroribus suis clarus, calcatis affectibus, neglecto regni solio et tot pignoribus spretis, inter Scyllam et Caribdim, inter nigrantes Averni vertices easque difficultates rerum ac locorum que legentis quoque animum fatigent, senescere maluit quam domi, nullam aliam ob causam quam ut aliquando senex doctior in patriam remearet. [26] Et revera si experientia doctos facit, si mater est artium, quid artificiosum quid ve alta laude dignum speret, qui paterne domus perpetuus custos fuit? Boni villici est in proprio rure consistere, terre sue vim boumque mores et naturas aquarum atque arborum seminumque successus et oportunitates temporum et vicissitudines tempestatum, rastra demum et ligones et aratra cognoscere. [27] At nobilis inque altum nitentis animi est, multas terras et "multorum mores hominum" vidisse atque observasse memoriter; verissimumque est quod apud Apuleium legisti: «non immerito» enim, inquit, «prisce poetice divinus auctor apud Graios, summe prudentie virum monstrare cupiens multarum civitatum obitu et variorum populorum cognitu summas adeptum virtutes cecinit». Quod poeta noster imitatus, suum Eneam scis quot urbibus atque litoribus circumducit.
[28] Tu, poeta nunc unicus Galliarum, hunc Ulixem seu Eneam tuum, exercitium ingenii tui et materiam stili, miseraris quod preter Parisius quicquam vidit, nec intelligis quam gratum spectaculum illi fuerit futurumque sit oculis cernere que cogitatione previderit; quod Hadrianum principem facere solitum accepimus, ut que ex scriptis fameque preconio memoranda loca cognosceret, cupide admodum — nec pondus imperii tardabat — presens vellet invisere. [29] Equidem «si» ut in Tusculano disputans Cicero ait, «aliquid assequi se putant qui ostium Ponti viderunt et eas angustias per quas penetravit ea que est nominata
Argo, quia argivi in ea delecti viriVecti petebant pellem auratam arietis,
aut hi qui occeani freta illa viderunt
Europam Lybiamque rapax ubi dividit unda»,
quid se hic adeptum putet qui fractas punicis flammis atque aceto italicas Alpes vidit, [30] et Cisalpine Gallie letissimos atque latissimos campos libero permensus intuitu, Mediolanum urbem egregiam et, ut de illa tot ante seculis scriptum tenes, florentissimam a maioribus vestris conditam, Brixiamque et Veronam, amenissima loca prospexit, et in medio Benacum, illa hominum, hoc nature opus eximium? [31] Inde petens Patavum, troici opus Anthenoris, hinc Venetorum inter cuntas litoreas mirabilem atque pulcerrimam permaximamque urbem, mox cinctum fluminibus et estivis delitiis iocundum parvumque Tervisium, quam sibi sedem statuit, non tam propriis quam advenarum commodis ac delectationi consulens atque prospiciens; [32] inde ad compescendos arthoos motus Aquilegiam pretervectus Alpesque Noricas transgressus, longe lateque Germaniam peragravit, et illum olim imperii limitem Danubium, Nilo parem, mille superbum fontibus et horrificis gurgitibus estuantem attigit; inde nuper multa reversus cum laude, hodierno die minoris corpus Antonii ingenti populi devotione transvexit, que una sibi apud Patavum longiuscule causa fuit more. [33] Crastino iter inceptum prosequetur, ut sicut Adriatici fremitum maris vidit, sic thirrenas aspiciat tempestates; et primo quidem fluviorum regem, ne sibi Secana placeat, transibit Eridanum; et antiquissimam, ut perhibent, civitatum Ravennam, post Ariminum, inde Perusium, prevalidam urbem, atque interiacentes alias, ita demum rerum caput ac dominam Romam petet, quam quicunque non vidit, temere alias admiratur; cuius urbis aspectus ut interdum speciosior foret, populi romani fortuna prestabat, ut vero nunquam salutarior, iubileus annus efficiet. Voces licet exulem, ille michi videbitur felicissimus peregrinus. [34] Ibit per apostolorum limina et terram calcabit sacro martyrum cruore purpuream; videbit vel muliebri linteo servatam vel in ecclesiarum matris extantem parietibus dominici vultus effigiem; intuebitur ubi profugo Petro Cristus occurrit, et super preduram silicem eternum gentibus adoranda vestigia; [35] ingredietur in Sancta Sanctorum, locellum celestis gratie plenum; Vaticanum scrutabitur et beatis ossibus extructum Calixti specus; incunabula et circumcisionem Salvatoris aspiciet et virginei lactis vasculum candore mirabili; cernet Agnetis anulum et extincte libidinis miraculum cogitabit; contemplabitur truncum Baptiste caput et Laurentii craticulam, advectumque Stephanum aliunde, unoque duos contentos hospitio; [36] spectabit ubi in crucem actus est Petrus, ubi Pauli fuso sanguine dulcis aque fontes eruperunt, unde nato Domino fons olei descendit in Tyberim, ubi templi pulcerrimi fundamenta estive nivis indicio iacta sunt, et ubi partu Virginis templa fortissima corruerunt, ubi Simon celo lapsus saxum immeritum infamavit; ostendetur ei Silvestri latibulum et visio Constantini et dictata divinitus insanabilis morbi cura, infinita preterea, quorum partem ipse ego olim amico scribens, inde etiam numeris stringens, non exiguis duabus epystolis sum complexus.
[37] Siquando autem a celestibus ad terrena descendere mens fuerit, circumspiciet romanorum ducum ac principum stupenda, licet collapsa, palatia, Scipionum Cesarum Fabiorum, et reliqua quorum nullus est aut modus aut numerus; mirabitur septem colles unius muri ambitu circumclusos, cuntis olim terris ac montibus et pelagis imperantes, et latas vias captivorum agminibus tunc angustas; arcus suspiciet triumphales subactorum quondam regum ac populorum spoliis honustos; Capitolium ascendet omnium caput arcemque terrarum, ubi olim cella Iovis fuerat, nunc est Ara Celi, unde, ut memorant, Augusto Cesari puer Cristus ostensus est.
[38] Et hec quidem ille; tu vero quotiens prata Germani et Genovefe collem contemplabere, ortum solis tibi lustrasse videberis et occasum, opinione tua felix, siqua est tamen in errore felicitas. [39] Roma ille digressus, nequid nescias, Etruscorum urbes visere in animo habet, gelidis tepidisque circumfluum fontibus iacens viridi in valle Viterbium, et Urbem veterem nomine, novo autem ac recenti decore conspicuam planoque prerupti undique saxi ingentis in vertice sedentem; Senas quoque et lupa altrice numeroque collium Rome emulam civitatem, qua nescio an in alto quidem amenior alia usquam sit — neque nisi fallor in hoc michi gallica obstat amenitas— ; proximam inde Florentiam, ducum opus romanorum, de qua nichil ad presens, nequi te michi, me tibi suspectum faciat amor patrie. [40] Hinc superato rursus Apennino, per studiosam Bononiam huc reverti cogitat, omnium legationis sue prelatorum solemne concilium acturus; atque ita demum Mediolanum repetet et ad levam flexus tertio transiliet Apenninum, visurus et Ianuam, nec immerito; nulla enim animosior, nulla hodie verius regum civitas dici posset, si civilis inde concordia non abesset; ita per Ligusticum sinum, quo nullus apricior, per cedrinos ac palmiferos saltus, per odoriferum atque undisonum litus ad Italie finem veniet in Gallias reversurus. [41] Non hec properantis aut tedio affecti signa sunt animi; vides ut menandreo more circumflectitur, quo et pluribus locis adventus sui iocunditas sentiatur et generosa mens pluriformium rerum recreetur aspectibus. [42] Habet igitur exul tuus magni gaudii materiam: multa et magna et memorabilia vidisse, et ubique clarissimum nomen suum illa que minuere famam solet, auxisse presentia; habet et quo letetur Italia, que inter presentis evi nubila hoc velut benigno quodam sidere serenata est; et que ab initio rerum, ut ipse non ignoras, omnium auctorum testimonio laudatissima terrarum omnium semper fuit, tantum preconem nostra etate unde non sperabat, invenit. Crede enim michi, mirabere ubi eum reducem audies de rebus italicis predicantem. [43] Quamobrem si desiderium tanti patris egre fers, si solitudinem tuam et situ nimio contractam animi rubiginem lamentaris, possum humanis passionibus veniam dare; si autem vel nos illi vel illum nobis invides, prorsus satyrico dente mordendus es, quem torqueat aliena letitia. Proinde quicquid est, breve est; estas te proxima victorem faciet, redditura tibi quem nobis eripiet; illius tamen imaginem nulla dies de nostris precordiis extirpabit. [44] Et quanto, putas, alacrior quantoque rerum experientior redibit, quanto non solum ceteris sed etiam semet ipso sublimior, qui tam multa oculis viderit et urbanitatem gallicam italica condiverit gravitate! In plausus illud tuum elegans vertes eloquium, pudebitque puerilium querelarum, quarum nulla erat excusatio nisi quod, vulgari sermone scripte, indicant non te in illis tuam sed vulgi secutum esse sententiam, cuius cecum depressumque iudicium semper fuit. Tu vive et vale nostri memor. Salutat te Marcus medicus compatriota Virgilii.
Patavi, XV Kal. Martias.

14

Ad Lucam Placentinum sacerdotem, laudatur affectus vite solitarie.
[1] Sentio angores tuos, non magis quos loqueris quam quos taces. Scio: multi te quidem propter me persequuntur; me autem cur? hoc profiteor me nescire, nisi quia nomine forsan offenduntur meo, quod parvum licet et obscurum, maius tamen illis et clarius videtur quam lippa ferre possit invidia. Iam mirari desino; ut magna maria, sic que sunt vel que videntur magna nomina perpetuis fluctibus estuant. Cedemus tempestatibus non metu aliquo sed contemptu, qui ubi nimis excreverit, nauseam parit. [2] Ibimus et latebimus non sine gloria, nomenque nostrum, nisi fallor augurio, e latebris quam ex urbibus clarius audietur, undecunque torturum invidos. Ne dubites; recondet nos Deus in portu optimo et "redimet" nos a "calumniis hominum ut custodiamus mandata" sua; in hoc totum animum intendi, in hoc diebus ac noctibus laboro; pium votum Deus non frustrabitur. Verum tota res fiet alacrius, si consensus tuus, ut incipere videtur, accesserit. [3] Ita enim, amice, michi persuasum scito, esse te virum bonum; alioquin nec amicitiam tuam complexus essem, et si in eam casu aliquo incidissem ignorans, vel renuntiassem ei more maiorum vel Catonis consilio dissuissem, non discidissem. Hoc fundamento iacto, quicquid agis aut loqueris, placet; sed sic habeto nichil te unquam dixisse quod tantum michi placeat, quantum quod dixisti nuper, quando efficacissime et, quantum intelligere potui, totis animi nervis ac viribus me teque ipsum ad solitudinis studium cohortatus es. [4] Bene loqueris, amice, prudenter fideliter graviter salubriter; ita enim sentio, non quidem in universo aliquid diffiniens, sed de nobis loquens, vix extra solitudinem posse nos bene vivere bene mori, nec certe minus iam de morte quam de vita, nec minus de termino quam de stadio cogitandum. Natura, dux nostra, nos solitarios fecit; quid tergiversamur et obliquas sequimur vias? [5] Non nos fallat longioris vite spes aut illud daviticum, quod innumerabiles iam fefellit, de "annis septuaginta" vel "in potentibus octoginta". Non obluctor; Prophete vera sunt omnia, sed maior pars hominum quinquagesimum non attingit. Quot milia occupationum, quot ceptorum pompas illa prophetica interrupit autoritas, dum quod ille extremum posuit, nos quasi medium ponimus, et quod ille paucis atque vivacibus, nos omnibus pollicemur! [6] Cessent spes inanes, nemo nos fallat, imo vero nos ipsi nosmet ipsos non fallamus, neque nobis accidat ciceronianum illud ubi ait: «Metelli sperat sibi quisque fortunam». Potens est quidem Deus omnia singularia atque magnifica nobis dare; nobis tamen et pro nostra modestia et pro comuni sorte hominum, de comunibus cogitandum est. Sed esto: sit vita longissima; quantum tamen ab extremo absumus, facile perpendes, si oculos in terga reflexeris et venturum tempus metiri ceperis extimatione preteriti. [7] Quod autem ad hoc quasi non leve presidium Vite solitarie librum petis, ne dici quidem opus erat; quicquid ex hoc ingenio depromptum et tibi promptissimum erit, etsi in publicum nondum illud exierit, ut sileam veterum ingenia, quorum nobis copia magna est. Proinde quia de hoc in presens loqui amplius non vacat, hoc tibi in animum demitte, mirum in modum auxisse te amicitiam quam mecum habes, per id quod de solitudine tam efficaciter scripsisti, modo michi perseveranter et fortiter in opinione perstiteris. Vale.

15

Ad Guillelmum Veronensem oratorem, gratiarum actio.
[1] Gratiam tibi habeo, vir optime, quod te michi adeo morigerum prebes; ego enim multo malim studiis meis quam voluptatibus opem ferri, quamvis et studia suas voluptates habeant immarcescibiles honestasque, quas nescio an ulli hominum notiores arbitrer esse quam tibi. Libro illo valde egeo in virorum illustrium congerie, cui hos humeros qualescunque subieci; oro ergo, festina: scis quam carum est tempus horas et momenta librantibus. [2] Insuper et pro eo nominatim gratias ago, quod me tam debiti admones officii. Tentavi ut suadebas, quod et per me ipsum fecissem et iam ceperam; sed tarditatem meam nosti et contemptum rerum. Ita enim michi contingat mori ne totus moriar, ut multa versanti ineptissima fabula et prorsus inane somnium videtur fere quicquid in terris agitur. Stimulis igitur opus erat; hos michi morum meorum conscia tua fides adhibuit, et cuntantem impulit ad honestum opus, sed quam utile, finis ipse testabitur. Siqua mentis augurio fides est, pium certe consilium esse inefficax non debebit. Vale.

16

Ad eundem, de fallaci spe.
[1] Fefellit opinio, spes illusit, pestis quotidiana mortalium. Res nulla mendacior, nulli tamen magis creditur. Miraris? Imo vero nichil minus; rem notissimam atque vulgatam loquor; sed si mali huius causam queris, astipulatrix spei est humana cupiditas, nichil non credi iubens, dum omnia concupiscit. Itaque illa fallax, hec credula, nos decepti.
[2] Ceterum quod in te erat, prestitisti; sed consilium fidemque tuam et pietatem illam qua me patrio more complecteris, aliena temeritas atque iniquitas crudelitasque vicerunt; trigeminorum acies, notum certamen, indigna victoria. Sed cedamus ne per impatientiam exacerbemus iniuriam; nichil est reliquum nisi quod sapiens quidam vir dixisse fertur, ut humanis deficientibus divinum auxilium expectemus. Vale, nostri memor.

 

LIBER X

1

Ad Carolum Quartum Romanorum regem, exhortatio ad transitum in Italiam.
[1] Precipitium horret epystola, serenissime Cesar, auctoris sibi conscia, dum cogitat unde digrediens quo ventura sit; in tenebris enim orta, quid mirum si clarissimi tui nominis splendore confunditur? sed quoniam omnem pavorem amor excutit, in lucem veniet etsi nichil aliud, at saltem fidelis affectus mei nuntia. Perlege, oro, decus nostrum, perlege, neu quas odiosas tibi ac molestas audio, ex me blanditias verearis, publicam regum pestem, lamentis potius aurem para; non tam blanda quam querula oratione pulsaberis.
[2] Quid enim nostri et, si dici fas est, tui ipsius immemor factus es? quonam abiit Italie tue cura? Nos equidem sperabamus te, celitus nobis missum, libertatis nostre promptissimum assertorem; tu refugis et ubi facto opus est, longissimis consultationibus tempus trahis. Vide, Cesar, quam fidutialiter tecum ago, homo pusillus et incognitus. Tu, queso, ne libertati mee succenseas, sed nature moribusque tuis gratulare, qui hanc michi fidutiam subministrant. [3] Quid enim, ut ceptum sequar, quasi venturi certus, tempus in consiliis expendis? Nescis in quam brevi spatio maximarum rerum momenta versentur; que multis elaborata sunt seculis, sepe dies unus conficit; crede michi, si famam propriam, si reipublice statum cernis, videbis tuas itidem res ac nostras dilationibus non egere.
[4] Quid, quod ambigua et fugacissima vita est et quamvis integerrima etas tua sit, est tamen instabilis assidueque volat ac rapitur? itaque non sentientem omnis te in senium dies trudit; dum circumspicis, dum cuntaris, improvisa furtim aderit canities. An forte dubitas ne ante tempus inceperis ad quod peragendum vix humane vite longissimum tempus intelligis suffecturum? neque enim vulgaris aut mediocris tibi negotii cura est. [5] Romanum imperium multis diu iactatum tempestatibus sepe delusam et pene iam proiectam spem salutis in tua tandem virtute reposuit, et post innumeros casus sub umbraculo tui nominis utcunque respirat; sed sola iam spe diutius pasci nequit. Sentis quantam et quam piam curarum sarcinam suscepisti; perfer ad exitum, precamur, idque quamprimum facito. [6] Preciosissima, imo vero inextimabilis res est tempus et cuius solius avaritiam doctorum hominum commendat autoritas. Pelle moras igitur, et quod grande aliquid aggressis utilissimum est, singulos dies magni extima; ea te cogitasti parcum temporis efficiet, ea te coget ut venias et inter adversitatum nostratum nubila speratum nobis augustissime tue frontis lumen ostendas. [7] Non te transalpinarum solicitudo rerum, non te natalis soli dulcedo detineat; quotiens Germaniam respexeris, Italiam cogita. Illic natus, hic nutritus; illic regnum, hic et regnum habes et imperium, et quod nationum ac terrarum omnium pace dixerim, cum ubique membra, hic ipsum caput invenies monarchie. Nullus igitur ignavie locus est, ut ad nutum cunta succedant; magnum fuerit tantarum rerum fragmenta colligere. [8] Sentio quidem novitatem rerum omnium esse suspectam; sed ad nova non traheris, neque tibi aliter Italia quam Germania nota est. Ab infantia enim tua, nobis divinitate propitia repromissus, altum incliti patris iter mira indole prosecutus, sub eo et italicas urbes et mores hominum et terrarum situs et gloriose rudimenta militie didicisti. [9] Quin etiam adhuc puer — quod plusquam humane virtutis fuerit — preclaras hic sepe victorias meruisti, sub quibus, etsi magna erant que gerebas, maiora tamen puerilis expeditionis mysterio velabantur, ne scilicet eam patriam vir timeres, que tibi puero tantarum victoriarum materiam prebuisset, et quid hinc sperare debeas imperator, primevi tyrocinii auspicio provideres. [10] Adde quod nullius unquam externi principis adventum letius expectavit Italia ut que nec aliunde remedium vulneribus suis sperat nec tuum tanquam alienigene iugum timet. Hoc singulare, si nescis, habet apud nos maiestas tua; quid enim verear loqui quod sentio et quod iudice te probari posse confido? miro quidem Dei favore nunc primum in te nobis post tot secula mos patrius et Augustus noster est redditus; te enim utlibet sibi Germani vendicent, nos te italicum arbitramur.
[11] Propera igitur, quod sepe iam dixi et sepius est dicendum; propera. Scio tibi actus placere cesareos, nec immerito: Cesar es. Atqui primus ille opifex imperii tante "celeritatis" fuisse dicitur, ut ipse sepe adventus sui "nuntios preveniret". Idem fac et quem titulis equasti, rebus equari satage. [12] Noli amplius benemeritam Italiam tui desiderio fatigare; noli ardorem nostrum nuntiis et expectatione restinguere; te unum poscimus, tui siderei veltus intuitum postulamus. Si virtutis amicus es, si glorie studiosus, cuius — ut sic ego Carolum nostrum alloquar, sicut Iulium Cesarem Marcus Tullius alloquitur — «avidissimum te, quamvis sis sapiens, non negabis», noli, obsecro, laborem fugere; nam qui laborem fugit, fugit et gloriam et virtutem, ad quas nunquam nisi arduo et laborioso calle pertingitur. [13] Tu vero quem et honesti laboris et vere laudis appetentissimum scimus, surge, age, et equus magnorum ponderum distributor, graviora quelibet etati prevalide et fortioribus humeris impone; iuventus labori apta, otio senectus; profecto autem ex omnibus optimis ac sanctissimis curis tuis nulla gravior quam ut italicum orbem tranquilla pace componas; ea sarcina huius evi viribus par est, cetera leviora quam ut tantum et tam generosum animum occupare mereantur. [14] Hoc igitur primum fac, reliqua suum tempus invenient, quanquam placata ad plenum et composita Italia, nichil aut modicum putem negotii superesse. Finge nunc animo almam te Romane urbis effigiem videre; cogita matronam evo gravem, sparsa canitie, amictu lacero, pallore miserabili, sed infracto animo et excelso, pristine non immemorem maiestatis, ita tecum loqui: [15] 'Ego, Cesar, — ne despexeris etatem meam — multa olim potui, multa gessi; ego leges condidi, ego annum partita sum, ego docui militie disciplinam, ego quingentis annis in Italia consumptis, ducentis ordine sequentibus— cuius rei fide dignissimi testes sunt— Asiam Africam Europam totum denique terrarum orbem bellis et victoriis peragravi, multo sudore multo sanguine multoque consilio surgentis imperii fundamenta communiens; [16] ego primum libertatis auctorem Brutum, dum michi obsequitur, interfectis filiis superbo hosti mutuis commorientem vulneribus aspexi; ego natantes armatum virum et inermem puellam stupui; ego pium Camilli exilium et Cursoris laboriosam militiam et incomptum Curii caput et electum ab aratro consulem et ruricolam dictatorem et regiam Fabritii paupertatem et Publicole clarum funus et insolitam viventis Curtii sepulturam et gloriosum carcerem Atilii et insigni devotionis habitu procumbentes Decios et Corvini spectabile duellum et mitem patri durum filio Torquatum et profusum una Fabiorum sanguinem et attonitum Porsennam et fumantem generosam Mutii dextram vidi; [17] ego Senonum flammas et Pyrri elephantes et opes Antiochi et pertinaciam Mithridatis et Siphacis amentiam et Ligurum difficultates et bella samnitica et Cimbrorum motus et Macedonum minas et punicas fraudes pertuli; ego Carras Egiptum Persidem Arabiam Pontum et utranque Armeniam et Galatiam et Cappadotiam et Trachiam et maurum litus et ethiopicas arenas; ego Lybie campos et Hispanie; ego Aquas Sextias Ticinum Trebiam Transimenum Cannas et claras persico cruore Termophilas; [18] ego Danubium et Rhenum, Indum et Hydaspem, Rodanum et Hiberum, Eufratem Tigrim Gangem Nilum et Hebrum, Tanaim et Araxem; ego Taurum et Olimpum; ego Caucasum et Atlanta; ego Ionium et Egeum scithicum atque carpathium mare; ego hellespontiacum sinum et euboicas angustias; ego Adriaticum ac Thirrenum, denique perdomitum nostris classibus occeanum, hostium simul et natorum sanguine cruentavi, ut tantam scilicet bellorum seriem pax eterna sequeretur et per multorum manus ad te venturum stabiliretur imperium. [19] Nec mea me fefellit intentio; voti compos, omnia sub pedibus meis vidi. Inde sensim nescio quonammodo, nisi quia mortalium opera decet esse mortalia, in labores meos irrepsit aliena segnities, ac ne lacrimabilem ordiar historiam, quorsum res redierint, vides. [20] Tu michi prope iam desperanti divinitus destinatus, quid cessas, quid cogitas, quid expectas? Nunquam aut ego tui egentior aut tu ad opem ferendam aptior aut Romanus Pontifex clementior aut expectatio populorum maior aut favor Dei et hominum propensior aut illustrior res agenda. Differs? inimica semper magnis mora principiis. Moveant animum tuum exempla clarissima eorum qui nichil in senium differentes oblatam semel occasionem impigerrime rapuerunt. [21] Alexander Macedo ea etate qua nunc es, Oriente pererrato Indorum regna pulsabat, aliena rapturus; tu tuum repetens, devotam tibi non intrabis Italiam? Eadem hac etate tua Scipio Africanus in Africam transgressus, senum quamvis retrahente sententia, nutanti iam et ruinam minanti imperio pias adhibuit manus atque incredibili virtute impendens michi iugum carthaginiense discussit. [22] Magna res in primis et periculi novitate memorabilis, nostris ardentibus hostium fines invadere et Hanibalem, Italie tunc Galliarumque et Hispanie victorem ac iam totius orbis imperium tumida mente versantem, hinc vi detractum illic armis vincere. [23] Tibi nulla quidem transeunda sunt maria, nullus Hanibal vincendus; pronum iter, plana et aperta sunt omnia; que enim obserata quidam putant, presentie tue tonitru patescent. Ingens, nisi respuis, nove tibi glorie campus ostenditur; ingredere fortiter intrepide; iustorum comes et adiutor principum, Deus aderit; aderunt armate bonorum acies duce te libertatem perditam reposcentes. [24] Possem nunc exemplis te solicitare contrariis eorum qui gloriosa primordia seu mortis seu insignis cuiuspiam impedimenti obice nequaquam ad exitum perduxerunt; sed ubi domestica suppetunt, externa non querimus. [25] Unus tibi, non procul, non ex annalibus querendus, unus tibi pro omnibus satis erit: Henricus, eterne memorie serenissimus avus tuus, cui si ad explenda que sacra mente conceperat, vite spatium suffecisset, versa rerum sorte et afflictos hostes et me regnantem et liberrimos Italie populos ac felicissimos reliquisset. Spectat ille nunc celorum perpes incola, dies computat horasque dinumerat teque mecum increpitans alloquitur: — Nepos amantissime, quo superstite nec bonorum spes nec ego totus interii, Romam nostram atque illius lacrimas precesque dignissimas amplectere reformandeque reipublice propositum, quod mea mors, mundo quam michi damnosior, prevertit, et inefficacem animi mei zelum pari ardore prosequere, sed felicius sed letius. Incipe; ne moreris; et nostri memor scito te esse mortalem.
[26] I celer et gaudentia Alpium claustra transcende; Roma sponsum, sospitatorem suum vocat Italia et tuis pedibus tangi cupit; expectant te leti colles ac flumina, expectant urbes et oppida, expectant bonorum agmina; et si te nil aliud urgeret nisi quod malis nunquam satis distulisse, bonis nunquam satis festinasse videberis, sat cause est ut his gaudium, illis penam vel si resipiscere maluerint, veniam laturus acceleres. Solus enim es cui Deus omnipotens interrupti consilii mei dilatam gloriam reservavit —'.
VI Kal. Martias, Patavi.

2

Ad Socratem suum, amica dubitatio de illius statu.
[1] Amicorum pavida semper absentia est, fastidiosa presentia; levibus offendimur, levissima formidamus, atque utinam ego nunc non levia sed falsa formidem. Fateor enim me de vita tua incertis opinionibus fluctuantem peiorem in partem reclinare, quanquam quid melius et quid peius homini Deus solus et nullus omnino hominum novit. Sed loquor mote hominum mortalium, qui peiorem partem vocant quam vitare non possunt, cum tamen, ut sapientioribus placet, nil morte melius, nil equius, que his compedibus absolutos in eternam libertatem asserit. [2] Verum quia res ambigua est valde et soli, ut arbitror, Deo nota, etsi in comunibus disputationibus de anime statu non vereamur afferre quod ratio colorata suggesserit, ubi certitudo tamen queritur, tutius reor suspendisse sententiam. Huius ergo difficultatis scopulum pretervectus, procedo; nec longo sermone opus est.
[3] Persuadere michi nequeo te ullo modo tot literis meis nil responsurum esse, si viveres; occurrit autem illud, non potuisse michi tanti amici mortem, si vera esset, diutus occultari, quibusdam adhuc ex his quibus cari sumus, superstitibus. Sed eam spem novus iterum terror eliminat; est enim quorundam mollis et effeminata clementia, qui amicis molesta non nuntiant trahuntque ac dissimulant, ne videantur auctores esse miserie, quasi miserius quicquam sit quam esse miserum nec sentire. In hoc trivio positus quonam flectar incertus sum. [4] Sicut enim quid cupiam scio, sic nescio quid sperem; quo fit ut mira michi in animo rebellantium cogitationum turba consurgat; ad omnem enim vite mee modum non leve momentum mors aut vita tua est; et vite quidem tue spem michi prestat etas modestia valitudo; terrent morbi contagia renascentis et celum apud vos, ut memorant, rursus infame. [5] Hinc me, frater, queso ut quamprimum literis tuis expedias, si vivis; alioquin siquid amicitie vel fidei usquam est, quisquis amicorum hec legis, his me tam mestis ambagibus, per omnes celicolas oro te, libera et quicquid est, aperte rescribito, assueto iam tristibus et nil iocundius expectanti. [6] Ceterum hic nunc animi labor et vehemens non magis meorum quam mundi malorum recordatio ante oculos michi constituit Gerardum cartusiensem monachum, germanum meum unicum virumque, me iudice, felicissimum et has omnes, quibus assidue quatimur, miserias supergressum, michi quoque sempiternum improperium, qui me in fluctibus laborante portum teneat et humanas ab alto despiciat tempestates. Illi ergo scribere visum est; litere sue ut ad eum perveniant, curabis. Vale.
Carpi, VII Kal. Octobris.

3

Ad Gerardum, germanum suum monachum cartusiensem, de felicitate status illius et miseriis seculi cum exhortatione ad propositi perseverantiam.
[1] Subit animum, luce michi carior germane, longevo silentio finem ponere, quodsi forsan obliviosi animi indicium arbitraris, falleris; non prius te quam memet ipsum obliviscar. Timui hactenus tyrocinii tui quietem interrumpere; fugere te strepitum, amare silentium sciebam; me vero si semel inciperem, haud facile desiturum; is amor tui est, ea rerum tuarum admiratio. E duobus igitur extremis non quod michi gratius, sed quod tibi tranquillius eligebam; nunc ut verum fatear, non tam tibi quam michi consulturus ad scribendum venio. [2] Quid enim tu sermunculis meis eges, qui celeste iter ingressus angelicis assidue colloquiis recrearis? felix animi fortunatusque propositi, qui mundum tum maxime blandientem medio etatis flore sic spernere potuisti interque Sirenum voces obstructa tutus aure transire. [3] Dum ergo te alloquor, ipse res meas ago, si forte vel sic sacro ardori tuo admotum torpens et longo gelatum situ pectusculum meum incalesceret; tibi autem clamor meus ut minime utilis, sic minime importunus esse debebit. Neque enim tyro ut olim, sed Cristi iam miles es longa militia probatus gratias Illi qui tanto te honore dignatus est et ut sepe alias, ex agmine medio adversarum partium insignem transfugam ad sua signa convertit. [4] Prius ergo verebar intempestivas tibi voces ingerere; deinceps securum te securus ipse compello. Incipientibus formidolosa sunt omnia; multa que timuimus pueri, adolescentes risimus; militem inexpertum strepitus omnis exanimat, duratus bellis nullo fragore concutitur; rudis nauta primo ventorum murmure terretur, gubernator antiquus qui totiens fatiscentem et exarmatam puppim perduxit in portum, ex alto despicit iratum mare. [5] Spero autem in Illo qui te ab utero matris tue ad hoc laboriosum certe sed gloriosum iter assumpsit, ut per varias difficultates tutus in patriam pervenires, quod nulla te amplius rerum facies movebit, non "luctus" non "cure" non "morbi" non "senectus" non "metus" non "fames" non "egestas",
Terribiles visu forme, lethumque laborque,
postremo non ingens
ianitor OrciOssa super recubans antro semesa cruento,
et quicquid aliud ad exterrendum corda mortalium poetarum ingeniis cogitatum est. [6] Neque plus constantie tribuerit adversus omne terrificum Herculi suo Iupiter adulterio pater, quam tibi natus virgine pater omnium eternus, qui rectas in se sperantium respicit et adiuvat voluntate. [7] Que cum ita sint, sine metu iam tuorum voces audire et, siquid vacui temporis inter occupationes optimas affulserit, et respondere breve aliquid potes. Patere autem me secularibus tecum uti testimoniis, quibus non solum Ambrosius et Augustinus noster ac Ieronimus abundant, sed et apostolus Paulus uti interdum non erubuit, neque cellule tue aditu prohibeas que et ore meo digna sunt et tuis auribus non indigna.
[8] Pithagoras peracuti vir ingenii fuit, sed cuius acumen longe relicta veritate, sepe usque ad aniles ineptias penetraret. Hinc illa ridicula per multa et varia corpora volutatio animarum et renascens de bellatore philosophus yliaci belli testis Euphorbius; denique famosa illa METEMPSIKOSIS, quam miror sequi vel Platonem vel Aristotilem potuisse; sed magis miror Origenem, qui eandem complecti visus insaniam, ab ipso miratore suo et laudatore Ieronimo et a reliquis veri sectatoribus meruit in fine damnari. [9] Verum, ne Pithagore occursus me deviare coegerit, vir ille cuiuscunque ingenii, morum illa etate gravissimorum fuit clarissimeque modestie; unde et viventi summus honor impensus et ipse post mortem deorum concilio ascriptus est; domus eius apud posteros pro templo habita. Huius ergo prima institutio quenam fuit? nempe ut discipuli sui quinquennio silerent. [10] Preclare. Stultum est enim prius loqui velle quam discas. Ceterum ad amovendum ori, non dico custodiam, que amovenda nunquam est, sed repagulum, quinque tempus annorum sufficiens extimavit; tu vero, si rite computo, in servitio Iesu Cristi et in scola eius iam septimum annum siles. Tempus est ut loqui posse aliquid incipias, vel si pre omnibus silentium dulce est, michi vel in silentio respondeas. [11] Meministi, frater, qualis olim rerum nostrarum status erat et animos nostros quam laboriosa dulcedo et quantis amaritudinibus aspersa torquebat; meministi, puto, ut nunc et libertati tue congaudeas et fraterne condoleas servituti, que me adhuc solitis compedibus arctatum tenens, iam cultrum lateri iam laqueum collo parat, peregissetque iampridem ni liberatoris tui dextera, que te servitio exemit, me ab interitu defendisset. Orabis, frater, ut me quoque iantandem libertati restituat et uno ventre progressos pati fine felicitet, et si preire debueram, non pudebit sequi. [12] Meministi, inquam, quis ille et quam supervacuus exquisitissime vestis nitor, qui me hactenus, fateor, sed in dies solito minus, attonitum habet; quod illud induendi exuendique fastidium et mane ac vesperi repetitus labor; quis ille metus ne dato ordine capillus efflueret, ne complacitos comarum globos levis aura confunderet; que illa contra retroque venientium fuga quadrupedum, nequid adventitie sordis redolens ac fulgida toga susciperet neu impressas rugas collisa remitteret. [13] O vere inanes hominum sed precipue adolescentium curas! quorsum enim ea mentis anxietas? ut placeremus scilicet oculis alienis. Et quorum oculis, queso? profecto multorum qui nostris oculis displicebant. Seneca in quadam ad Lucilium epystola «Quis eam» inquit, «quam nulli ostenderet, induit purpuram?» Mira quidem dementia statum nostrum non animi ratione sed vulgi furore moderari et in consilium vite nostre illos admittere quorum nobis vita contemptui est. [14] Nemo cicatricosum tergo ducem, nemo gubernatorem naufragiis insignem eligit; illos legimus quos miramur, illis solemus nostra committere quos rerum suarum administratio claros facit. Itaque vulgus insanum, cuius mores rideas, cuius omnem opinionem vitamque despicias, in moribus tuis sequi, plusquam vulgariter insanientis est. [15] Ut enim inceptum sequar, cesset ambitio et vulgus procul exulet; quanto utilior atque ad omnes oportunitates aptior, quantoque tractabilior est vestis plebeia quam regia! Nobis tamen eo tempore longe aliter videbatur quorum studii laborisque precium erat conspici et, ut ait ille,
digito monstrarier: hic est.
[16] Quintus Hortensius orator fuit clarus, sed delicatior quam deceat virum, et forme non minus quam eloquentie studiosus, nunquam speculo inconsulto in publicum processit; in illo se comere, in illo se mirari, in illo vultum togamque componere consueverat. Multa sunt eius viri muliebria, sed illud in primis, collegam suum, quod is casu obvius arcto quodam loco in eum impegisset et artificiosum ex humero toge sinum turbasset collisione fortuita, iniuriarum accusare sustinuit prorsus feminea vanitate, quasi capitale crimen esset tam compositi habitus qualisqualis offensio. [17] Nos, frater, etsi nulli diem diximus ob eiusmodi iniuriam, animo tamen haud absimiles fuimus; sed te de tantis errorum tenebris eduxit repentina mutatio dextere Excelsi; ego sensim multisque laboribus assurgo, credo ut intelligi detur nullum hic adminiculum literarum, nullum opus ingenii, sed totum Dei munus esse, qui forte et michi manum porriget imbecillitatem meam ingenue confitenti. Id sane, si ratio non persuaserit, senectus coget, quam magis magisque in dies adventare et iam finibus meis obequitare sentio. [18] Quid de calceis loquar? pedes quos protegere videbantur, quam gravi et quam continuo premebant bello! meos, fateor, inutiles reddidissent, nisi extremis necessitatibus admonitus offendere paululum aliorum lumina quam nervos et articulos meos contenere maluissem.
[19] Quid de calamistris et come studio dixerim? quotiens somnum quem labor ille distulerat, dolor abrupit! quis pyraticus tortor crudelius nos arctasset quam propriis ipsi manibus arctabamur? quos mane nocturnos sulcos in speculo vidimus rubenti fronte transversos, ut qui capillum ostentare volebamus, faciem tegere cogeremur! [20] Dulcia sunt hec patientibus, passis vel memoratu horrida, incredibilia inexpertis. Quantum vero te nunc illa preterita memorantem, presentia ista delectant! calceus laxus pedis non vinculum sed munimen; coma alte resecta et capillorum sepes non iam auribus importuna nec oculis; toga simplicior et quesitu et custodia facilis nec egressu laboriosior quam ingressu, tamque animum ab insania defendes quam corpus a frigore. O te felicem, qui ut hec dulcius saperent, illas amaritudines pregustasti! [21] Et ut hec leviora preteream, recordare etiam, quo promptius e tanta Caribdi liberatus dignas Deo gratias agas, quanta nobis fuerat cura quanteque vigilie ut furor noster late notus et nos multorum essemus populorum fabula. Quotiens sillabas contorsimus, quotiens verba transtulimus, denique quid non fecimus ut amor ille, quem si extinguere non erat, at saltem tegi verecundia iubebat, plausibiliter caneretur? [22] Laudabamur in studiis nostris et "capita" delirantum "peccatoris oleum impinguabat"; sed ineffabilis Dei pietas gressus tuos interea pedetentim revocabat ad rectum iter et satietate rerum pereuntium preceps illud desiderium castigabat, ut scilicet diversis etatibus utrobique incola, quid interesset inter Babilonem atque Ierusalem expertus agnosceres. [23] O misericors Deus, quam tacite consulis, quam occulte subvenis, quam insensibiliter mederis! quid enim tantis laboribus, bone Iesu, quid aliud nisi amorem mortalem imo vero mortiferum petebamus, cuius nos fallacem et multis sentibus obsitam suavitatem attingere summotenus permisisti, ne grande aliquid inexpertis videretur, et ne tanta esset ut opprimeret, misericorditer providisti, delitiis nostri e medio sublatis, cum quibus dextera tua spes nostras e terra pene radicitus extirpavit?
[24] Iuvenili etate revocasti eas morte quidem, ut spero, illis utili, nobis necessaria, et abstulisti a nobis animarum nostrarum vincula; et tamen, o ceca mens mortalium, quotiens questi sumus quasi ante tempus accidisset quod cum summo vite nostre discrimine trahebatur, aut quasi salutare aliquid intempestivum sit! Quot suspiria quot lamenta quot lacrimas in ventos effudimus, et more freneticorum medico nostro insultantes, manum tuam repulimus, lenimen optimum nostris vulneribus adhibentem! [25] Nunc ergo, dic michi, vir Deo ex hoste familiaris ex adversario civis, dic michi, quoniam et ista pertractas et illa retractas, quid simile habent cantiuncule inanes falsis et obscenis muliercularum laudibus referte, turpi et aperta cum confessione libidinis, quid simile habent divinis laudibus et sacris excubiis, in quibus modo per menia et propugnacula civitatis Dei mira ordinatione dispositi, Cristi vigiles adversus antiqui hostis insidias intentissime pernoctatis? felix et invidiosa militia magnusque, fateor, et durus labor, sed brevis et eterno pensandus premio.
[26] Michi autem adhuc restat de quo tecum, si pateris, Deus meus, disceptare velim. Quid est enim, responde michi, quod cum ego et frater meus gemino laqueo teneremur, utrunque contrivit manus tua, sed non ambo pariter liberati sumus? ille quidem evolavit, ego nullo iam laqueo tentus sed visco consuetudinis pessime delinitus, alas explicare nequeo et ubi vinctus fueram, solutus hereo. Quid cause est nisi quod "contritis" pari conditione "laqueis", nequaquam quod sequitur par fuit, «adiutorium nostrum in nomine Domini»?
[27] Cur autem hanc daviticam cantilenam tanto concentu ceptam tam dissona voce complevimus? Nulla Dei voluntas sine causa est, quippe cum omnes inde dependeant et illa sit omnium fons causarum. Frater ergo rite cecinit erecto ad celum animo, ego terrena cogitans et curvatus in terram; et forte liberatricem dexteram non agnovi, forte de propriis viribus speravi; aut hoc aut aliud cause est cur effracto laqueo non sim liber. Misereberis, Domine, ut dignus sim cui amplius miserearis; sine gratuita enim misericordia tua nullatenus potest humana miseria misericordiam promereri.
[28] Nunc ad te, frater, redeo et sensim ad graviora conscendo, ut gradatim te tibi felicissimum ostendam. Recordare quis ille concursus hominum, quenam prelia salutantium, quanta concursantium offensio; quantum ve sudoris ac laborum, ut compti et elaborati nunc hic nunc illic in publico cerneremur. Et, Deus optime, qui cecos illuminas, claudos erigis, mortuos suscitas, qualis illa iactatio est! postquam enim omnibus vicis omnibusque porticibus noti erimus, omnibus scenis circumacti, restat iter patrum nostrorum agere et formidatum sepulcri limen irredituro pede transcendere. [29] Adde nunc conviviorum gloriosa fastidia, que sine magno, ut aiunt, fame discrimine non vitantur, et epularum variam procellam concusso stomaculo fluctuantem. Que si ab amicis patimur incommoda, quid expectes ab hostibus? quorum multa sunt genera: domestici externi, horumque alii clandestini alii ex professo inimicitias agunt, et rursum alii lingua alii fraudibus alii gladio decertant; brevius loquor omne genus experto. [30] Ad hec quid, queso, non iniuriarum a servis contumeliarumque perpetimur? Excusat eos Seneca multis quidem verbis et omnem culpam reflectit in dominos, Luciliumque suum laudat servis "familiariter conviventem". Quid dicam? vereor tanti viri vellicare sententiam; et tamen quid prohibet? longe michi aliter videtur. [31] Potuit illis forte vel prudentia ut bonos servos facerent, vel fortuna ut invenirent, prestitisse; michi, fateor, hactenus neutrum fuit, cum utriusque studium semper fuerit. Itaque de se alii viderint, ego quod nescio laudare non possum; apud me et iniquissimum est servorum genus et proverbium illud vetus a Seneca reprehensum veri locum habet: «totidem hostes esse quot servos». [32] At de bonis servis epystola illa est, mali enim eodem auctore a dominorum consortio excluduntur. Credo; sic enim sonant verba et bonorum exempla de libris non pauca colligimus; nec id quidem ignoro neque scriptoribus fidem nego, sed sive temporum mutatio sive sors sive impatientia mea est, ego bonum servum nunquam vidi; quero tamen, et si forte obvius fuerit, velut occursu bicipitis hominis obstupescam. [33] At nequis hoc vel sevitie vel desidie mee imputet, omnia tentavi, neque minus ego quam Lucilius "familiariter cum servis" meis "vixi" et ad consilium et ad confabulationes et ad cenam illos admisi, meque ipsum et res meas illorum fidei commisi fidelesque ut facerem credidi; nec credendo profeci, quin potius ars omnis in contrarium versa est. [34] Servorum enim a colloquio meo nemo non procacior discessit, nemo non contumacior surrexit a cena, et ut familiaritas insolentes, sic fidutia fures esse docuit; ut ergo Senece de suis, sic michi de meis et amicorum servis — omnes enim fere nescio quomodo pares sunt — vera loqui liceat; ego quidem, fateor, servili pervicacia nil molestius patior in vita. [35] Cetera enim bella indutias habent, cum domesticis hostibus sine intermissione pugnamus; quamvis non sim nescius equo animo ferendum esse quod maximis viris accidisse video. Nempe et Ulixem illa prima etate quam heroicam vocant, inter multos quos sustinuit labores, "servorum et ancillarum" quoque "contumeliis" affectum clarissimi loquuntur auctores; et hoc recentiori evo Fridericus romanus imperator de servorum iniuriis, ut fama fert, vivens moriensque conquestus est. Ceterum hec servorum incidens querela hoc agit ut te felicem scias, qui servili tyrannide liberatus, levissimo ac suavissimo Cristi iugo colla subieceris.
[36] Quid de aliis dicam? quod illud adulationis latens inter dulcia venenum coram arridentium retroque mordentium? que illa de transverso fame vulnera incertis auctoribus et e media vulgi acie clam iaculata convitia? que illa avarite rabies animos efferantis omnisque divini et humani iuris oblivionem pestiferam afferentis? Hec de curatoribus predones efficit. Extremum autem mali genus est dum remediis aconita miscentur: eligis hominem cuius fide inter hominum fallacias sis tutus, ille te primum fallit. Quid hic consilii capias? et ut Satyricus ait,
quis custodiet ipsosCustodes?
[37] Hec nos pestis ab infantia prosequitur; seu fortuna seu simplicitas nostra est, adolescentes soli incuriosi et apti iniurie visi sumus. Tritum assiduitate proverbium est: «occasio furem facit». Hec nos, frater, ut semel expediam, de divitibus inopes fecit; imo certe, quod divini muneris fuisse recognoscimus, de occupatissimis otiosos et de impeditissimis expeditos. [38] Accessit quod omnes qui se spoliis nostris honeraverant, brevi quidem ipsius fortune manibus excussos et vel gravi morte consumptos vel inopia extrema et misera senectute languentes vidimus; nec parvum iniurie solamen ultio est, Deo presertim auctore contingens.
[39] Quid dicam de fori ac litium tempestate, que michi non curiam modo sed terrarum orbem odiosum facere potens est? quid de aliis, que preter mortem gravissima iudicantur, captivitatis insidiarumque periculis, qualia multa olim terra pelagoque pertulimus, quorum commemoratio stuporem michi renovat et horrorem? [40] Sed evasimus. Non id nostre nature privilegio accidit sed divina clementia. Evasimus; sed perire potuimus et certe debuimus, nisi nos misericors Pater vivificis oculis aspexisset. Evasimus; sed eisdem periculorum generibus noti et sotii periere: incendio gladio carcere naufragio aliisque innumerabilibus modis, quorum propter duros et recentes amicorum casus tristis et acerba narratio est. Inter hos laqueos ambulavimus atque inter hos scopulos navigavimus, frater. [41] Quid loquor, quasi equa conditio sit amborum? ego miser inter eosdem versor assidue; tu iam Deo gratias portum tenes; felix hora qua natus es, felix omne periculum quod te per multa experimenta formidabilium rerum ad amorem securitatis adduxit. [42] Confer, oro, nunc ista cum illis: cum turbulentis opibus quietissimam paupertatem, cum amaris negotiis dulce otium, cum iniquis hostibus optimos fratres, denique cum litibus silentium, cum turbis solitudinem, cum urbibus silvas, cum comessationibus ieiunia, cum diurnis choreis nocturnos choros, postremo cum Avenione Cartusiam, cum terrenis periculis celestem pacem, cum servitute dyaboli amicitiam Dei, cum morte perpetua sempiternam vitam; necesse erit te felicissimum fateare. [43] «Urge propositum» ut ait Seneca, «preme quod cepisti»; non te labor terreat, non frangat asperitas. Flacci verbum est:
nil sine magnoVita labore dedit mortalibus.
Quodsi in hac vita de qua ille loquebatur, minima etiam magno constant, quod totiens incassum anhelando probavimus, quis labor magnus videri debet quo ad eternam beatitudinem pervenitur? [44] Absit segnities, languor abscedat; dum matutino tempore excitaris, ad divinum te colloquium evocari credito. Et heu, quotiens nos mortalis domini iussus excivit, quotiens periculis ac laboribus obiecit! et quis, oro te, fructus? nempe nonnisi amicitia humana anceps periculosa difficilis; tibi amicitia divina proponitur, certa secura parabilis. [45] Crede michi; cadet ex animo tedium, somnus ex oculis cum tibi proposueris vocantem Deum, et optime tecum agi senties quod vigilare, vulgo circum stertente, iubearis. Mos imperatorum est probatis militibus difficilia committere; dum coqui pistoresque et, ut horatiano sermone utar "ambubaiarum collegia" circa forum cupidinarium oberrant, illi inter gladios ac tela versantur et periculum ingens tenui gloria consolantur. Cum autem orando colloqui ceperis, gaudium cum reverentia certabit, ut insomnem te atque impigrum sub tanto prebeas spectatore. [46] Audisti ex historiis Marci Catonis milites illo presente et sitim et pulverem et estum et serpentum morsus tolerare solitos et sub illo teste sine gemitu ac lamentis occumbere. Audisti Scevam, illum fortem potius quam iustum virum, sub oculis sui ducis non modo pugnare sed mori etiam exoptantem.
[47] Quodsi mortalis domini veneratio prestare potuit, quid Cristi presentia posse debet? Is equidem non expectandus ut veniat, sicut Cesarem suum infelix ille bellator expectat, sed suscipiendus colendusque; omnibus locis omnibusque temporibus presens est, videt actus nostros, cogitationes introspicit, ingens calcar animo nisi funeste consuetudinis torpor obsistat. [48] Epycuri doctrina est imaginarium vite testem querere; amico scribens, 'Sic' inquit, 'fac omnia tanquam spectet Epycurus'. Seneca vero, ut illustrioris viri presentia Lucilii sui vitam formet, monet ut "Catonem" eligat "Scipionem Lelium" vel alium quemlibet spectate fame virum. Non potest non placere sententia a magnis viris laudata; nam et Marco Tullio placuisse eam video, quam Quinto Ciceroni fratri suo scribens licet aliis verbis inseruit. [49] Placet ergo Epycuri consilium inter illos a quibus scriptum atque probatum est. Nobis hac arte nil est opus; testem fictum non querimus cum vivum ac verum presentemque semper Cristum habeamus. Nam «et si ascendero in celum, illic est, et si descendero in infernum,adest». Omnia igitur coram Illo non quasi spectante sed vere spectante faciamus; pudebit non modo actuum sed archanarum etiam voluntatum, quas non tantum fictus sed etiam vere presens epycureus testis non posset agnoscere; novit autem eas Ille cuius oculis nichil est impervium.
[50] Putemus Illum ante oculos nostros positum clamare: 'Quid agitis, ceci et ingrati? ego pro vobis mortem sponte sustinui, vos michi laborem exiguum negatis; hec vestra pietas, hec accepti benificii memoria est. [51] Qui nutu celum terrasque et maria guberno, qui fulmina de nubibus iacio, qui alternis vicibus tempestates ac serenum reveho, qui diem noctemque suis luminibus exorno et vario horarum numero tenebras lucemque demetior, qui perpetuum solis obsequium duodeno stellarum ordine ad quaternas temporum varietates adhibeo et fastidio consulens grata rerum et incessabili novitate anni circulum circumvolvo, qui non modo calcabilem terram labilem aquam atque auram spirabilem sed innumerabilium rerum vobis presidia et oblectationes et ornamenta congessi, [52] denique qui ad imaginem meam — quamvis stulti obstrepant — de nichilo vos creavi et quo me queri vellem iter vobis ostendi, ipse ego, inquam, ut post tot beneficia rebellantes ac devios revocarem, inter vos ex alto sub servili habitu dissimulata maiestate descendens, pro salute vestra paupertatem labores insidias convitia contumelias carcerem verbera flagella mortem crucemque non timui. Vos michi quid redditis, non dico par tantis meritis, quod nec cogitare sufficitis; sed quod omnino signum ostenditis animi non ingrati?' [53] 'Quid ad hec, frater, responsuri sumus? an hic quicquam ambigui est? profecto si hec intus in anima loquentem Dominum audire voluerimus, surgemus nocte alacres— hoc enim agere ceperam — ut eo tempore devotius Cristo laudes canamus, quo Illum pro nobis opprobria et iniurias passum esse meminerimus.
[54] Sed quia diu iam te, frater, ab altitudine contemplationum tuarum distraxisse vereor, hec summa est. Cristus tibi totius vite testis semper assistit; Illum igitur intuere, si vis nullo labore nullis omnino vigiliis fatigari. Ad hoc enim inaccessibili et inenarrabili Trinitatis consilio effectum est ut eternus et immortalis et omnipotens Dei filius vestem nostre mortalitatis indueret, ut scilicet, quoniam inter Deum atque hominem nulla proportio erat, ipse Dei et hominum mediator utranque perfectissime in se uniens naturam, et ad Deum homines attolleret et Deum ad homines inclinaret possetque mortalis acies in Deum figi mortali carne vestitum. [55] Quodsi immortalitate recepta in gloriam sue divinitatis ascendentem sequi oculis et mente difficile est, et puri hominis testimonio delectaris, elige tibi aliquos de professionis tue ducibus:: Iohannem Baptistam, Antonium, Macharium vel, si rigidiores hi videntur, elige Benedictum, elige ab erroribus seculi redeuntes Augustinum et Arsenium, quos multum semper placuisse tibi scio. Habes Patrum vitas; illas perlege, ut facis; ibi amicum invenies, quem testem secretis consiliis non recuses, quo conscio te ipsum vitamque modereris tuam, sine quo denique nichil agas nichil cogites. [56] Lege Gregorii dyalogum, Augustini soliloquia et scatentes lacrimis confessionum libros, de quibus quidam ridiculi homines ridere solent; tu in eis solamen ac refrigerium non mediocre reperies. De Psalterio enim non dubito te Ieronimi consilium sequi, ut e manibus tuis nunquam excidat; de quo more meo poeticum nescio quid pridem scripsi, quod quoniam placere tibi animadverti, ne modo gravareris, secuturo reservatum nuntio accipies. [57] Tu vero, ut finem faciam, vita omnem inter contemplationem ac psalmodiam et orationem lectionemque partire. Corpori tuo, tanquam rebellaturo si possit et contumaci mancipio, nichil tribuas nisi quod negare non potes; in vinculis habe; serviliter tractari debet ut intelligat unde sit. Suspectam pacem facit hostis infidus; nosti quorum insidias in seculo pertuleris; ab his in perpetuum cave; cum fidefragis inimicis non tuto reditur in gratiam. [58] Hec inter gaude spera suspira serviens Domino in timore et exultans ei cum tremore, ac gratias agens quod tibi "pennas" dedit tanquam "columbe" ut "volares et requiesceres", quibus non segniter usus es, sed elongasti fugiens ut in solitudine constitutus innumerabilia mundi mala de cetero non sentires, que ego miser sentio et quibus obsideor ac circumspiciens contremisco. [59] Nec ideo dum adhuc de Babilone patet exitus, effugio; noli tamen desperare, obsecro te; ora potius ut aliquando consurgam. Multum est, fateor, peccati mei pondus, sed finitum tamen, ac Eius unde auxilium expecto, infinita clementia est. Hec tibi, germane unice, non meo sed peregrino stilo ac prope monastico dictavi, te potius quam me ipsum cogitans; leges dum ex commodo licebit et si hinc perfectioni tue nichil accesserit, scito me michi saltem profuisse dum scriberem, quoniam mea me pericula meditantem status tui felix interim torsit invidia. Vale, mei memor.
VII Kal. Octobris
, ex oppido Carpensi.

4

Ad eundem, de stilo Patrum et de proportione inter theologiam et poetriam, cum expositione brevi prime egloge bucolici sui carminis ad eum misse.
[1] Si fervorem animi tui novi, iam hinc annexum huic epystole carmen horrueris, quasi professioni tue dissonum adversumque proposito. Noli aliquid temere diffinire; quid enim stultius quam iudicare de incognitis? theologie quidem minime adversa poetica est. Miraris? parum abest quin dicam theologiam poeticam esse de Deo: Cristum modo leonem modo agnum modo vermem dici, quid nisi poeticum est? mille talia in Scripturis Sacris invenies que persequi longum est. [2] Quid vero aliud parabole Salvatoris in Evangelio sonant, nisi sermonem a sensibus alienum sive, ut uno verbo exprimam, alieniloquium, quam allegoriam usitatiori vocabulo nuncupamus? Atqui ex huiusce sermonis genere poetica omnis intexta est. Sed subiectum aliud. Quis negat? illic de Deo deque divinis, hic de diis hominibusque tractatur, unde et apud Aristotilem primos theologizantes poetas legimus. [3] Quod ita esse, ipsum nomen indicio est. Quesitum enim est unde poete nomen descendat, et quanquam varia ferantur, illa tamen clarior sententia est, quia cum olim rudes homines, sed noscendi veri precipueque vestigande divinitatis studio — quod naturaliter inest homini — flagrantes, cogitare cepissent esse superiorem aliquam potestatem per quam mortalia regerentur, dignum rati sunt illam omni plusquam humano obsequio et cultu augustiore venerari. [4] Itaque et edes amplissimas meditati sunt, que templa dixerunt, et ministros sanctos, quos sacerdotes dici placuit, et magnificas statuas et vasa aurea et marmoreas mensas et purpureos amictus; ac ne mutus honos fieret, visum est et verbis altisonis divinitatem placare et procul ab omni plebeio ac publico loquendi stilo sacras superis inferre blanditias, numeris insuper adhibitis quibus et amenitas inesset et tedia pellerentur. Id sane non vulgari forma sed artificiosa quadam et exquisita et nova fieri oportuit, que quoniam greco sermone 'poetes' dicta est, eos quoque qui hac utebantur, poetas dixerunt. [5] 'Quisnam' inquies, 'horum est auctor?' Poteras, frater, absque fideiussoribus fidei mee stare; merui forte ut vera et veri frontem habentia referenti sine testibus crederetur; sed si cautius agere mens est, locupletissimos fideiussores ac fide dignissimos testes dabo: primus est Marcus Varro, doctissimus Romanorum; proximus Tranquillus, rerum curiosissimus indagator; tertium non adderem nisi quia is, ut reor, familiarior est tibi. Horum igitur et Ysidorus, breviter licet et ipso teste Tranquillo, meminit Ethimologiarum libro octavo. [6] Sed occurres et: 'Possum' dices, 'sancto saltem doctori credere, tamen rigori meo carminis tui dulcedo non convenit'. Noli hoc, frater, opinari: et Veteris Testamenti Patres heroyco atque aliis carminum generibus usi sunt: Moyses Iob David Salomon Ieremias; Psalterium ipsum daviticum, quod die noctuque canitis, apud Hebreos metro constat, ut non immerito neque ineleganter hunc Cristianorum poetam nuncupare ausim; quippe quod et res ipsa suggerit et, si nichil hodie michi sine teste crediturus es, idem video sensisse Ieronimum, [7] quamvis sacrum illud poema quod beatum virum, scilicet Cristum, canit nascentem morientem descendentem ad inferos resurgentem ascendentem reversurum, in aliam linguam simul sententia numerisque servatis transire nequiverit. Itaque sententie inservitum est, et tamen adhuc nescio quid metrice legis inest et Psalmorum particulas ut sunt, sic versus vulgo dicimus. Et de antiquis hactenus. [8] Novi autem Testamenti duces, Ambrosium Augustinum Ieronimum, carminibus ac rithmis usos ostendere non operosus labor est, ut Prudentium Prosperum atque Sedulium et ceteros pretermittam, quorum soluta oratione nichil omnino, metrica vero passim cernuntur opuscula. Noli itaque, frater, horrere quod Cristo amicissimis ac sanctissimis viris placuisse cognoscis; sensibus intende, qui si veri salubresque sunt, quolibet stilo illos amplectere. [9] Laudare dapem fictilibus appositam, eandem in auro fastidire, aut dementis aut ypocrite est. Avari est aurum sitire, non posse pati pusilli animi est; non fit auro melior cibus certe, nec deterior. Profecto autem sicut aurum sic carmen in suo genere nobilius non nego, quanto scilicet rectiora sunt que ad regulam fiunt, quam que temere. Non quod ideo carmen expetendum censeam; ne spernendum quidem. Hec pro stili excusatione premissa sint; nunc ad propositum sermo vertendus est.
[10] Tertia retro estas me tunc in Galliis agentem ad fontem Sorgie compulerat, quam sedem vite nostre quondam delegimus, ut nosti; sed tibi divino munere sedes tutior tranquilliorque parabatur; michi ne illa quidem uti licuit, raptante me altius fortuna quam sat est. Illic ergo tunc eram eo animo qui, sicut sub tanta rerum mole magnum aliquid aggredi non auderet, sic omnino nichil agere nesciret, ab infantia mea bono utinam, sed certe in actu perpetuo enutritus. [11] Media via igitur electa est, ut maioribus dilatis, aliquid pro solatio illius temporis meditarer. Ipse autem loci habitus et recessus nemorum, quo me sepe curis gravidum lux oriens urgebat et unde me sola nox radiens pellebat, ut silvestre aliquid canerem suasere. Quod ergo pridem in animo habueram, bucolicum carmen XII eglogis distinctum, scribere orsus, incredibile est quam paucis diebus absolverim; tantum ingenio locus calcar addiderat.
[12] Ceterum quia nichil prius in animo erat, eglogarum prima de nobis ambobus scripta est, ideoque potissimum ut tibi mitteretur obtinuit, nescio quidem an pro solatio an pro impedimento solatii tui dicam. Sed quoniam id genus est quod nisi ex ipso qui condidit auditum, intelligi non possit, ne te inutiliter fatiges, primo quid dicam, deinde quid intendam brevibus explicabo.
[13] Duo pastores inducuntur; pastorius enim est stilus, ideo pastoribus datur. Nomina pastorum Silvius ac Monicus. Silvius ergo Monicum solum et invidioso otio felicem videns sub antro quodam quiescentem, alloquitur quasi fortunam illius admirans et suam deflens, quod ille grege ac rure posthabito requiem invenerit, ipse vero asperos colles multo cum labore circumeat; quod eo magis miratur, tantam esse diversitatem fortune, quoniam, ut dicit, una eademque fuerat amborum mater, ut detur intelligi germanos esse pastores.
[14] Monicus ad hec totam fraterni laboris culpam in eundem retorquet, nulla vi coactum dicens sponte sua errare per devia silvarum montiumque cacumina; cui respondet Silvius errorum causam esse amorem, et amorem muse non alium. [15] Quod ut pateat, longiusculam incipit fabellam, duorum scilicet pastorum predulciter canentium, quorum alterum in pueritia audisse se memorat, alterum postea, eorumque se captum illecebris cetera omnia negligere; quos dum per montes avidissime sequitur, iam canere didicisse, ita ut laudetur ab aliis, licet ipse sibi nondum placeat. Itaque propositum sibi esse ad summum niti et vel pervenire vel inter nitendum mori. [16] Contra Monicus ut antrum suum Silvius ingrediatur suadere incipit, dulciorem ibi cantum auditurus; mox ceptum sermonem inexpletum linquit, quasi signa turbati animi in ore Silvii agnoscens. Ille autem se excusat; itaque Monicus orationem peragit, qua audita mirabundus Silvius percontatur quis ille pastor tam dulciter canens, cuius nunc noviter mentionem audit. [17] Ad quod Monicus quasi pastoria ruditate non nomen reddit, sed describit patriam et more ruralium sepe in verbis errantium, duorum fluminum mentionem facit uno fonte nascentium, ac statim velut errore recognito, verba prevertit et quod de duobus inceperat, de uno flumine duobus ex fontibus descendente prosequitur; utrunque sane in Asia est. [18] Silvius autem se flumen nosse commemorat, signum afferens quod in eo quidam puer hispidus lavit Apollinem. Inde refert Monicus oriundum esse cantorem. Quod audiens Silvius, mox hominem recognoscit et vocem modumque canendi deprimit attollens suos; ex adverso Monicus suum meritis laudibus accumulat. Itaque tandem Silvius velut acquiescens, se in tempore rediturum et quam dulciter ille canat probaturum ait; nunc autem festinare. [19] Quod admirans Monicus, festinationis causam querit et audit Silvium intentum cantilene, quam de quodam egregio iuvene cuius acta multa brevitate perstringit, componere ceperit, non posse nunc aliis vacare; quamobrem Monicus colloquium hoc concludit vale dicens Silvio et in finem hortatur ut dilationis pericula casusque consideret.
[20] Hec summa rerum; intentionis autem mee sensus hic est. Pastores colloquentes nos sumus; ego Silvius, tu Monicus. Nominum ratio hec est: primi quidem tum quod in silvis res acta est, tum propter insitum ab ineunte etate urbis odium amoremque silvarum, proptere quem multi ex nostris in omni sermone sepius me Silvanum quam Franciscum vocant; secundi autem quia cum unum ex Cyclopibus Monicum dicant quasi monoculum, id quodam respectu proprie tibi convenire visum est, qui e duobus oculis, quibus omnes comuniter utimur mortales, quorum altero scilicet celestia altero terrena respicimus, tu terrena cernentem abiecisti oculo meliore contentus. [21] "Antrum" ubi solitarie degit Monicus, Mons Rivi est, ubi tu nunc monasticam vitam agis inter speluncas et nemora, vel ipsum antrum in quo Maria Magdalena penitentiam egit, quod monasterio tuo vicinum est. Ibi enim in hoc sancto proposito de quo multa mecum prius agitaveras, Deo cor lubricum sublevante, firmatus es. "Rus ac gregem", quorum "sprevisse curam" dicitur, pro civitate et hominibus intellige, quos in solitudinem fugiens reliquisti. [22] "Unam fuisse genitricem" amborum, quin utrunque insuper parentem, non allegoria sed veritas nuda est. "Pro sepulcro" ultima sedes intelligitur; te enim celum, me nisi misericordia subvenerit, Tartarus manet; vel simpliciter quod verbum sonat intelligi potest: tibi enim iam certa sedes eoque certior "spes sepulcri", michi autem adhuc vagus error et incerta omnia. [23] "Inaccessum cacumen" ad quod "multo sudore" Silvium anhelare Monicus exprobrando obicit, fame rarioris et ad quam pauci perveniunt, altitudo est. "Deserta" quibus "vagari" Silvius dicitur, sunt studia; hec vere deserta hodie et vel lucri cupidine derelicta vel ingeniorum desperata segnitie. "Muscosi scopuli" sunt potentes ac divites, patrimonio velut musco obsiti; "fontes sonantes" literati et eloquentes homines dici possunt, quorum ex ingenii scatebris disciplinarum rivuli prodeunt cum sonitu quodam delectabili. [24] Quod per "Palem" iurat Silvius, pastorale iuramentum est; Pales enim est pastorum dea; posset apud nos intelligi Maria, non dea sed Dei mater. "Parthenias" ipse est Virgilius, non a me modo fictum nomen; in vita enim eius legimus quod Parthenias quasi "omni vita probatus", dici meruit; quod ut per se ipsum lector intelligeret, locus est additus, ubi videlicet lacus Cisalpine Gallie "Benacus" valde sibi similem filium ex se gignit; filius autem hic Mintius est, Mantue fluvis, que Virgilii patria est. [25] Ceterum aliunde advectus "pastor" nobilis Homerum significat, in quo singula fere verba aliquid important. Nam et "inde", hoc est deinde, non sine mysterio dictum est, quia Virgilium "puer iam", idest non iam infans, deinde autem etate provectior Homerum attigi; is enim qui Homerus vulgo dicitur, alterius nescio cuius scolastici opusculum scias, licet ab homerica Yliade sub breviloquio decerptum. [26] "Peregrinis" autem "ab oris", quasi nec italicus nec omnino lingue particeps latine; unde "nec nostro murmure canere" eum dixi, ut qui grece canat. "Generosi" sane "pastoris" epythetum iure occupat; quid enim vel lingua vel ingenio generosius Homeri? "nescio" autem "qua de valle" ideo est additum quia de loco originis eius opiniones varie sunt, quas locus iste non capit; postremo "de fonte" homerico "bibere" Virgilium, omnibus est notum qui in poeticis exercentur. [27] "Amica" qua uterque "dignus" dicitur, fama est, propter quam poete, sicut propter amicas suas amatores, canunt. "Silva horrida et aerii montes" quos "miratur" Silvius non sequi dulcedinem canentium, vulgus incultum est et principes eminentes. Descensus "e montis vertice ad imas valles" et ab imis vallibus ascensus in montes, quem de se ipso loquens Silvius refert, est ab altitudine theorice ad practice exercitium et e converso pro varietate affectuum alterna digressio. [28] "Fons qui canenti plaudit", est studiosorum chorus; "arentes cautes" ydiote, in quibus, quasi echo in cautibus, nude vocis est usus et consonans sine discretione responsio; "nimphe", dee fontium, sunt divina studiosorum hominum ingenia. "Limen" intra quod Silvium Monicus invitat, Cartusiensium ordo est, quem nemo certe deceptus, ut multos ex aliis ordinibus, nemo intrat invitus. "Pastor" cuius cantum Monicus prefert Homero Virgilioque, est ipse David, cui proprie convenit verbum "psallere" propter Psalmos, suum opus; "media" autem "nocte" propter matutinam psalmodiam, que illo presertim tempore in ecclesiis vestris auditur. [29] Fluvii duo "uno de fonte", quorum primo quidem Monicus errore decipitur, sunt Tigris et Eufrates, noti amnes Armenie; fluvius autem "unus gemino de fonte", Iordanis est Iudee, quod multi sunt auctores, inter quos Ieronimus, illarum partium sedulus et diuturnus incola. Nomina fontium Ior et Dan, e quibus Iordanis ut flumen sic ipsum nomen efficitur, qui quidem in mare Sodomorum fertur descendere, ubi "cinereos campos" propter incendia civitatum esse narratur; in hoc amne Cristus a Iohanne per baptismum lotus memoratur. [30] "Puer" enim "ille hispidus" est Iohannes Baptista: puer, inquam, virgo purus innocens hispidus incultus, hirto tegmine impexo capillo facie solibus adusta; "Apollo" autem, filius Iovis, dicitur ingenii deus; per quem Iesum Cristum accipio, verum Deum verum Dei filium: deum, inquam, ingenii ac sapientie, quoniam ut apud theologos notum est, inter attributa personarum summe et individue Trinitatis sapientia Filio attribuitur et ipse sapientia Patris est. [31] Vox autem "rauca" David et "lacrimarum" assiduitas et repetitum sepe nomen "Ierosolime" obicitur propter asperum prima facie et flebilem stilum et quia revera in Psalmis crebra illius urbis vel historica vel allegorica mentio est. Hoc autem loco summatim inseritur de quibus poete quos Silvius preferre nititur, canant; quod exponere longum est, sed in eo studio provectis omnia clara et aperta sunt. [32] Monicus contradicit excusans daviticam raucitatem et pari breviloquio percurrens de quibus apud illum agitur. "Iuvenis" de quo cantilenam "texere" Silvius "cepit", Africanus Scipio est, qui "in litore afro Poliphemum" stravit, hoc est Hanibalem Penorum ducem; sicut enim Poliphemus, sic et Hanibal monoculus fuit post oculum in Italia amissum. "Lybici leones", quibus abundare Africam constat, reliqui Carthaginiensium duces sunt, quos idem victor ad imperio deiecit. "Lustra incensa" sunt combuste naves, in quibus omnis Carthaginiensium spes fuerat; e quibus quingentas sub oculis eorum combussisse illum, romana narrat historia. [33] Et hic quidem "iuvenis sidereus" dicitur sive propter heroycam virtutem qua maxime viguit, que «ardens» a Virgilio, a Lucano «ignea» virtus dicitur, sive propter opinionem celestis originis, que admiratione viri illius tunc apud Romanos erat. Hunc Itali "laudant" de "litore adverso"; est enim africano litori adversum litus italicum, non animorum modo discordia sed terrarum situ; directe autem opponitur Roma Carthagini. [34] Sed de hoc tam laudato iuvene nemo canit; quod ideo dictum est quoniam etsi omnis historia laudibus et rebus eius plena sit, et Ennium de eo multa scripsisse non sit dubium «rudi et impolito» ut Valerius ait, «stilo», cultior tamen de illius rebus liber metricus non apparet. De hoc igitur utcunque canere institui, quia scilicet de eo liber meus est qui inscribitur Africa, utinam tam felici exitu claudendus seni quam magno animo ceptus est iuveni. Quantum sane periculum semper fuerit in dilatione consilii salutaris et quam varii atque inopinabiles presentis vite "casus", quos "circumspicere" suprema Monici iubet allocutio, ne dici quidem expedit. Reliqua cogitando percipies. Vale.
Patavi, IV Non. Decembris
, ad vesperam.

5

Ad eundem, gratulatio de illius provectu multiplexque varietas ac discordia studiorum atque actuum humanorum.
[1] Geminum otii tui munus, amantissime frater, buxeam pyxidem torno volubili perpolitam, opus manuum tuarum, et fructuosam simul epystolam multis Patrum refertam compactamque sententiis, sacri ingenii tui testem, heri ad vesperam magno cum gaudio recepi, sed inter legendum, fateor, tam varie affectus ut me hinc ardor generosi impetus, hinc gelidi metus torpor invaderet. [2] Adeo michi magnifice visus es et melioris status desiderium ac stimulos incutere et presentis lapsus frena substringere, ut luce clarius videam ubi sim quo ve ire sit necesse quantoque miser absim intervallo ab illa patria nostra Ierusalem ad quam nisi nos nostri immemores fuscus et luteus carcer facit, semper in hoc exilio suspiramus. Quid nunc dicam? gratulor tibi et michi; gratulor tibi talem animum, michi talem esse germanum. [3] Unum inter duas gratulationes est quod doleam, quod lugeam quod querar: eosdem parentes, non idem sidus fuisse nascentibus. Nimis dissimiles sumus, frater, nimis impares partus eadem alvus effudit, ut intelligi possit non mortalium parentum sed Eterni Patris munus esse quod sumus. Quid enim pater nisi vile semen? quid nisi fedum mater habitaculum? Deus animam, Deus vitam, Deus intellectum, Deus appetitum boni, Deus arbitrii libertatem dedit; quicquid sanctum, quicquid religiosum, quicquid pium, quicquid excellens habet humana natura, totum ab Illo est. [4] Epystole quidem tue, que michi simul et solamen attulit et pudorem, in qua te cernens gaudeo, me cogitans erubesco, quid respondeam non habeo, nisi optima et saluberrima esse que dicis, et quanquam magnis probata testibus, esse tamen vel sine teste verissima. Quid enim, cetera ut omittam, illa certius sententia cui astipulator queritur Augustinus, discordare secum studia hominum et affectus? qua in re patere, oro, me paulo liberius evagari et priusquam ad Augustinum venio, de meo aliquid loqui, quod et michi delectabile et tibi forte non molestum fuerit. [5] Discordant studia tum omnium tum etiam singulorum hominum: fateor et negare non possum, scio alios et me ipsum scio; contemplor cathervatim, et singulatim contemplor humanum genus. Quid vero de omnibus dicam, aut quis fando enumeret diversitates innumeras quibus inter se dissident mortales, ut nec una species, certe, nec unum genus homo cum homine videatur? [6] Omissis ergo que perstringi nequeunt, totam rem tres in partes et unamquanque rursus in multas minutias secuere philosophi, unde et secte nomen creditur derivatum. Videmus alios voluptatibus deditos, que ingens et inextimabilis turba est; in quibus, Deus bone, quanta varietas, quot artes, quam non idem gustus, non una sententia! ut huic displicet quod placet illi, hic miserum putat quod ille felicissimum arbitratur. [7] Multos actuose vite studiis intentos cernimus, opes honores potentiamque sectantes; horumque alios bello, pace alios, hos terris, hos pelago, quosdam manu, nonnullos autem ingenio fretos ad optatum niti, et hic quoque quam multarum labor artium, quam varie rerum forme, quam distincta sedulitas! In his duobus vivendi generibus versantur ille omnes quas mechanicas dicunt, corporeis necessitatibus servientes, que vix tandem inter artes ceteras admisse, locum philosophie novissimum quorundam iudicio meruerunt, de quo nunc accuratius tractandi non est locus. [8] Itaque varietatem humanorum actuum persequamur. Paucos quidem sapientie et contemplationi deditos audimus sepius quam videmus; etas nostra superioribus duabus graditur viis; hac tertia nullus aut tam pauci, ut prope iam nullo recenti vestigio signata sit. Et quamvis veram sapientiam unam esse non sit dubium, Deum nosse et colere, propter quod scriptum est: 'pietas est sapientia', ad quam omnium nobilissimum ac sacratissimum studium hominibus datum erat, nisi illud vanitas nostra corrumpens iam de theologia dyaleticam effecisset, tamen de hac agendum est que vulgo sapientia dicitur, quam rectius scientiam dixerim. [9] In hac ergo quanta quoque discordia est! alii verborum regulas texunt, flosculis alii coloribusque inhiant, alii conclusiunculas meditantur et rursus alii numerant, numeros alii sonis iungunt, terram alii metiuntur, alii nonnisi celum atque astra suspiciunt, felices si celi potius intuerentur auctorem. [10] He sunt quas liberales vocant; accedunt alie. Est enim et que naturas rerum omnium inquirat, meditatio pulcerrima, nisi nature dominum obliviscatur, quod iam pene perpetuum illi est; et que ut medicina corporum, sic ipsa salutem spondeat egrotantium animorum, artium utilissima si ad prestandum quod promittit, e celo speret auxilium, sine quo posse se nichil intelligat, quod omnium sed in primis harum duarum debet esse comune. Etsi enim egro corpori prosit vis in terra nascentium herbarum, etsi animo affecto ac languido multi verborum medicamenta confecerint atque conscripserint, utriusque tamen hominis vera salus a Deo est. [11] Horum sane qui animis medentur, quidam unius hominis, quidam familie, quidam reipublice curam gerunt: primum quidem ethice opus est, yconomice secundum, tertio politice magistri et legum latores invigilant. [12] Inque his omnibus vie tertie tramitibus sunt qui palam, sunt qui clam pergant et velut apertum evitantes umbris gaudeant, neque se profanari et nimia familiaritate contemni, sed videri a paucis et studio queri velint. Hi sunt poete, nostra presertim etate rarum genus, in quibus ipsis non omnibus idem finis, non eadem via, ut non immerito cum virile hoc et magnificum vatum genus magno semper in precio fuerit, illud humilius stiloque mollius severis infamie iudicibus habeatur.
[13] Habes, frater, quantum in tam brevi temporis spatio tamque arcto verborum ambitu licuit, tres illas vias famosissimas per quas humana curiositas aliter atque aliter multumque diversis passibus incedit, in quibus omnibus studiorum eminet infinita dissensio. Has autem vias, quarum et Aristotiles et philosophorum plurimi meminere, nec poetis ignotas noveris, etsi in eis designandis more suo exerceantur occultius. [14] Hoc equidem importari volunt per certamen illud trium dearum, in quo voluptuosus arbiter electus, falso penitus sed vulgari iudicio, Venerem Iunoni pretulit ac Minerve, et precium iudice dignum fuit, voluptas blanda sed brevis, dulce principium amari exitus. Et de primis quidem duabus viis nichil est quod mirer; de tertia non mirari nequeo inter eos ipsos qui unam tenent viam eamque tam certam et in ea ipsa uno cognomine gloriantur dicunturque philosophi, esse innumerabiles pene sectas dissidentium, quas sciens pretereo quod et nimis multe sunt et a Marco Varrone ac post eum ab Augustino curiosissime recollecte. [15] Illud vero non pretereo, in his ipsis tantis ingeniis virisque tam gravibus tantam esse discordiam, ut alter alterum spernat ac rideat, quod cum multis possit, uno monstrabitur exemplo. Socrates ille, quem "primum" omnium ferunt "philosophiam" velut e "celo" in terras traxisse et a sideribus abductam inter homines habitare deque hominum "moribus ac rebus" disserere "coegisse", ab Aristotile irridetur, qui eum quasi vilis negotii exercitorem ac mercennarium "circa moralia negotiantem" dicit "et de natura nichil". Ac ne dubites de contemptu, Cicero in Officiis sic ait: «Eodemque modo de Aristotile et Socrate iudico, quorum uterque suo studio delectatus, contempsit alterum».
[16] Hoc est igitur quod non modicum me mirari fateor; sed illud multo vehementius, quod unius eiusdemque hominis vota discordant. Quis nostrum, queso enim, idem vult senex quod voluit iuvenis? minus dico: quis nostrum idem vult hieme quod estate? necdum quod in animo est dixi: quis nostrum idem vult hodie quod heri, idem sero quod mane voluerat? ipsum diem in horas, horam in momenta partire; plures unius hominis voluntates invenies quam momenta. Hoc est quod singulariter miror; quod non mirari omnes homines, magis miror. [17] Sed iam satis evagatus sum; ad te, frater, Augustinumque tuum redeo. Illud ergo supra fidem stupeo, quod illo teste non his quidem verbis sed hac plane sententia dixisti: unum hominem secum circa unam eandemque rem et eodem momento temporis dissentire. Vulgata dementia et ambulare velle nos semper, nunquam pervenire, quod nichil est aliud quam ire velle simul et consistere; id est enim velle vivere nolle mori, cum in psalmo scriptum sit: «Quis est homo qui vivet et non videbit mortem?» [18] Et tamen ita se res habet; hoc volumus, hoc animo sumus; tanta cecitas est, tanta perversitas, tantus furor; vitam hanc optamus, mortem huius vite terminum execramur. En studia vere contraria, en penitus vota pugnantia, non solum quia necessario hanc illa consequitur, sed etiam quia, ut ait Cicero, cui nescio quomodo in hac re prope plusquam catholicis testibus apud me fidei est, hec nostra que dicitur "vita, mors est"; unde fit ut mortem pre omnibus et oderimus et amemus conveniatque nobis illud comicum:
volo nolo, nolo volo.
[19] Ceterum ut — hac philosophia in tempus omissa, importuna fortasse sed vera — loquar hominum more vulgarium, et sit hec vita que vulgo vita dicitur tantaque diligentia servatur, quanta tamen, oro, est etsi hodie inciperet? facile id quidem intelliget quisquis pretoritos vite annos cogitatione percurrens eademque, si liceat, mensura qua illos lapsos meminit, venturos metiens, usque, si libet, ad centesimum annum spes curasque porrexerit. [20] Nunc vero longius iam provectis quantulum, queso, est reliqui! profecto enim quicquid a tergo est, certa mors abstulit; quod ante est, vita promittit brevis volatilis et incerta, que ut impleat quod spopondit, constat tamen, etsi totidem sint, nescio quomodo breviores senum annos esse quam iuvenum. [21] Iam quis dubitet illud sic esse per omnia ut dicis, hic nos assidue summoque studio dies bonos et felicitatem querere, ubi neque dies usquam boni, neque felicitas neque quies neque salus neque vita neque omnino quicquam est aliud quam durum iter ac difficile ad eternam, nisi respuimus, vitam vel si negligimus, ad eternam mortem? illic vero dies bonos queri oportere, dum tempus est, ubi optima ac perfecta sunt omnia. [22] Cetera eisdem in literis tuis elegantissime tractata pretereo, quod et absoluta res est et in ore peccatoris hominis devota parum autoritatis habet oratio, in silentio admirans et animi tui constantiam et stili robur, quo satis admoneor alium quendam habuisse te in monasterio preceptorem quam in seculo habuisti; nimirum ille te loqui docuit qui docuit operari, qui docuit velle; persimilis animo atque actibus sermo est; multum intus et extra brevi tempore mutatus es. [23] Mirarer autem magis nisi didicissem quid est "mutatio dextere Excelsi", cui perfacile non solum unus animus sed totum genus humanum, totus terrarum orbis, tota denique rerum natura versatilis est. Ita michi copiose sanctorum Patrum dicta conquiris tantoque connectis artificio, ut paulominus iuncturam cogar quam sententiam laudare, et certe solers iunctura sepe quod alienum fuerat, nostrum fecit, cuius quanta vis sit, interArtis precepta poetice non extremum legimus. [24] Unum ut indulgeas velim modestissime verecundie tue verecundissimeque modestie laxes frena parumper et maiorum te nominibus non verearis inserere neque diffidas — eodem Spiritu dictante qui disertos illos fecit et de quo scriptum est: «Non enim vos estis qui loquimini, sed spiritus Patris mei est qui loquitur in vobis» — posse etiam te de tuo aliquid dicere, imo vero permulta et tibi et aliis profutura.
[25] Postremo ut de me, cuius vicem valde germanitas tua pertimescit, nec immerito tot in circuitu frementibus procellis, non dico securitatem, sed spem bonam habeas, scito me consiliorum que michi supremo dederas digressu, non oblitum. Asserere non ausim adhuc me in portum confugisse; feci autem quod naute solent quos in alto tempestas invasit, insule, ut ita dixerim, cuiuspiam unum latus ventis ac fluctibus obieci; illic donec tutior portus appareat, delitesco. [26] 'Et quem' inquies, 'in modum?' Siquidem Iesu Cristo auspice tria illa utcunque me implesse noveris que mandasti, et ut consummatius impleam summis in dies viribus eniti; quod non ad gloriam meam, qui adhuc multis in malis ac miseriis versor, cui multus et de preterito dolor et de presenti labor et de futuro metus est, sed ad gaudii tui primitias narro, simul ut quo melius de me sperare ceperis, eo ferventius pro me incipias orare. [27] Sunt autem tria hec in quibus tibi parui. Nam et in primis abditas scelerum meorum sordes, que funesta segnitie longoque silentio putruerant, in apertum manibus salutifere confessionis elicui, idque sepius facere atque ita omnipotenti medico cecum animi mei vulnus ostendere, in consuetudinem adduxi. [28] Deinde non diurnas modo sed nocturnas ad laudes Cristo dicendas adeo impiger eodem solicitante factus sum, ut his etiam brevissimis noctibus quantalibet serotina fatigatum vigilia, nunquam me vel sopitum vel tacitum aurora reperiat. Ita michi placuit illud Psalmiste: «Septies in die laudem dixi tibi», ut ex quo semel hunc morem sum amplexus, nulla me vel semel ab incepto occupatio diurna distraxerit; et illud eiusdem: «Media nocte surgebam ad confitendum tibi», ut quotidie illa hora nescio quem ad excitandum me venire sentiam, qui gravi licet somno pressum dormire prohibeat.
[29] Tertium est quod consortium femine, sine quo interdum extimaveram non posse vivere, morte nunc gravius pertimesco, et quanquam sepe tentationibus turber acerrimis, tamen dum in animum redit quid est femina, omnis tentatio confestim avolat et ego ad libertatem et ad pacem meam redeo. [30] Quibus in rebus, amantissime, tuis me precibus adiutum esse credo et adiutum iri spero atque obsecro per misericordiam Illius qui te «in regione dissimilitudinis» aberrantem de tenebris tuis ad lucem suam revocare dignatus est. In Quo vere felix et false ac periture felicitatis constantissimus spretor nostrique non immemor in orationibus tuis, vive, dulcissime frater, et Vale.
III Idus Iunias
, in solitudine.

6

Ad Iohannem Neumburgensem electum, imperialis aule cancellarium, responsio familiaris.
[1] Et quanto putas gaudio evectus sim, literas tuas legens, quantumque preter solitum michi ipse placuerim? sensi enim quantulumcunque meum nomen iam nimbose Alpis transcendisse cacumina et per ora doctissimorum hominum celoque volitare germanico. Non merui, fateor; sed in utranque partem multa licet immeritis eveniunt. Quamvis autem inane quoddam ventoque simillimum sit gloria, dulce tamen nescio quid inest, quod magnos etiam animos possit allicere. [2] Amplector igitur sortem meam et oblatam michi benivolentiam tanti viri gloriabundus excipio. Tu quidem, etsi procul ab orbe romano genitus romano tamen innutritus eloquio, latine michi clarissimum iubar vocis et prevalidos nervos prefers; quantoque tibi videris inferior, tanto superior appares oculis recta cernentibus. Facis ut quod de Italia dictum est, iam plane de Germania dici queat, non illam virtute et armis potentiorem futuram esse quam lingua, si studii labor non offendat ingenia. Magnus michi transalpine facundie testis est calamus tuus. [3] De his modo nil amplius, ne mearum laudum in quibus, eloquentissime vir, exquisite admodum et tam vere utinam quam diserte versatus es, rependisse me tibi hodie vicem putes, ex quibus quidem pudorem mixtum cum voluptate percipio. Iuvat enim tibi aliquid videri, pudet non esse quod videor. Sentio autem: ille vir optimus te fefellit, cui deinceps in omnibus preterquam in rebus meis habendam fidem scito; amat enim; iam intelligis iudicii cecitatem: talem ille me predicat qualem cupit. Vive feliciter et Vale.

 

LIBER XI

1

Ad Iohannem de Certaldo, de peregrinatione sua ad urbem Romam anno Iubileo.
[1] Sperabam loci atque animi mutatione mutari posse fortunam, sed fallebar ut video. Quocunque fugio, illa me sequitur; seu me curru volubili seu frementi cornipede seu volanti navigio seu denique dedaleis alis abstulero, profugum torva preveniet. Nequicquam tamen; vellicare enim potest et impellere, prosternere, iam Deo gressus meos sustentante, non potest. [2] Iam cum Democrito didici et "mandare laqueum minaci et medium unguem" indignanter "ostendere". Retentat illa me tamen artibus suis et a quo sepe sub annis tenerioribus victa est, eum vincere meditatur etate iam solida et tranquilla, quasi facilius sit cum seniore certamen atque ut corporis vigor, sic animi vires vivendo decreverint, que nisi crevissent, frustra me vixisse quidem arbitrarer. Proinde quos illa michi nuper laqueos tetenderit, ne mea te in admirationem mora longior trahat, dicam. [3] Romam ego, ut scis, salutato quidem te petebam, quo annus hic quem votis optavimus peccatores, fere cristianum genus omne contraxit. Ac ne tedio solus peregrinus afficerer, aliquot michi vie comites elegeram, quorum natu grandior religiose senectutis obtentu, alter scientia "facundieque vehiculo", ceteri experientia agibilium et fideli obsequio lenituri omne iter, licet asperrimum, videbantur. [4] Sic michi provideram maturo magis, ut eventus docuit, quam felici consilio; et ibam ferventi animo positurus iantandem piaculis meis finem; "nec" enim, ut ait Flaccus,
lusisse pudet, sed non incidere ludum:
quod profecto propositum, ut spero, nichil potuit aut poterit immutare fortuna. Allidat scopulis quanquam et cruento cerebro saxa respergens laceret hoc infesta corpusculum, sui quidem ac suarum rerum spiritum contemptorem eruet fortasse, non opprimet, et languere artus sepicule, animum egrotare nunquam coget. [5] Non modicum sane nuper, ne amplius expectatione fatigeris, in corpus meum illi licuit. Siquidem Vulsinio egressus — quod nunc parvum et ignobile oppidum, olim inter Etrurie capita numeratum est — sacram urbem quinto visurus alacriter festinabam, unum hoc identidem cum animo meo tractans: Ecce ut etas nostra sensim labitur, ecce ut res et consilia hominum mutantur, ecce quam verum est quod in Bucolicis meis scripsi:
studium iuvenile senecteDisplicet et variant cure variante capillo.
[6] Quartusdecimus annus est ex quo Romam miraculo rerum duntaxat et videndi desiderio primum veni; secundo me huc aliquot annis interiectis nescio an immatura sed dulcis lauree cupiditas attraxit; tertii ac quarti itineris causa fuit illustrium amicorum miseratio, quorum tunc deiectis miserabilibusque fortunis impares licet humeros admovere non timui. Hec michi nunc quinta — quis scit an te novissima?— peregrinatio romana est, tanto ceteris felicior quanto generosior est anime cura quam corporis quantoque optabilior eterna salus quam mortalis gloria. [7] Talia cogitantem et quamvis in silentio Deo gratias agentem, religiosi illius cuius supra mentionem feci, et grandevi abbatis equus, qui michi loco quidem sinister ibat, sed multo sinistrior eventu, equum meum, ut aiunt, ferire volens, me qua tibie poples iungitur tanta vi percussit, ut ingens velut fractorum sonus ossium multos etiam qui aberant, ad spectaculum evocaret. [8] Dolore tactus incredibili, subsistere primo meditatus sum. Ipse me locus exterruit; necessitate igitur in virtutem versa, sero Viterbium atque inde vix die tertio Romam attigi. Illic medicis accitis, os detectum atque horrifice albicans, dubium an et fractum; vestigia quoque clarissima ferrate calcis extabant. [9] Odor neglecti vulneris tam molestus, ut me ipsum supra fidem impatientia sui sepe violenter averteret, et quamvis cum corpore nostro quedam nobis innata familiaritas sit, per quam multa in suo corpore fert quisque suaviter que in altero fastidiret, ego tamen raro unquam in alieno cadavere ut nunc in carne propria cognovi quam nichil, imo vero quam miserum et vile animal est homo, nisi ignobilitatem corporis animi nobilitate redemerit. [10] Quid multa? inter manus medicorum, inter metum et spem salutis dubius, iam quartumdecimum diem Rome iaceo, qui dierum numerus, si cum annis totidem conferatur, iudice me longior atque molestior sit. Hic enim status cum ubique michi gravis et importunus futurus esset eo quod preter naturam plurimorum quantulacunque vis ingenii mei situ et quiete corporis torpet, motu sobrio vegetatur, tum hic presertim importunissimus atque gravissimus est propter animum inexplebilem regine urbis aspectibus, quam quo magis intueror, magis miror et magis magisque ad credendum cogor quicquid de hac scriptum legimus. [11] Casum tamen ipse meum doloremque consolor, quasi hoc celitus actum sit, ut quoniam in me confessor meus fuisse lenior videbatur, quod ab illo pretermissum fuerat, alter impleret, et interdum, fateor, putavi iudicium Dei esse volentis ut cuius animum diutissime claudicantem ipse manibus suis erexerat, eius corpus de cetero claudicaret. Que rite libranti minime tristis aut misera censenda erat alternatio, gratias Ei qui michi spem restituit te in proximo recto simul animo ac corpore revidendi. [12] Ceterum hec tibi, amice, adhuc — quod ipsa literarum facies indicat — in grabatulo meo iacens scribo, non ut doleas hec nobis accidisse, sed ut gaudeas me et hec equo tulisse animo et multo graviora laturum esse si ingruerint. Tu vive feliciter et vale, nostri memor.
Rome, IV Nonas Novembris
, silentio noctis intempeste.

2

Ad eundem, de statu suo deque miserabili et indigno eventu Iacobi de Carraria iunioris querimonia.
[1] Magnum tempus effluxit ex quo carmen tuum honustum querimoniis ad me venit, cuius, quantum meminisse valeo, summa erat quod cum iter vulgares etiam profanosque crebra otii mei vulgarentur opuscola, tu unus, quo nemo rerum mearum appetentior, nemo ex eis solamen gratius percepturus, expers talium habereris. [2] Cui tunc aliquot versiculos reddidi, festinante quidem calamo, non aliam ob causam nisi ne lamentum tuum neglexisse me crederes, eosdemque vix ad exitum perductos inter confusos scripturarum cumulos perdidi; qui licet sepe non segni studio quesiti nunquam postea sub oculos meos redierint, nunc tamen subito preter spem se se agenti aliud ingesserunt. Intempestivum primo visum est eos ad te mittere; sed quoniam, ut ego sentio et ipsi etiam in fine testantur, "nostra tibi omnia placitura" confidimus, mutare consilium libuit simul ut me pridem tibi, dum perditos nuntiavi, non ficta locutum intelligeres. [3] Unum tanto temporis intervallo nominatim addidisse, nequa ex parte te lateam, prope necessarium duxerim. Siquidem carmen illud meum olim tibi scriptum nunc demum ad te veniens me cum fortuna pene equis viribus congressum et velut in acie laborantem tibi offeret, non tamen sine spe magna victorie; iam me hauddubie victorem, nisi fallor, dies longior fecit. Vivendo didici vite bella tractare; iam fortune ictibus non lamenta non gemitus ut quondam, sed callum durati animi obicio et titubare solitus immobilis iam consisto. [4] Itaque indignans illa me tanta telorum nube non ruere et minutioribus parum fidens, novissime pectus meum ingenti falarica percussit. Post nudatum nempe tantorum mortibus amicorum latus et erepta tot vite presidia, optimum michi nuper omniumque carissimum atque dulcissimum solamen ac decus meum subita et horrenda ac prorsus indigna morte preripuit, [5] virum omni laude sed precipua quadam et angelica morum suavitate conspicuum, quem tibi ac posteris notum esse cupio, Iacobum de Carraria hunc, secundum nascendi ordine ac virtutibus et gloria longe primum, Patavi dominum imo patrie patrem, qui unus, quem ego nossem, post Siculi regis obitum toto orbe supererat amantissimus studiorum et ingeniorum cultor extimatorque iustissimus. [6] Sed michi de illius viri laudibus dulce erit loqui et meminisse dum vixero. Quod ad inceptum attinet, ille fuit, fateor, cui omnia debebam, cui totus incubueram; illum michi abstulit fortuna, heu quam ferociter quam repente, ut subducto scilicet fundamento unico spei mee, quod simillimum veri erat, me simul everteret. Steti tamen, mestus quidem, non infitior, sed erectus sed interritus eoque securior quod vix ullum iam tale vulnus expecto; deinceps monstrum illud horrificum odero semper execraborque nec timebo. Vale.
Patavi, VII Idus Ianuarias
, raptim, stimulante nuntio.

3

Ad Iohannem Aretinum, Mantue dominorum cancellarium, de eodem latius.
[1] Rogas, imo vero debiti mei admones ut huius iunioris Iacobi de Carraria, viri optimi optimeque de nobis meriti, huius, inquam, qui nuper Patavi dominus dictus est, re autem ipsa nichil minus quam dominus, nichil magis quam verissimus patrie pater fuit, laudes atque fortunam stilo amplexus hinc aliquid ad te scribam, amoris scilicet merorisque participem. [2] Parva quidem res, si superficietenus metiare; sin altius foderis, operosior forte quam putas, quoniam et pangericum viri virtus et mors exigit tragediam, preclarissima duo poetici laboris opera. Latam igitur atque uberem dicendi materiam affers, sed in qua disertum fieri rerum potius quam ingenii laus sit. [3] Quid enim illi defuit quod claro preconio dignum esset, quid dolori aut desiderio nostro deest? et natura facundus est dolor et desiderium vi mutue relationis accenditur. Pronum opus et de illo ad te scribere et e duabus vitandis stili metis alteram non timere, "nequid nimis", quin etiam plaudente Italia, concordi testimonio bonorum, ne obstrepentibus quidem malis, apud amicas aures laudare quem diligas. [4] Accedit indigne atque insolite genus mortis et in qua fides apertissima vulgato illi proverbio quereretur, "aliene dominum" fieri quemlibet "vite proprie contemptorem"; tam repente enim mediis licet in penetralibus augustissime domus sue, ingenti procerum ac nobilium amicorum custodumque sui corporis circumvallatus agmine, luce media, die festo, securus et incautus in obsceni ac desperati canis — et nequid immanitatis abforet, eius canis quem ad mensam suam illo die paverat assidueque pascebat — rabiem cruentosque rictus incidit, ut nullo unquam indigniori spectaculo oculos hominum pollutos rear. [5] Cum enim ipsi qui scelus audivimus, sic affecti simus, quam miseri sunt quibus videre contigit mitissimum atque alio fine dignissimum illum virum beluamque infamem ac pestiferam uno momento temporis unoque velut turbine corruentes! [6] Tam preceps enim inopinumque malum fuit tamque incredibilis astantium stupor, ut fidissima pectora, pro dilecti capitis salute mortem equo animo subitura, nichil illi pereunti tempestive opis afferre potuerint, nisi ut pars expirantem attolleret, pars infandum carnificem excarnificatum mille vulneribus conficeret; heu impar sceleri vindicta, heu nimium par exitus imparium spirituum et in diversa pergentium! [7] Que cum ita sint, precibus tamen hactenus obluctor tuis, non laborum fuga, non occupationum mole, [8] quamvis illa sepe assit, hec autem nunquam desit, demum non aliam ob causam nisi ne semel absumpto doloris impetu, frigescat fortasse animus, qui tanti amici memoria et indeficienti lacrimarum materia delectatur, exhaurire oculos metuit quotidieque sibi aliquid reservat — o flebilem parsimoniam — quod de illo loquatur, quod meminerit, quod deploret; postremo cui propositum est illius viri faciem ac mores, illius virtutem ac fortunam semper ante oculos habere et cum cunta suspiciat, nichil preter exitum lamentari, quanquam hoc ipsum humani potius affectus quam philosophici profectus esse non negem. [9] Quotiens enim rationis passibus ad altissimam illam arcem etheree mentis ascendo, unde non minus quam e summis Olimpi iugis nubes sub pedibus cernuntur, video qua hic rerum caligine, qua errorum nube circumdati, quantis in tenebris ambulemus; video nichil esse quo passim gaudemus aut dolemus in hac vita, nichil quod tantopere vel cupimus vel horremus; nugas meras quibus angimur, larvas quas pueri senes expavescimus auramque levissimam qua deicimur ac levamur prorsus arundinea levitate; [10] video eam ipsam que vita dicitur, fugacis umbram nebule vel fumum ventis impulsum denique vel confusum somnium esse vel fabulam inexpletam vel siquid inanius dici potest; video in rebus mortalium preter virtutem solidi nichil esse, eam solam beatos facere quos amplectitur miserosque quos deserit, et pedibus, ut aiunt, in hanc stoicorum sententiam totus eo, ita quidem ut diffinitionem illam omnium philosophorum diffinitionibus anteponam, que virtutem esse ait recte sentire de Deo et recte inter homines agere. [11] Profecto autem cui talis habitus animi contigerit, nulla unquam lamentabilis poterit esse fortuna, sed optanda potius et invidiosa felicitas. Sane nos, imbecille caducumque genus, homines "imis in vallibus habitantes" gravi premente sarcina raro quidem ad excelsa conscendimus ideoque vulgo quam vero proximiora fabulamur. Hinc mee multorumque querimonie de rebus interdum frivolis, interdum nullis, nonnunquam vero felicibus; tanta votorum perversitas, tanta est cecitas animorum. Sed ecce iam sensim aberravimus ab incepto; ad primordium revertamur.
[12] Nondum itaque de oblata michi materia texere continuum aliquid ausus sum, et causam audisti; ceterum omnis dies humanis etiam nunc morbis obnoxio novum aliquod de illius morte suspirium parit, ut si cunta literis mandare velim, nil fere aliud acturus sim, ideoque ventis mandare consultius sit; [13] interdum tamen et literis, quale est illud quod, cum nudiustertius digressurus Patavo ad memoriam revocassem rogatum me ut — quod sine precibus debeo — illi caro et amato cineri aliquod epygramma subscriberem, sed diem de die trahentem neglexisse, dolui mecum et erubui quicquam omnino tam pio et tam debito obsequio prelatum.
[14] Cumque iam frequentes afforent qui me prosequerentur et in primis promissa reposcerent, que nec negari pudor sineret nec tempus impleri, quid facerem? cepi impetum, si quomodo possem, addere subitum calcar musis, profectusque cum paucis sum ad sepulcri locum, quasi licentiam quam a vivente consueveram ab exanimi percepturus. [15] Intempestiva hora diei erat, obseratisque templi foribus et meridiantibus edituis, vix admissus, iussis expectare comitibus, accessi solus ad tumulum sedique iuxta et non responsuris ossibus multa dixi. Illic ergo pro tempore brevissimam moram trahens, non sine lacrimis sedecim elegos dictavi, ardore magis animi quam studio aut ratione artis adiutus, tradidique expectantibus amicis vix ad exitum perductos, atque abii hortatus ut si nichil aut illis aut michi interim melius occurrisset, ex his siquid placeret, eligerent arbitratu suo incidendum marmori, ad quod poliendum insignis nunc artificum desudat industria. [16] Eos versiculos, nequid nostrum sive id serio sive raptim et ex tempore compositum ignores, in epystole huius calce subscripsi. Vale.
IV Idus Maias, Leonici.
Heu magno domus arcta viro! sub marmore parvoEn pater hic patrie spesque salusque iacent.Quisquis ad hoc saxum convertis lumina, lector,Publica damna legens iunge preces lacrimis.Illum flere nefas, sua quem super ethera virtusSustulit, humano siqua fides merito;Flere gravem patrie casum fractamque bonorumSpem licet et subitis ingemuisse malis.Quem populo patribusque ducem Carraria nuperAlma dedit, Patavo mors inimica tulit.Nullus amicitias coluit dulcedine tanta,Cum foret horrendus hostibus ille suis;Optimus inque bonis semper studiosus amandis,Nescius invidie conspicuusque fide.Ergo memor Iacobi speciosum credula nomenNominibus raris insere, posteritas.

4

Ad Philippum Cavallicensem epyscopum, familiariter.
[1] Multa tibi iampridem satagit mens anxia et colloquendi avida; sed inter angustias temporis atque animi festinare cogor ad finem, qui ut philosophis placet, cogitanti primus est, ultimus operanti. Hunc qualem michi animo proponam ac vehementer cupiam, videbis, omissis omnibus quibus ad illum pervenitur, que amplecti locus tempus ardor nuntii et comitum fragor vetat. [2] Atque hunc ipsum non sermone libero explicui, sed amicum brevitati carmen sciens, octo tantum versiculis coarctavi, quales occupato ingenio sors obtulit inter urbanas curas et virgulta silvestria; ex quibus tamen, si legens scribentem ante oculos habueris, spero fore ut votum atque habitum fatigate admodum et graviter affecte mentis intelligas. Vale.
Valle locus Clausa toto michi nullus in orbeGratior aut studiis aptior ora meis.Valle puer Clausa fueram iuvenemque reversumFovit in aprico vallis amena sinu.Valle vir in Clausa meliores dulciter annosExegi et vite candida fila mee.Valle senex Clausa supremum ducere tempusEt Clausa cupio, te duce, Valle mori.

5

Ad Florentinos, gratiarum actio pro restituo seu verius donato rure.
[1] Iam satis me vixisse arbitror, optimi cives, et illam sapientis amici vocem audire videor: «Morere dum letus es, neque enim es in celum ascensurus». Preclarissime; quo enim insatiabilis ista cupiditas vivendi? virtute animi, non annorum numero metienda felicitas, et cum perveneris quo tendebas, desinendum est. [2] Audebo quidem apud vos familiariter gloriari eoque fidentius quod, quantulacunque vel esse vel fingi potest mea gloria, ingentis glorie vestre perexigua quedam erit accessio. Nunquam opes aut potentiam optavi — ad quas etsi non forte pertingere at saltem suspirare permissum erat —, ab annis teneris parva ducens que multis maxima videbantur. Id unde michi quidem nescio; sed me vera loqui testis est vita, testis oratio, testis est animus meus. [3] Huc omnes curas, omnes vigilias meas verti, siquo studio datum esset ut bonus fierem aut bonorum benivolentia non indignus. Quorum primum nondum michi contigisse doleo; secundum vero vestro munere quam cumulate quamque supra spem successerit, suavissimus literarum vestrarum tenor indicat, ex quibus fateor non minus me stuporis percepisse quam gaudii. [4] Gaudeo enim atque, ut Traianum principem Plutarchus alloquitur, et "virtuti" vestre "gratulor et fortune mee"; sed supra fidem stupeo etate hac, quam omnis boni tam sterilem putabamus, et quod miraculum coacervat, in tot animis tantum popularis, ut sic dixerim, ac publice liberalitatis existere, ex quo intelligi potest «quanta in dato beneficio sit laus» ut ait Cicero, «cum in accepto sit tanta gloria». [5] Quid enim, queso, preclarius, quid maius vel precari presens poteram vel optare quam quod vos absenti michi nuper ac tacito, viri illustres et magnifici, contulistis? Cuius unquam patrie erga benemeritum civem tanta liberalitas, tanta dignatio? Excutiatur antiquitas, proferantur historie. [6] Revocavit ab exilio Ciceronem suum Roma, revocavit et Rutilium et Metellum, sed ab eo exilio quod ipsa mandaverat; revocavit et Camillum, sed extreme fortune casibus admonita, et sicut horum omnium iniusta relegatio, sic omnium iusta, Camilli vero necessaria et prope violenta, revocatio; revocarunt Alcibiadem Athene, sed conditione non absimili et necessitate publica prope pari: quo unquam plebiscito quo ve senatusconsulto sponte absens civis nullo patrie periculo revocatus est? [7] Virgilio Augustus Cesar agrum reddidit, sed quem ipse preripuerat: cui unquam filio culpa patris aut maiorum ager perditus publico consilio restitutus est? Inaudita sunt hec pietatis et liberalitatis indicia, et cum fere raritatem claritas sequatur, quantus exemplo carentis vestre beneficentie fulgor erit! Advocor; sed quis, oro, sed a quibus? [8] quam validis precibus, quam imperiosis blanditiis, quanta spe? ager avitus a privatis de publico redemptus restituitur; at quonam sarculo cultus eloquentie, quibus verborum floribus ornatus, quibus laudibus meis fragrans, quanta vestre virtutis messe letissimus! cui unquam tam fertilis et tam felix fronduit agellus? Adeo quippe nativam soli duritiem vestra vicit industria, ut nec Afris ego iam nec Siculis frugibus invideam et campanum Liberi Cererisque certamen ex uberrima ac iocundissima ruris mei statione despiciam, quamlibet regis opulentiam animo supergressus. [9] Ita enim michi contingat hunc tantum reipublice favorem, qui nunc vestre liberalitatis est proprius, aliquando et meriti mei esse, ut ego multo pluris facio vestrum hoc de me tale iudicium et honorificentissimum illud elogium muneri vestro additum, quam non modo restitutum seu verius donatum agrum, sed quicquid insuper seritur vel aratur in circuitu; quod haud difficile me persuasurum rear his quibus ulla rerum mearum fuerit ex conversatione notitia. [10] Quid enim michi prestare potest hec infinita divitiarum sitis atque anxia finium et operosa propagatio? certe quo ulterius metam fixero longiusque processero, eo magis intelligam quantum restet, et clarius nequicquam laxati ruris angustias meque inopem recognoscam. Et o supervacuos labores, cum nichil avaritie sufficiat! Quantum est quod nature sufficit? quantulum quod sepulcro; regnorum finibus non contentos brevis urna concludit, sine qua tamen et bene vivere et feliciter mori licet. [11] Equidem, gloriosissimi cives, indulgentia vestra hec ut vobis sempiternam laudem, sic michi solatium non mediocre perperit, dulcem ac predilectam in sedem restituto, in qua pater avus ac proavus meus, vir ut literarum inops sic predives ingenii, in qua denique maiores mei reliqui, non tam "fumosis imaginibus" quam clara fide conspicui, longa serie senuerunt. Ego enim seu natura michi conflante alas seu fortuna, volare longius edidici. [12] Nunc vobis auctoribus primevus michi tandem nidus panditur, quo revolare queam longis iam fessus erroribus. Magna hec esse non infitior; sed illa permaxima quod donum publicum tanto mei nominis, digno utinam, preconio, tanta precum instantia, tanta verborum suavitate conditum est, ut nisi sim saxeus, eternum michi hoc vestro benificio et lumen ad gloriam et calcar accesserit ad virtutem. [13] Quibus rebus si impares grates agam, non mee mentis igratitudo fuerit, sed vestre munificentie magnitudo. Ago tamen quas possum, magnas certe, sed ut ait Cicero, "maiores habeo", quibus exprimendis et accuratiori stilo et feliciori opus esset eloquio. Ita me benificiis vestris obrutum ac circumclusum sentio, ut minus sit omne quod dixero quam quod dicere voluissem. Unum hoc in fine non omiserim, quod anno altero Roma reducem inter clarissimos illos viros qui tum frena reipublice gubernabant, dixisse me recolo. [14] Siquidem eousque patrie mee me attollit humanitas, ut illud quondam pro brevis tituli gaudio imperatoris Augusti responsum cum lacrimis redditum Senatui, michi nunc tantillus homuncio apud vos pro tantis rerum ac verborum honoribus usurpare non verear: «Compos enim factus votorum meorum, patres conscripti, quid habeo aliud Deum immortalem precari, quam ut hunc consensum vestrum ad ultimum vite finem michi perferre liceat?»
[15] Proinde quid animi habeam ad reditum si Deus faverit quantum ve mandatis vestris obtemperare cupiam, ne omnia scripto sed aliquid vivis legati vestri vocibus committam, vir egregius Iohannes Boccaccii, per quem literas ac monitus vestros et iussa percepi, presens peraget, qui ut hanc epystolam fida manu sic ad vos ore disertissimo perferet affectus meos, quem ve cum audieritis, illius ore me locutum credite. Cupio vos florentissima semper in republica feliciter valere.
VIII Idus Aprilis.

6

Ad Iohannem de Certaldo, propositum scribentis ad transitum Alpium.
[1] Iam vero proximiora dixerim que leguntur in fabulis: amatam Phebo virginem obriguisse cursu medio et dum pedibus tangere terram putat, subitis radicibus inhesisse. Certe et ego, quod nesciebam, pro mobilium obsequio pedum tenacissimas interdum radices habeo. Promiseram tibi me Patavo digressurum ad XIV° Kalendas Maias; vix V° Nonas inde digressus, loquor improprie, imo vero divulsus sum. [2] Verone biduum aut triduum agere decreveram; hic quoque iam procrastinando prope circumactus est mensis et quamvis hac presertim parte anni peramena civitas sit, non sine tedio tamen hec michi requies fuit ad alia festinanti, sed indulgentissimi amici blandis precum compedibus explicari hactenus non potui, qui michi pene quotidianus est carcer. Etsi enim amicorum nichil affectu ac pietate dulcius habeam aut sperem, sepe tamen arctius me diligi quam otio meo expediat, questus sum querarque si vixero. [3] Hinc discedens hoc ipso die Mantuam peto, famosam Virgilii nostri matrem; ibi me similis laqueus alter manet, sed ni fallor facilius dissolvendus. Parme superioris amici frena non habeo, tanta brevi rerum mutatio incessit; in ceteris inde totius vie urbibus atque oppidis negotii nichil; itaque confestim, si vita comes fuerit, e transalpino rure nostro ad te iterum scribam, neque deinceps alias prius ex me literas expectes quam que pervenisse me nuntient. [4] Illic sane quandiu? ipsa que res et consilia nostra rotat, modum statuet Fortuna; ego quidem, quod non tibi tantum tali amico sed vulgo etiam notum reor, excussis libratisque omnibus, si ex alto datum esset, optarem in eo rure quicquid est vite quod restat exigere; etsi enim loco illi multa desint quibus voluptas eget urbsque affluit, illa tamen assunt quibus urbs caret quibusque ego maxime delector, libertas otium silentium solitudo. [5] Duo ibi sunt fateor adversa animo, et quod ab Italia locus abest, ad quam me naturalis motus attrahit, et quod vicina nimis est Babilon hec occidentalis, rerum pessima Ereboque simillima, unde me natura itidem dehortatur ac retrahit mea. [6] Ferrem tamen utrunque, amara dulcibus leniens; sed alia quedam sunt que refugiunt stilum, ex quibus michi illic moram profecto brevissimam auguror, nisi quid novi forsan inciderit, quod ipsum quale suspicer ignoro. Id scio, nichil omnino non posse homini contingere, animali caduco prorsus ac mortali, licet inter miserias insolenti. Latet ergo rerum exitus, presens propositum animi non latet, quod et tibi et nostris non ignotum velim.
[7] Romanum nempe Pontificem quem ad ripam Tyberis querere consueverant patres nostri, nos ad ripam Rodani querimus; querent nepotes forsitan ad ripam Tagi, ut pateat nichil esse quod non confundat ac transferat longa dies, et ad occasum omnia properare. De hoc tamen sanctus ille rigidusque piscator viderit, qui cum Rodanum sciret nec Tagum certe nec Secanam ignoraret, naviculam tamen ac retia tyberino fixit in gurgite; ille, inquam, viderit cuius cimba nunc procellis agitur, cuius navalia deseruntur. Viderint qui ad gubernaculum sedent; nos vectores sumus, estu rapimur, fortune participes, non culpe. [8] Illum ergo nunc, quia ubi vellem nequeo, ubi possum querere est animus, simul ac sparsas dulcium reliquias amicorum; cumque omnibus supremum vale dixero, "crudeles terras" et "avarum" vere "litus" effugere atque in prefato rure nostro, quod procul inde quindecim passuum milibus ad preclarum ac sonorum Sorgie fontem latet, inter silvas ac flumina interque libellos varios, qui ibidem sub rustico custode vincti et taciti iam me quadriennium expectarunt, quod superfuerit estatis solitaria quiete transigere, [9] ne si mox vestigia nota relegero, corpusculum hoc, continuis licet ab infantia laboribus exercitum, nimio forsan ardore conficiam, cui parco non ob aliud nisi quo diutius torqueam ac fatigem. Autumnus me revehet, ut spero, simul et libellos ipsos bibliothece itale quos inferre disposui. [10] Habes et de preterito tarditatis mee causas et de futuro propositi mei summam, nequid vel admirationis vel ambiguitatis obrepat. Reliquum est ut Senatui nostro, cui quid debeam nosti, nomen meum sedula devotione commendes; ad hec et tres compatriotas nostros, optimos illos quidem ac probatissimos amicos, quorum quocunque ierim vultus ac verba circumfero quosque non sentientes in peregrinationes longissimas mecum duco, salvere iubeas ore tuo meis vocibus. Vale.
Kalendis Iuniis, Verone.

7

Ad Socratem suum, terremotus urbis Rome et mestum inde presagium.
[1] Quid primum querar an timeam? undique metus, undique dolorum cause, nec ullum presens malum non futuri gravioris mali signum prefert, quanquam quid iam gravius expectari queat, vix intelligam. Mundus hinc hominum rabie, hinc manu Dei ultrice consumptus et exhaustus est, eoque miserie processum ut nulla iam cogitantibus nova malorum facies occurrat; et profecto quisquis hunc statum rerum humanarum posteris, siqui modo supersunt posteri, narraverit, fabulas narrasse videbitur, nec indignari conveniet minus ea nobis credi que nullo modo nos aliis crederemus. [2] Me quidem, fateor, ad credendum multa proniorem tempus hoc fecerit, quo mali nichil inexpertum humano generi est. Ut enim illa preteream diluvia tempestates incendia, quibus integre modo urbes funditus periere, bella quoque toto orbe ferventia magna cum strage populorum, ad hec inauditam seculis pestem celi, que nota sunt omnibus, que civitates vacue nudaque cultoribus arva testantur, que ve afflicti ac propemodum deserti orbis atque ipsius nature, ut ita dixerim, lacrimosa frons luget; [3] ut hec inquam preteream, tam in occasu quam in oriente, tamque sub borea quam sub austro positis notissima, iam ab initio, ut nosti, multis in locis alpes a radicibus mote sunt insuetoque ac sevo venturi presagio, Italie simul ac Germanie magna pars tremuit. [4] Secuta mox mala que nec meminisse sine lacrimis possumus, nec numerare sufficimus. Novissime, cum iam lassatam mortem placatamque Dei iram speraremus, nos pauculi qui erepti publico naufragio videbamur, ecce, quod adhuc forsan ignoras, Roma ipsa insolito tremore concussa est tam graviter ut ab eadem urbe condita, supra duo annorum milia, tale ibi nichil acciderit.
[5] Cecidit edificiorum veterum neglecta civibus stupenda peregrinis moles; turris illa toto orbe unica que Comitis dicebatur, ingentibus rimis laxata dissiluit et nunc velut trunca caput, superbi verticis honorem, solo effusum despicit; denique ut ire celestis argumenta non desint, multorum species templorum, atque in primis Paulo Apostolo dicate edis bona pars humi collapsa et Lateranensis ecclesie deiectus apex, Iubilei ardorem gelido horrore contristant; cum Petro mitius est actum. [6] Res equidem sine exemplo est et que multorum animos iure deiciat; si enim membrorum tremor tantarum calamitatum portendit eventum, quid non minatur tremor capitis? stomacentur et murmurent qui sibi aliquid videntur: mundi caput est Roma, et licet obsoletum impexumque, terrarum caput omnium hauddubie Roma est. [7] Hoc michi si una voce loqui possit, mundus ipse non neget; si bonam fidem non agnoverit, testibus ac cyrographis convincendus. Ne autem pessimum in dubiis augurem de nichilo finxisse mecum censear, et recentibus malorum exemplis et autoritate Plinii, longe clarissimi scriptoris, excuser, cuius ne mutasse sententiam dicar, ad contextum verba subtexui. «Nec vero» inquit, «simplex malum aut in ipso tantum motu periculum est, sed par aut maius ostentum; nunquam urbs Roma tremuit, ut non futuri eventus alicuius id prenuntium esset». [8] Hec ille. Nunc vero quid taceam aut quid dicam? Ita ego te alloquor quasi unumquemlibet ex hominibus nostris rempublicam vehementer amantibus; nam quid refert unde ducas originem? animum magis intueor, quem plane italicum nostra fecit amicitia. Quamobrem applica aurem, mi Socrates: de summo reipublice statu valde anxius sum et mesta michi presagia non tam Rome quam totius Italie, neque tam terrarum quam animorum motus incutiunt. [9] Et cum multa me terreant, tum vetus illud vaticinium tanto ante conditam urbem, non quibuslibet sed sacris insertum literis; quod ubi primum legi, fateor, etsi secularium literarum typo turgidus atque illarum insolens, exhorrui tamen et gelidus "circa precordia sanguis" stetit. Est autem Balaam prophetie ultime novissimum verbum, quod ut laborem tibi auferam evolvendi Librum Numeri, presentibus inseram. Ita igitur scriptum est: «Venient in trieribus de Italia, superabunt Assyrios vastabuntque Hebreos, et ad extremum etiam ipsi peribunt».
[10] Quamvis hoc iampridem in romani imperii ruina videri possit impletum, atque utinam non hic urbis tremor aliam pacis et libertatis nuntiet ruinam! Tu vero eam virtutis ac constantie basim nutanti animo submitte, ut trementibus terris stabili sede consistat, quin etiam, ut Flaccus ait,
Si fractus illabatur orbisImpavidum feriant ruine.
[11] Hec tibi pridem Patavi dictata et dilata hatenus propter nuntii penuriam, hinc mittere libuit non ob aliud nisi ut huic comuni amico morem gererem ad te venire sine meis literis recusanti, quamvis nec nuntio nec literis opus esset cum ego ipse hunc e vestigio secuturus sim. Cum ergo has literas leges, scito me iam proximum; bene autem feceris si michi ad fontem Sorgie obvium te tuleris. Vive et vale, nostri memor.
III Idus Iunias, Placentie.

8

Ad Andream Dandulo ducem Venetorum, exhortatio ad pacem cum Ianuensibus.
[1] Ut aliquid ad te scribam, inclite dux, hinc mea fides hinc humanitas tua suggerit, illinc rerum presentium ac temporum status cogit; hec quidem prestat ut loqui velim, hec ut audeam, ille autem ut tacere nequeam. [2] Quis enim ab amante solicito silentium requirat? libertas amoris verecundie frenum nescit; os licet obstruxerit rationis manus et magnitudini rerum se imparem recognoscens animus quiescendum tacendum ve denuntiet, erumpet tamen anxium pectus in voces, non peregrinas sententias aut verba venabitur, quicquid ad manum venerit, quicquid dolor metusque suaserint, loquetur; festina trepida tumultuaria et quod natura rerum fert, simillima mentis fluctibus exibit oratio. [3] Id si unquam alias, nunc michi presertim evenire noveris. Moveor equidem, dux illustris, et valde permoveor, et si proprium affectus mei nomen exigis, permetuo frementes in circuitu procellas et quos undique cernimus rerum motus; sed ut totius humani generis lamenta preteream, italicus homo ad italicam querelam venio. [4] Surgitis nunc ad arma duo potentissimi populi, due florentissime urbes, duo ut dicam breviter, Italie lumina, que ut michi quidem videtur, peroportune adeo hinc illinc circum Ausonii orbis claustra distribuit natura parens, ut vobis ad arthon et ad ortum solis, illis ad meridiem et ad occasum versis, vobis Superum, illis Inferum Mare frenantibus, post debilitatum inclinatumque iam, ne dicam prostratum prorsus et extinctum, romanum imperium, adhuc reginam Italiam quadripartitus orbis agnosceret. [5] De qua re etsi quarundam forte gentium superbia in terris litem factura videatur, in alto certe nullius usquam impudentia controversiam movebit. Ceterum si in vosmet ipsos, quod nedum spectare sed ominari horreo, victricia nunc arma convertitis, hauddubie nostris propriis manibus saucii perimus, nostris propriis manibus spoliati et nomen et multis quesitum laboribus imperium maris amittimus; ita tamen ut quod sepe alias malorum solamen habuimus, non perdamus; calamitatibus enim nostris gaudere poterunt hostes, sed minime gloriari. [6] Inter cunta nimirum quibus angor aut terreor, nil magis quam intractabiles animos et consilia iuvenum pavesco; ignara etas est ac fortune volubilis inexperta et cuius impetu magna olim imperia corruerunt; omnia sibi que cupiunt, pollicentur eoque sepissime falluntur. [7] Ut enim verum est quod ait apud Livium ille clarissimus bello vir: «Non temere incerta casuum reputat quem nunquam fortuna decepit», sic et quod sequitur verum est: «Nusquam minus eventus respondere quam in bello». Falli proculdubio necesse est eos quibus unus duntaxat isque serenus ac tranquillus fortune vultus apparuit; bifrons est enim aliquantoque sepius violenta quam mitis. Ideoque letus audivi te res ambiguas ad senile consilium reiecisse. [8] Hoc providentiam moresque tuos decuit, quorum gravitas atque maturitas te in illa acie primum fecit, cum adhuc in altera sis etate. Adolescentie ferociam, senio prudentiam attribuunt, ut non immerito illi quondam romane reipublice magistri, quorum virtuti nichil inaccessum fuit, sive ob honorem sive ob similitudinem paterne solicitudinis patres dicti, ob etatem certe senatorum nomen acceperint. [9] Qua cura iuvenibus primum, mox etate nostra pueris quoque permissa, ex quam alto ceciderimus, utinam non tam publice notum foret! Sed de hoc alibi; neque enim leve est dolori ac pavori simul obsequentem et deflere preterita et venientia providere, dare damno lacrimas et periculo cautionem.
[10] Ad id ergo quod venturi metu cruciat, revertor. Solicitum, fateor, atque attonitum: me habet patrie tue status; de te quid dicam? cuius enim glorie gratulor, si compatiar labori, parum ipse michi consentiam. Ingenio tuo non compati non possum; sentio namque quid intersit inter armorum strepitum et pyeriam quietem quamque tenuiter inter Martis tubas plectrum sonet Apollinis. [11] Quia vero nichil patrie negare potes, que de te sic in pace merita est ut eam nec belli tedio nec mortis terrore desereres, si relicto tantisper Elicone ac feriantibus libellis secutus es publici fati viam, et grati civis et boni viri et egregii ducis officio functus es, ita tamen ut armatus pacem cogites, pacem ames atque ita persuasum habeas nullos te triumphos clariores, nulla opimiora patrie spolia referre posse quam pacem.
[12] Libenter ubi de pace agitur Hanibalis verbo utor, quod scilicet ex ore bellicosissimi viri veritas ipsa videatur loquentis adversum studiis testimonium extorsisse. Is ergo apud eundem Livium quid ait? «Melior tutiorque» inquit, «est certa pax quam sperata victoria». Hec ille vincendi desiderio ardens et qui pacem toto orbe turbaverat. Quid igitur amicus pacis? Nonne potius dicat: 'Melior sanctiorque est certa pax quam certa victoria'? propterea quod illa quietis et caritatis et gratie, hec laboris et criminum et insolentie plena est. [13] Quid autem pace iocundius, quid felicius, quid dulcius? quid vero sine pace vita hominum, nisi periculum pavorque perpetuus ac tristis curarum immortalium officina? quenam ista voluptas, oro, est sub divo pernoctare, classico somnum frangere, corpus lorica atque, ut ait Maro, «canitiem galea premere», ferreis semper vinculis arctatum mori subito et que ultima virorum fortium cura est, inhumatum abici? [14] Iuvat mordaci solicitudine, iuvat metu et odio miserum cor atterere, et his studiis incertum huius brevissime vite tempus impendere. Siccine tutum est cum pelago simul et cum hoste certare, hoc est gemina pariter cum morte luctari? Nemo enim queso, vos fallat: cum asperrima atque invictissima et, quod tristius dico, cum italica gente bellum geritis. Utinam inimice urbes vobis essent Damascus aut Susis, utinam Memphis potius aut Smyrna quam Ianua, utinam adversus Persas aut Arabes, utinam adversus Tracas aut Illirios pugnaretis! [15] Nunc vero quid agitis? Siqua latini nominis reverentia est, quos delere molimini, fratres sunt, et heu non tantum apud Thebas fraterne acies sed per Italiam instruuntur, amicis flebile, letum hostibus spectaculum. Quis autem belli finis ubi seu victores fueritis seu victi — anceps est enim alea fortune — necesse est ut alterum e duobus Italie luminibus extinguatur, obscuretur alterum? De tanto enim hoste incruentam sperare victoriam, vide ne non tam generose fidutie quam incuriose dementie signum sit. [16] Sane vos videritis, viri magnanimi et prepotentes populi, — quod enim uni dico, dictum ambobus intelligo, nisi quia, ut ad te potissimum hec scripta perveniant, et devota familiaritas, que michi cum virtutibus tuis est, et ipsa locorum vicinitas causam prebuere — vos, inquam, videritis quorsum pergatis animis, quis sit irarum modus, quis terminus odiorum, quid de salute propria, quid denique, cuius non parva portio pendet ex vobis, de statu publico cogitetis; [17] modo ne illud excidat quod, nisi gliscentis belli ardor fonte aliquo pietatis extinguitur, de vulneribus que parantur, non numantinus aut penus sed italicus sanguis fluet et eorum qui, siqua nunc repentina vis ingruat aut siqua barbaries — quod interdum sed nunquam gratis ausa est — fines nostros irrumpat, primi vobiscum arma pro comunium fortunarum defensione suscipient, qui simul pectora sua morti atque hostilibus telis obicient, qui et vestris tegentur et vos clipeis ac corporibus suis tegent, qui profugos hostes vinctis classibus persequentur, pariter vivent, pariter morientur, pariter pugnabunt, pariter triumphabunt. [18] Tales igitur hos viros propter levis forsan iracundie stimulos invadere et quanquam impune possis, evertere, quid delectationis habeat non intelligo; norunt fortasse melius incensi quorundam animi, qui supplicio amicorum et vindicta quarumlibet offensarum more femineo delectantur! Profecto nec utile nec honestum, denique nec humanum est: [19] satius est oblivisci iniuriam quam ulcisci, et inimicum placare quam perdere, illum precipue cuius et merita precesserunt et, si in gratiam redierit, sequi possunt; nempe etsi utrobique par labor esset, tamen mansuetudo hominum est, ferarum rabies, eaque non omnium sed ignobilium et quas sinistra nature manus attigit.
[20] Si igitur inter consiliarios tuos, quos plurimos gravissimosque non dubito, mea vox auditur, non modo venientem non repelles pacem, sed ultro illi obviam ibis et avidissime complexus inventam, ut apud vos eternum maneat curabis; quod facilius assequeris si, quicquid erit, sobriam venerandamque canitiem in consilii partem voces. [21] Illos audi qui et fortune ludos nosse et amare rempublicam didicerunt; his enim dulcedo pacis est gratior qui contrarii amaritudinem pregustarunt; ceteri ergo tanquam pacis hostes a limine arceantur. Neque tamen illos admitto quibus nulla sunt senectutis insignia preter rugas canos ac calvitium et incurvum tergum "nasique madentis infantiam et cum voce trementia membra", ut Satyricus ait; suas sibi haud equidem invidiosas dotes habeant; nos enim non putres querimus sed maturos. [22] Neque rursus illos excludo, siqui sunt, qui florentibus annis animi preoccupaverunt senectutem, neque quod in te miror, in aliis sperno, sicubi precox indoles affulserit. Non sum nescius quantum Africanus meus adolescens afflicte reipublice non manu solum sed consilio profuerit; aut dum secretum senatus celat, Papirius Pretextatus quonam matrem ioco luserit. Quid pedagogo suo Portius Cato, quid seni anxio puer suasit Alcibiades? [23] Sed michi crede, perrarum genus hominum quibus tenera etate contingat sapere; ubi sane tale aliquid et pregressum annos adolescentem videris— nec enim infitior fieri posse — senum choris ascribito. His consultoribus, neque precipites irruent sententie neque sub amictu veri mendacium clam subrepet. Tu qui et consilii prima vox et rerum caput esse meruisti, hoc semper tecum cogita, primas ad te partes vel glorie vel infamie pertinere; ideoque sopitis omnibus solus vigila. [24] Neque enim, quod illustribus viris placet, par imperatoris et militis labor est; promptior ad actum venit quem maior premii spes impellit, et quanquam multe et varie sint premiorum species ad quas pro varietate affectuum non uniformiter inclinamur, hauddubium tamen quia nobilibus animis post virtutem summum calcar est gloria. Hoc igitur excitatum animum curis "optimis exerce"; «sunt autem optime cure de salute patrie», ut ait Cicero. [25] His tibi nunc in celum iter facturus, assurge teque supra te ipsum erige; vide circumspice contemplare omnia et felices bellorum exitus cum infelicibus confer et damna cum commodis et gaudium cum merore; et quoniam, ut dixi, in causa pacis aptissimus testis est Hanibal, diligenter cave «ne» ut ait ille, «tot annorum felicitatem in unius hore dederis discrimen». Quantis enim, putes, laboribus hec collecta potentia est! quantis gradibus ad hoc fortune fastigium est ascensum! [26] Pervetusta, si nescis, gentis tue fama est, quod plerique non putant, multisque ante urbem conditam seculis non Venetorum modo, sed quod magis mirabere, Veneti etiam ducis clarum nomen invenio; quo diligentius advertendum est, ne virtutem casibus et tot annorum consilio partum decus, fortune vastatricis subdas imperio. [27] Et quoniam, ut sapientibus visum est, nullo maiori quam fame precio virtus constat, optime et e republica te facturum noveris, si ubi res exigat, iactura etiam proprie laudis bonum publicum redemeris, frementique turbe tuta magis quam speciosa consilia et profutura potius quam placitura prebueris, cuntatorque dici malueris quam preceps, Maximi ducis exemplo de quo ait Ennius:
Non ponebat enim rumores ante salutem,
neque virtutis studio quesitam infamiam aut stultorum odium horrueris. Quod enim eidem duci accidit, et cumulatior gloria et cum admiratione omnium amor te publicus sequetur; que si etiam spes abesset, quid virtuti tamen, quid et glorie debeamus, et per te ipsum scis et a philosophis didicisti.
[28] Quanto autem cum dolore, nequid omnino ubi subtraham, audivisse me putas recens vobis cum Aragonie rege fedus initum? ergo ne ab Italis ad Italos evertendos barbarorum regum poscuntur auxilia? unde infelix opem speret Italia, si parum est quod certatim a filiis mater colenda discerpitur, nisi ad publicum insuper parricidium alienigene concitentur? Dicet aliquis: 'Idem mali genus prius ab hoste tentatum'.
[29] Iam dixi; etsi unum alloquor utrunque redarguo. Quanto dignius fuerat, irarum detersa rubigine, a qua non ullius amicitie sinceritas, non fraternus amor, non suprema demum parentis ac natorum pietas prorsus immunis est, Venetos cum Ianuensibus unum fieri, quam formosum corpus Italie lacerari, vobis occidentalium, illis, ut audio, dextras orientalium tyrannorum in partem furoris implorantibus. [30] O ferales et supervacuas cautelas, o malivolentie genus ultimum, quod manu propria non possis, ad id circumspicere quos irrites, et argumentum odii prebente vicinia, vicarios scelerum subrogare! Atqui multarum hinc miseriarum fluxere primordia, dum indigno et nescio unde prodeunte fastidio nostrarum rerum, in admirationem rapimur externarum, et iampridem consuetudine pestifera italicam fidem barbarice perfidie posthabemus. [31] Insani, qui in venalibus animis fidem querimus quam in propriis fratribus desperamus. Quo effectum est ut iure optimo in has calamitates inciderimus quas iam sero et inefficaciter lamentamur, postquam Alpes ac maria, quibus, non menibus, natura vallaverat, et interiectas obseratasque divino munere claustrorum valvas, livoris avaritie superbieque clavibus aperiendas duximus Cimbris Hunnis Pannoniis Gallis Theutonis et Hispanis. Quotiens illud pastorium Maronis flendo cecinimus:
Impius hec tam culta novalia miles habebit,Barbarus has segetes? en quo discordia civesPerduxit miseros!
[32] Sed ut ad rem redeam, quid vos deliberaturi sitis ignoro; illud scio quod in emulatione olim pari sed conditione longe impari, dum evertendi infestissimam Athenarum urbem Lacedemoniis oblata esset occasio, nec de potentia iam sed de sola voluntate superesset questio, e duobus Grecie luminibus eruturos se alterum negaverunt; preclarissimum sane responsum et prisca illa Sparthanorum dignissimum disciplina. [33] Quodsi ex ore illorum sonuit quos victoriarum principandique libidinis notat Plato, quid vobis mitissimis ac modestissimis viris visum iri arbitrer? certe ego, qui in tantis motibus non moveri nequeo et diversis affectibus, amore metu spe, unum pectus urgentibus secumque certantibus, pace animi careo, iusta me reprehensione cariturum credidi, si cum hi silvas in classem traherent, hi gladios acuerent ac sagittas, illi muros ac navalia communirent, quod unum michi telorum genus erat, ad calamum confugissem, non belli auctor sed suasor pacis. [34] Finem facere iandudum cogito, non ignarus quanto verborum freno uti deceat cum superioribus colloquentem; sed nullus est amore superior. Ille te coget ad veniam qui ad multiloquium me coegit; hoc unum in finem coram duorum populorum ducibus affusus et lacrimosus obsecro: infesta manibus arma proicite, date dextras, miscete oscula, animis animos signis signa coniungite. [35] Sic navigantibus occeanus et Euxini maris ostia patebunt nullusque regum aut populorum nisi venerabundus occurret; sic vos Scitha, sic Britannus Aferque permetuet; sic Egiptum sic tirium litus et armenium, sic formidatos olim Cilicum sinus et Rhodon quondam pelagi potentem, sic sicanios montes et maris monstra trinacrii, sic infames antiquis et novis latrociniis Baleares, sic denique Fortunatas Insulas Orchadasque famosamque sed incognitam Thilen et omnem australem atque yperboream plagam securus vester nauta transiliet; modo invicem tuti sitis, nil aliunde trepidandum est. Vale, ducum ac virorum optime.

9

Ad Iohannem Aretinum, ex itinere.
[1] Speratum solatium Padus abstulerat; nichil ioculare quod scriberem fuit, nisi illud sat forsitan risu dignum, quesisse anxie quod riderem. Severior, quantum michi videtur, antiquitas, etas nostra iocosior, quando natura rerum est ut in curas seriis, in iocos ineptiis moveamur. Crede michi, plusquam semel risisset Crassus ille senior, si sibi nobiscum vivere contigisset, seclisque collatis, intempestivum risum suum Democritus non negasset; tot modo stultis senibus, tot delirantibus aniculis plena sunt omnia, ut vanos ac ridiculos iuvenes pretermittam. Coram tamen ista iocundius. [2] In transitu Alpium tibi hec scribo; ne literas alpinas angustoque loco ac tempori conformem epystolam mireris. Tu me, oro, confestim sequere, et facies, scio. Mallem comitareris ut sepe alias, sed nulla iocunditas hic perpetua est. Ad fontem Sorgie te expecto, locum semper mirabilem atque amenum sed estate persimilem campis elysiis; illic aliquantulum respirabimus priusquam illud tartareum limen vicine Babilonis ingredimur. Vale.
XII Kal. Iulias
, Gebenne montis e vertice.

10

Ad Philippum Cavallicensem epyscopum.
[1] Impatiens desiderii quod absentia michi diuturna pepererat, atque in primis verendam exoptatamque michi revidere cupiens faciem tuam, deinde sparsas ac laceras reliquias amicorum, adversa parte anni longas ac difficiles vias animo corpus sublevante complevi, ut de me poeticum illud proprie dictum putes:
Vicit iter durum pietas.
Nunc ad caput Sorgie quietem nactus solitarii ruris tui, me ipsum et ab itinere fessa membra recolligo. Hinc igitur hec tibi raptim scribo, ne ab alio prius audias quo desidiam meam culpes. Reliqua coram propediem; veniam, enim mox ut squalorem et estivum pulverem lucidi fontis ope detersero. Vale.
V Kal. Iulias.

11

Ad eundem
[1] Que de me scribis, pater, duobus illis tam magnis apostolice cimbe remigibus, intenta mente perlegi; quam vera quidem, et qui dictavit illa viderit et qui legerit. Ego certe quo te et tua profundius scrutor, eo plus fidei habeo veteri illi laudatoque proverbio 'amantum ceca esse iudicia'. Sic tamen esse gaudeo, cupioque persuadeas quod intendis, ita quidem ut, cum autoritate tua moti tecum sentire ceperint, idem etiam velint errorisque simul fiant amorisque participes, ego utrinque et incognitus permaneam et dilectus. Vale.
III Kal. Iulias
, ad fontem Sorgie.

12

Ad Olimpium, de mutabilitate propositi.
[1] Quam instabiles et quam varie sint mortalium voluntates et quam de futuro semper suspensa consilia, eorum presertim qui a sapientia procul absunt, ex me licet intelligas. Cepit ecce impetus colles et specus et nemora revidendi virentique musco obsita atque ad famosum Sorgie fontem semper saxa sonantia. Ubi puer olim, post adolescens, denuo vir fueram, ego iam senectuti proximus redii, quo, ut nosti, nunquam amplius redire decreveram. [2] Dulcedo quedam subiit locorum et latens animo calcar incussit; frenare illum ratio non potuit, Non me huc ulla spes attraxit, non necessitas, non voluptas nisi aspera quedam et agrestis, non denique, que una temporalium causarum honestissima est, caritas amicorum.
[3] Quos enim hic amicos habeam, ubi nemo est qui ipsum amicitie nomen intelligat? Exilis glebule et felicioris vitis atque olee cultibus vel flumineis hamis ac retibus intenta plebecula nullum vite sermonisque commercium habere mecum potest. Neque tamen rerum ignarus aut casu aliquo delatus sum, quippe ubi bonam evi partem exegisse memineram, iudicio potius sciensque ac volens certus ve quid dimitterem quid sequerer, reversus. [4] Siquid excusabile est in hac mutatione propositi, amor est non rei alterius nisi solitudinis et quietis. Usque ad satietatem notus in patria fugiensque fastidium quero ubi lateam solus inglorius et ignotus; mira cupiditas, inter tot presertim inanis glorie sectatores. Sed sic est: hoc sequor, hoc appeto, nec me hinc quesite olim vel sperate fame claritas ac celebrioris vite iocunditas retrahit, hinc autem cunta contraria et preterea ruralis victus deterret austeritas. Ut scias quanti otium facio, nichil habeo quod cum illo permutatum velim. [5] Impulit animum, ut dixi, non sine quadam dulcedine, memoria ruris abditi et silentis, ubi ab ineunte etate versatus sum; ut minus mirer Camillum summum illum virum potuisse exulem patrie desiderium et romani situs sentire dulcedinem, cum ego italicus homo ad Arni ripam genitus, loci dulcedinem transalpini senserim. [6] Sane consuetudo longior in naturam vertitur; hinc illa cessat admiratio cur tam cupide verser in finibus alienis; usu enim iam niris huius incola factus sum, et huc veniens in patriam meam commigrare michi videor. Nichil autem me vehementius movit quam spes ingens supremam opusculis quibusdam meis imponendi manum, ut hic incepta Deo auspice, hic eodem duce finiantur. [7] Si autem more mee in his locis spatium queris, incerta res est, sicut ventura quelibet. Iam iter ingressus, priusquam Italia excederem, dum amicis abitum meum et redeundi propositum literis indicarem, scripsi me autumno proximo reversurum. Ita tunc opinabar, sed nunquam bene consilium capitur de longinquo; vetus verbum est «gladiatorem in arena consilium capere»; presentem esse oportet qui deliberat; multa sepe temporum conditio, multa locorum facies, multa colloquium amicorum innovat in consiliis humanis. [8] Quantum ergo de preteritis futura conicio, biennii tempus ad id quod molior satis erit, et fere huius temporis spatio italicam et gallicam sedem alternare soleo; quamvis non sim nescius non biennii tantum sed unius etiam diei spes ambiguas, semperque michi placuerit religiosi senis verbum qui a rege, ut aiunt, sero ad crastinum prandium invitatus, crastinum sibi nullum esse respondit. [9] Preclare quidem ac graviter et non se fallente animo, ut magna pars hominum, que crastini spe hodiernum sinit effluere. Is sane, quantum illa vox innuit, sarcinulis compositis omnem diem ut ultimum agebat, utque eventu clarius responsum fieret, eadem illa nocte defunctum senem memorant. Nobis solemne est futuri expectatione presens perdere; sed mitto hec in quibus pene pariter omnes erramus; ad propositum revertor. [10] Siquid vero contra promissum olim tibi factum egisse videor, ignosce; excuset humane mentis varietas etiam doctioribus insita, et nisi a perfectis uni summo bono inherentibus nunquam prorsus evitabilis, et de qua tunc multa disserui, mutatione locorum declinanda fastidii mater, identitas. Denique patere, oro, me ortulos meos his manibus consitos, vel siquid hic supervacue et que me dedeceat familiaris subest cure, permitte saltem colles ac fontes silvasque revisere studiis nostris amicissimas; [11] postremo libellis meis, quorum hic quoque non parva nec inamena copia est, lucem reddere, qua longo tempore caruerunt clausi archulis et clavibus; reddere illis oculos et oculis meis illos, et si forte plus non detur, at saltem vetustissimis membranis tineas cariemque discutere. Sed dabitur plusculum aliquid, ut spero, et biennium ceptis pendentibus suffecturum auguror, ut dixi; quibus, si datur, explicitis, alia michi restat vite via, ad quam iampridem nisi ponderibus meis premerer, anhelo et magna mentis agitatione suspiro. Vale.
Ad fontem Sorgie,
XIV Kal. Augustas.

13

Ad Nicolaum Azarolum, magnum Regni Sicilie senescallum.
[1] Non possum, vir egregie, tarditatem meam eo clipeo protegere quem magna scriptorum inertium pars pretendit, me nichil habuisse quod scriberem; scribendi nempe latissimum michi campum aperit virtus tua non familiares tantum epystolas sed libros. Tam magno enim tamque invicto animo te fortune colluctantem video, ut sepe impetus incesserit sub tuo nomine grandiusculum aliquid ordiri et tibi et michi debitum et comuni patrie non indebitum, que nos multum diverso sidere, te quidem gloriosos atque magnificos ad actus, me at verbula hec qualiacunque progenuit. [2] Accessit ad uberiorem stili materiam recens regia fortuna tuis semper adiuta consiliis, que michi letam spem restituit illo incolumi nunquam barbaros in Italia regnaturos. Proinde rerum gestarum satis est seu historiam meditantibus seu poema, ut lyrici carminis subiectum, vite serenioris morumque dulcedinem atque altissime tue mentis tranquillitatem mansuetudinemque, preteream. [3] Veruntamen hic calamus, rerum sibi conscius suarum et prope iam fessus veterum, nova cunta formidat; hec vera silentii causa est. Habeo, fateor, et si aliud non haberem, tu das abunde quod scribam; tempus utinam dare posses! illud enim certe non habeo, curis meis obsessus, que sicut moderate iuvant exercentque animum, sic immodice pregravant enervantque. De reliquo fortune crimen fuerit; [4] tu vero, vir optime, affectum meum, nudum licet effectibus, illa tua, precor, humanitate complectere, non ignorans me vel in silentio tuum esse, et si, quod spero quidem et cupio, ceptis illustribus favor celestis affuerit, ut corpus italicum tabe barbarica purgatum medullitus agnoscam, in quod iam nunc, ut fama est, dulcia nostris amara hostibus preparatoria confecistis, sentio me desiderio meo non posse diutius obstare quominus in illud litus cui non modo in Italia sed in toto etiam orbe terrarum scriptores rerum dant pulcritudinis principatum, inter occupationum mearum retia dilapsus evadam et faciem tuam visurus et Parthenopen revisurus. Vive et vale, decus nostrum.
IV Kal. Septembris, Avinione.

14

Ad Philippum de Vitriaco factum epyscopum Meldensem, inter congratulationem et compassionem dubie.
[1] Conngratuler an vero compatiar, amantissime pater atque optime, quod cum maxime necessaria quies esset, tum maxime tibi superimpositum laborem video et predulcibus studiorum curis iocundissimoque otio predura negotia et epyscopalem solicitudinem successisse? [2] Heu quotiens Augustus Cesar, ut unico et omnium altissimo sim contentus exemplo, quotiens hac etatis parte, quam nunc degis, ut laborem dimitteret de dimittendo imperio cogitavit! testatur quedam eius epystola ad Senatum missa, in qua orat ut privatam agere sibi liceat et liberam senectutem, quam procul ab illo fastigio honoratam sibi spondere non dubitat. [3] Tu cum honoratus esses et quietus omniumque liberrimus quos ego nossem, ultro laborem et voluntariam servitutem subiisti, dum nodosis atque inextricabilibus et a falce repullulantibus plenum curis pontificatum es amplexus, prorsus magno animo et excelso, qui proprie quieti et honestissime voluptati tue utilitatem publicam pretulisti. Proposito igitur tuo gratulor compatiorque fortune atque illud hortor in primis ut quod invito animo suscepisti, indefessa constantia prosequaris, gloriam in terris, in celo autem stabiliora quedam premiorum genera meriturus. [4] Hec tibi raptim scribere visum est expectante nuntio, cum aliud quod scriberem non haberem, presertim ut scires ubinam terrarum sum. Ad ripam Rodani rursus me compulit sors mea, utinam antequam roter iterum, te visurum. Tu vive feliciter et vale, nostri memor.
Avinione, X Kal. Novembris.

15

Ad Philippum Cavallicensem, de quietis studio et laboris fuga.
[1] Reducem te peregrinatione longissima letus audio et tensis ad celum palmis cum Anchise ordior:
Venisti tandem.....Quas ego te terras et quanta per equora vectumAccipio!
Quidni autem gratuler tantum et tam bene de me meritum patrem sospitem michi restitui? Tota mecum gaudet ecclesia, quam bimestri spatio, quod plusquam bienne visum est, acephalam reliquisti. [2] Totus amantissimus ille grex tuus exoptatum pastoris sui plaudit ad reditum, serenissime semperque mitissime iubar frontis aspiciens, benesuade ac salutifere sonum vocis audiens leta pascua designantem, ad hec et leve iugum et pastoralem baculum suavissimum recognoscens. Ipsi colles ipse valles ipsa urbis tue menia michi certe videntur vel in silentio gratulari sibi reddito sole suo. Molesta quidem amantibus semper absentia sed interdum utilis excitandis affectibus; [3] multos ego arbitror quonam cultu sis colendus presens per absentiam didicisse; ut enim ruris sic convictus mutui prodesse solet intermissio, et cessatio temporalis sicut frugum ex novalibus, sic ex animis uberiorem messem dilectionis elicere. Verum hec et in terris sterilibus agriculture lex et in animis tepidis amicitie regula locum habet; contra autem, sicut qui felicius arvum colunt, sic ego cum tuis omnibus quibus animus desiderio ardens est, tali vicissitudine non egemus; semper potius te presentem, si fieri possit, nullamque tui vultus eclipsim oculis nostris occurrere et cupimus et rogamus. [4] Et sane, ut tibi nec minus michi qui loquor, utile consilium meum vetus inculcem, tempus est iam ut proris ad litus versis portum petamus proximum, ubi iactis tandem anchoris quiescamus, linquentes aliis terrarum pelagique circuitus plenos innumerabilium difficultatum atque discriminum. [5] Satis superque, nisi fallor, experti sumus quantum torqueat pernox cura, quantum diurna negotia fatigent, quem anhelitum quem sudorem vel ascensus montis excitet vel descensus, quid tedii pariat immensa planities, quid nimbose noctis in tenebris terroris afferat irati maris unda ferventior et ululatu nautico permixtus ferientis scopulum cimbe fragor. [6] Et lutum et pulverem et nives et glaciem et saxa transivimus et grandinem et procellas, ventos imbresque pertulimus et estus et frigora et predonum insidias et impetum beluarum; nullum fere mali genus intentatum liquimus et sicut per ista iuveniliter transivisse atque horum postea meminisse delectabile, sic ab his nunquam divelli posse miserrimum est. [7] Dimittamus igitur hec aliis vel inexpertis vel expertis forte felicius; hi quidem quod nostris didicimus periculis, suis discant; hi autem suo marte procedant unde nobis iam et tempestivum et commodum est reverti. Sunt quibus inexhaustus labor et iuge periculum pro voluptate sint; nobis si professionis rerumque nostrarum memores sumus, amabilis quies est et optanda securitas. Longe lateque pervagati sumus; tempus est subsistendi; advesperascit enim, pater optime, et ante noctem de hospitio cogitandum est. Hanc tibi literulam redeunti obviam premisi e vestigio secuturus. Vive feliciter et vale, decus nostrum.
VIII Kal. Novembris, Avinione.

16

Ad quattuor cardinales reformando Romane Reipublice statui deputatos.
[1] Fragilibus humeris grande honus imponitur ab illo et pro illa quibus negare nil potui; nequid ergo reicerem, iussit anime dominus amor mee. Comunis patrie et parentis publice salus in ambiguo vertitur; non est filius quem pie matris non tangit iniuria. Accedit ad humani generis universale debitum singulare quoddam erga me meritum urbis Rome, que et suum me insigni privilegio civem vocat et fortasse non ultimum hoc tempore nominis sui et fame presidium senescentis in me repositum arbitratur. [2] Denique sic semper de me meruit, ut ubi de statu eius queritur, non modo turpe silentium meum sit sed inhumanum etiam et ingratum. Hec idcirco prefari libuit nequis me insanum aut mei ipsius oblitum putet, qui maiora viribus meis sim aggressus contraque consilium Sapientis "altiora me quesierim et fortiora me scrutatus fuerim"; seu indignanter audiat quod romana libertas pio quidem sed humili prorsus et subito ac pedestri et forsan impertinenti elogio defendatur. [3] Magna res, fateor, et coram magnis agitur et ad maximum referenda. Ego vero parvitatis mee michi sum conscius, sed ad loquendum animos dat innata devotio; itaque, patres optimi, quibus huiusce rei cura mandata est, si a vobis, ut spero, hactenus mee procacitatis excusatio faventibus animis est admissa, pias, oro, dehinc aures fidelibus adhibete sermonibus, non quis ego sed quenam intentio mea sit, neque tam qualiter quam quid dicam, imo vero non tam quid dicam quam quid dicere velim et quid super tanta materia dici potest, misericorditer attendentes.
[4] Primum hoc animis vestris reor insitum, nullius humane rei nomen esse sonantius quam Reipublice Romanorum; hoc michi nulla regio, nulla gens, nulla barbaries negabit, sed orbis ipse terrarum, si loqui possit, uno ore fatebitur, et suum caput ingenue recognoscet, impexum licet neglectumque miserabiliter et incultum. [5] Quamobrem et si nichil aliud esset Roma quam nomen, esset tamen regine olim nomen urbis, ut arbitror, quadam cum veneratione tractandum; illius, inquam, urbis quam Deus omnipotens tot tantisque prerogative temporalis ac spiritualis insignibus adornasset, penes quam et vere fidei basim et Ecclesie fundamenta et supremum totius orbis imperium statuisset. Nunc vero et plus aliquid quam nomen Roma est et unde vel sperari possit aliquid vel timeri. [6] Illud ex ordine cogitantibus occurrat non frustra nec temere sed divinitus factum esse ut vobis potissimum ex omni sacro collegio Romanus Pontifex gloriosum hoc et meritorium, quamvis equa lance librantibus minime grave, pondus iniungeret; et quibus tres preter profundissimam sapientiam uberrimamque doctrinam, romanarum quoque rerum notitiam experientia docuisset; quartus vero non modo romane esset originis sed genus etiam, ut quidam putant, ex altissima ac vetustissima traheret gente Cornelia, et tamen — o vera pietas, o patrie dulcis amor! — adversus superbam nobilitatem athleta fortissimus indefense causam plebis ageret et oppresse patrocinium libertatis. Piam igitur ad causam a Deo iudices dati, nullum secordie locum, nullum humanis precibus aut gratie relinquatis. [7] Sed ut iantandem questionis et sententie mee summam brevi sermone complectar, lis antiqua repetitur atque utinam prisce superbie nil nove tyrannidis accessisset. Ignava placensque sibi de nichilo et spernens cunta nobilitas humilitate nimia romane plebis abutitur, nec aliter quam totidem Penos aut Cimbros captos et sub iugum missos, ignominiosum pertrahit ad triumphum; atqui nulla lege cautum, nullo more servatum, nunquam alias fando auditum est ut domitis civibus triumphetur. [8] Unum hoc etiam loco non alienum fuerit interfari, nequa sit orationi mee vel levis odii permixta suspitio, me scilicet harum unde ea lis oritur familiarum, alteram non odisse, alteram vero, quod commemorare superfluit, non amare solum, sed familiari quodam semper obsequio coluisse, nullamque michi toto orbe principum familiam cariorem; carior tamen michi respublica, carior Roma, carior Italia, carior bonorum quies atque securitas. [9] Itaque ut defunctorum atque viventium pace loquar, hec, nisi fallor, causa fuit cur in hanc magnitudinem urbem unam crescere consenserunt Deus virtus labor pariter ac fortuna, ut Ecclesie et Imperii caput esset, non ut regnum fieret paucorum civium, imo — si verum, petita venia, loqui licet — nec civium quidem romanorum nec romanum nomen amantium. Non insistam in utriusque gentis origine recensenda; nota res est et Rheni vallibus et Spoletinis etiam decantata pastoribus. [10] Ita domina gentium, in omnes lapsa miserias nullique miserabilis, non, ut quondam, propriis sed alienis manibus lacerata, vetus illud solatium perdidit malorum:
nullos admittere regesSed civi servire suo.
Et an huic iniurie occurrendum sit, ambigitur; illud autem omittitur, quod ante omnia quesitu dignum erat, quibus seu quam exquisitis suppliciorum generibus predones publici puniendi, aut saltem in libera civitate libertatis hostes quam procul a muneribus publicis sint arcendi. [11] Id unum queritur, stupendum dictu, an dominator olim populorum omnium populus romanus eousque restitui debea libertati ut in Capitolio suo, unde Senonum flammas atque arma submovit, ubi reges captos ante triumphales currus vidit, ubi legatos gentium supplices audivit, unde precipitans superba civium atque hostium cala confregit, hodie possit una cum domesticis tyrannis partem ullam publice administrationis attingere. [12] O bone Iesu, ubinam gentium habitamus? aspicis ista, Salvator, aut quonam piaculis nostris offensus solite pietatis oculos avertisti? Miserere iam et tanti maculas absterge dedecoris. Hucne igitur vivendo decidimus, hic erat erumnarum terminus ut in publico vel, quod publico maius est, coram Cristi vicario et coram Apostolorum successoribus quereretur liceat ne romanum civem in senatum eligi, cum tandiu alienigenas regnare et tot Tarquinios Superbos in Capitolio videamus?
[13] En questio ad quam solvendam quattuor celi cardinum labor invigilet. Certe ego, si consular, respondere non dubitem romano more senatum romanum nonnisi ex romanis civibus constare et externos a limine secludendos, non tantum quos miserint longinqua terrarum, sed Latinos etiam, gentem proximam atque contiguam Romanis et pene cum eis unum corpus, neque illos solum verbo vel calamo sed si fieri possit, etiam gladio deterrendos; [14] exemplo Auli Manlii Torquati, qui cum Latini quondam peterent ut ex eis alter consulum et senatus pars dimidia legeretur, tanta indignatione permotus est ut iuraret se in curiam "cinctum gladio venturum" et siquem ibi Latinorum cerneret, "manu propria perempturum". Quonam ille animo spectasset senatum totum a Rheni ripis vel ab Umbria venientem, qui solam partis dimidie mentionem tam indignanter pertulit a Latinis? [15] Nostri autem peregrini, ne sine causa furere videantur, hanc usurpati senatus rationem afferunt, quod potentiores sunt ad honus tanti officii perferendum. Que iste potentia est, nunquam nisi damno civitatis cognita? unde autem, quantulacunque est, nisi e sanguine populi et reipublice conflata visceribus? Ut magna tamen sit et iusta potentia, quid ad rem? [16] Certe dum illa, cuius proxime memini, Romam venisset legatio Latinorum, armis virisque et opibus florens Latium describitur, nec minus ideo repulsi sunt qui potentie fidutia ad honorem indebitum aspirarent, ne virtutis premia fortune tribuerent immerenti. Profecto enim, si nude potentie senatoria Rome dignitas deberetur nec respectus esset vel originis vel virtutis, poterant et Macedonia tunc temporis et Carthago et nunc alia per orbem magnis viribus regna pollentia, multum sibi iuris hac in re multumque preminentie vendicare. [17] Sed dicent: 'Et nos Romani sumus et longa vel detentione magistratuum vel libertatis oppressione, romanorum civium iura prescripsimus'. Ego vero profecisse me non modicum arbitrarer, si ad hoc elatissimos animos inclinassem ut cives et non vastatores civium esse vellent, neque tunc illos ab honorum gradibus Manliano rigore depellerem. Sed per miserantem res humanas Deum, mitissimi patres, siqua romani nominis miseratione tangimini, percontor vos an eo proposito capessere illos rempublicam extimatis, ut comuni penurie propriis opibus opem ferant. [18] Utinam id animum inducerent! possem munifice ambitioni veniam dare et undecunque venientes candidatos admittere. At michi credite, contrarium meditantur, ut scilicet de reliquiis sparse urbis insatiabilem avaritie sue famem non tam mitigent quam accendant. Verum et hoc negare forsitan audebunt et unius verbi impudentia notam mundo totius vite seriem occultare et romani cives et amantes patrie dici volent. [19] Non ita est; quippe quos cives, imo quos homines et non principes aut dominos vocare, capitalis offensa est. Quia vero, licet sub equis iudicibus, iniqua rerum sorte contendimus, detur concordie gratia quod facillimum est negare, et cives et pacificos cives esse. Indigni veniant ad honores, ita tamen ut dignissimos non excludant. Ut enim iam ex equo cum Romanis externi litigent et sint omnes uno nomine Romani, quid est cur illi soli honorari debeant quibus hoc precarium nomen est, imo vero cur ulla in re suis contribulibus anteferri? An propter nobilitatem? [20] Sed quid sit vera nobilitas, non parva disputatio est; tum demum ergo quam sint nobiles intelligent, cum intelligere ceperint quam sint etiam virtuosi. An propter divitias? quas nunc extenuare verbis nolo; illud tantum moneo ut non ideo tenuiores despiciant sciantque illas omnino bonis moribus nil conferre, et quas de fecundis Ecclesie matris uberibus suxerunt, eis sobrie et pro transitoriis utantur, vel si libet — ad maiora pigriores animi non assurgunt— fruantur etiam pro eternis, modo unum prestent ut quas de comuni liberalitate percipiunt, in comunem pernitiem non convertant. [21] Quodsi ad publicum regimen privatas divitias necessarias opinantur, velim michi respondeant quam dives erat Valerius Publicola dum adiutor Bruti superbos reges eiceret, dum primo consulatu de Tuscis, tertio de Sabinis, vir sepeliendus e publico, triumpharet; [22] quam dives Menenius Agrippa dum discordem scissamque rempublicam sacro conglutinaret eloquio; quam dives Quintius Cincinnatus dum deserto rure inopi Romam metu et obsidione consulem romanum atque exercitum liberaret; quam dives Curius, quam dives Fabritius dum Pyrri regis ac Samnitium signa prosternerent; quam dives Atilius Regulus dum Carthaginiensium funderet legiones; quam dives Appius Claudius dum luminibus captus rempublicam consilio gubernaret. Operosum est omnia gloriose paupertatis exempla colligere. [23] Audeo autem affirmare, licet obstrepat multitudo, nil magis quam supervacuas divitias obesse virtutibus; et ne ceteras nationes a radicata medullitus opinione convellam, quod inter scriptores rerum constat, Romam victricem gentium vicere divitie, nec dubium est una eademque via et paupertatem romanam exivisse et peregrina subintrasse flagitia. Ita quod maxime nocet rectoribus civitatum, id isti maxime profuturum putant sive, quod potius reor, putare se simulant. [24] Reliquum est ut veriorem causam presidendi cupidinis inquiramus. Ea vero non alte fodientibus presto est. Omitto avaritiam, que etsi magnis indiciis suspecta sit, propter honestatem quandam nominari in hoc sermone michi quidem videtur indigna, eo quod in animis nobilibus turpissime habitat, imo vero procul inde exulat; sed loquor nunc de nobilitate vulgari. [25] Superbiam igitur solam dico «comune nobilitatis malum», ut Salustius ait, non utique novam pestem in republica, siquidem et veros illos et veteres Romanos attigit interque virtutes maximas lividus tumor obrepsit, semper tamen humilitatis gravitate compressus, vestro etiam nunc, ut spero, gloriosissimi patres, arbitrio comprimendus. Egere videtur res exemplo.
[26] Iam ab initio plebs romana inhumanis iniuriis affecta, suos magistratus et libertatis ambigue patronos ac vindices poscebat; acri nobilitas adversata luctamine; hinc in Sacrum Montem prima secessio; vicit tandem superbiam nobilium plebeia iustitia et reclamantibus nequaquam patritiis, tunc primum calcar unicum ac frenum illorum violentie, tribunatus plebis est inventus. [27] De hoc quoque graviter altercatum; instante plebe ut novus magistratus suis, hoc est tribunitiis, comitiis crearetur, et hic quoque plebs victrix, Appio Claudio, viro licet acerrimo, pertinacius obluctante. Nova dehinc orta contentio, primoribus superbo fastidio negantibus inter plebem patritiosque matrimonia, et sic abrupto sanctissimo vinculo generis humani, in duas iterum partes scindentibus civitatem. Indignata plebs restitit: sic invitis adversariis, lege lata, promiscua sunt permissa coniugia. [28] Decemviratus sacrorum causa, questura, curulis edilitas nonnisi patritie gentis erant. Animadvertit plebs se ludibrio haberi; annisa est evicitque ut harum quoque particeps dignitatum fieret; qua in re non est silentio supprimendum parvum illud per se, sed superbie nobilium et plebeie libertatis evidentissimum argumentum a Tito Livio relatum. [29] Gneus Flavius, scribe filius, humillime vir fortune, ceterum vafer ac disertus, edilis curulis factus erat. Ea res nobilibus novitatem eius horrentibus tantum stomacum excitarat ut in illius honore, velut in luctu proprio, plurimi ex eis anulos aureos et ornamenta deponerent; contra ille, nichil motus, adversus eorum insolentiam liberrimam contumaciam exercebat. [30] Itaque dum visitandi gratia egrotantis college thalamum intranti nobiles iuvenes, qui tum forte aderant, unanimi contemptu non assurgerent, confestim sellam curulem iussit afferri, atque ita suorum nobilium contemptorum contemptor ipse nobilior illos invidia tabescentes non de privato scamno sed publica de sede despexit; qua unica libertate michi quidem videtur non edilitatis modo, sed consulatus etiam honore dignissimus. [31] De quo loqui sciens ad ultimum reservavi, quod scilicet senatores duo qui e tanta conscriptorum patrum frequentia supersunt, videri possunt in locum duorum consulum successisse. Ut enim hic habet, sic ille finem habuit magistratus; senatorum potestas terminum non habebat. De hoc igitur consulatu quotiens et quanta cum indignatione certatum sit, si retexere incipiam, elongabor ab epystole fine, ad quem festinat oratio. [32] Hoc nosse sufficiat, quod cum plebs romana summi etiam loci partem posceret, idque nobilitati summum dedecus videretur, summa vi obstitit; ad extremum ut in reliquis victa succubuit; multisque hinc inde contentionibus agitatis, primo quidem ad id deventum est ut non consules sed consulari potestate permixtim tribuni militum quattuor crearentur; cumque ne hic etiam plebis animi quiescerent, quod diu tumore superbie negatum erat, iustitie viribus est obtentum, ut plebeius consul iuxta patritium sederet et comunem patriam et comuni opera partum imperium pari regeret maiestate.
[33] Que si vera, si apud clarissimos historicos nota sunt, quid dubitamus adhuc longe, providentissimi patres, aut quid hortatoribus indigemus? Si Romanorum calamitatum miseremini, si pios humeros immense ruine subiecere decrevistis, eius temporis exempla seguimini quo urbs illa de nichilo surrexit ad sidera, non huius, quo de tante fastigio fortune pene ad nichilum est redacta. [34] Dubitari non oportere arbitror, quin urbs Roma multos et nobiliores et meliores habeat his qui soli nobilitatis cognomine gloriosi celum terrasque fastidiunt; quos ego si boni erunt, nobiles non negabo; romanos certe non ego solus sed ipsa etiam negat Roma. Esto autem: sint nobiles, sint romani; an maioribus nostris, cultoribus iustitie, subiectorum protectoribus, debellatoribus superbonum, fundatoribus imperii preferendi sunt? hoc dicere quantalibet impudentia non audebunt.
[35] Quodsi illi cesserunt, non pudeat hos etiam plebi cedere dignissima postulanti, ne in urbe scilicet sua exulet neu velut infecta de publico repellatur; qua in re aristotelici dogmatis meminisse conveniet ut, quod "dirigentes tortuosa lignorum" solent, cogatis hos nobiles non modo senatoriam et reliquas dignitates participare cum aliis, sed diu etiam ab his penitus abstinere, quas diu soli per arrogantiam suam et plebis patientiam usurparunt, donec in partem alteram deflexa respublica sensim ad equalitatem debitam revertatur.
[36] Hoc censeo, hoc supplex oro; hoc senex Roma cum lacrimis obtestatur, quodsi segnes in eius instauranda libertate fueritis, ad tribunal tremendi iudicis vos appellat; hoc Cristus iubet, qui dum consultabitis, in medio vestrum erit, ut quos elegit a principio, eorum usque in finem se prebeat spectatorem; hoc apostoli Petrus et Paulus flagitant, qui Romano Pontifici ut non alteri quam vobis ista committeret inspirarunt; quorum tacitas et internas preces si audire volueritis, quorumlibet contrarias preces ac gratiam facillime contemnetis, non quid aliene superbie libeat, sed quid vestram deceat honestatem, quid urbi quid Italie quid mundo expediat, cogitantes.
XIV Kal. Decembris.

17

Ad eosdem
[1] Inter humilitatem sobriam effrenemque superbiam iudices deputati, optimi et virtutis amantissimi patres, scio vos pusilli hominis consilio non egere ut pro iustitia iudicetis; sed delectat in comunis patrie questione loqui aliquid et pro parte viriliter me tangente, quia facta non possum, ad auxilium libertatis saltem verba conferre.
[2] Loquar igitur ex fide purissima, conscientie serviens non glorie, neque id cupiens ut meus sermo laudetur, sed ne silentium reprehendatur, nec magnopere curabo quem mea pungat oratio, modo iustitiam non offendat. Dura nempe conditio contra potentes insurgere, presertim caros; sed ille veritatis est amicus qui eam et amicis et rebus omnibus anteponit. [3] Itaque postpositis affectibus meis, quamvis michi carissimos et diu cultos, alienigenas hos tyrannos interrogo, unde sibi tantum arrogantie in urbe non sua.
[4] Mirantur tres ex vobis forte; quartus enim proculdubio quid loquor intelligit. Quod, si forsan irrideant — sperant enim utriusque gentis originem in oblivionem tractu temporis abiisse —, verum esse vel Roma vel Italia teste probabitur. Mira prorsus et intoleranda superbia! hospites exilio advecti cives antiquos ab honorum consortio diutissime repulerunt et in perpetuum repellent, nisi Summi dextra Pontificis et vestris consiliis arceantur. [5] Nos forte peccatis nostris vestrum auxilium non meremur; sed meretur certe domus Apostolorum a tyrannorum violentia liberari, merentur de predonum manibus eripi templa sanctorum, meretur sacro tellus ornata martyrio civili sanguine non fedari.
[6] Quod nisi tyrannica per vos rabie compressa, plebi misere tempestivo remedio providetur, non possunt ista contingere. Sunt enim qui peccandi sibi finem faciant et in viam rectam sera licet penitentia revertantur; sunt qui nisi compulsi nunquam redeant. Sic affectis salutariter vis infertur; optimum est homini sponte sua virtutem colere, vitia deserere; proximum, vel coacte. [7] Cogite igitur vel invitos pestiferamque tyrannidem licet reclamantibus extorquete, neque solum romanam plebem in partem publici honoris admittite, sed pessime semper administratum senatus officium possessoribus indignis eripite, qui si cives et si boni essent, non tamen nisi pro dimidia ius haberent; nunc autem ita se gerunt ut civitate quam destruunt et convictu civium quos opprimunt, nedum summis honoribus, sint indigni. [8] Sane quam frivola sit nobilitatis divitiarumque iactantia, quibus fisi sine ullo virtutis adminiculo se extollunt, aut quonam pacto Romani veteres, quibus singularis et eximia virtus fuit, plebem tamen ab honoribus excludere nequiverunt, verborum plurium opus est longusque fiam si hoc loco particularia sequi velim. [9] Summa est quod quotiens fere honorum controversia exarsit, semper a plebe humili superba nobilitas victa est; quam rem expressius epystola nuper ad vos prolixiore complexus sum, cui si horam unam non occupatis mentibus dare dignemini, spero quod maiorum vestigiis inherentes salvam iubebitis esse rempublicam et ovile illud preciosissimum Iesu Cristi, ad cuius tutelam cum pastores egregios premisisset, videns eos luporum feritate deterritos, ipse etiam sicut nostis, secundam crucem non metuens, personaliter festinabat.
VIII Kal. Decembris.

 

LIBER XII

1

Ad Carolum quartum, exhortatio secunda ad transitum in Italiam.
[1] Olim tibi, princeps inclite, quod fame tue salutique publice convenire visum est, scripsi familiari quadam non tam de ingenio meo quam de moribus tuis sumpta fidutia; [2] deinde autem mecum ipse reputans difficultates multas et varias comunibus votis oppositas imperio fortune, que, ut aiunt, omnibus imperat imperiis, nec dubius ab adverso per te tuumque consilium fieri omnia que humano consilio fieri possent, [3] et oculis tuis et huic calamo plusquam annuas indutias dedi, quanquam non sine merore animi tempus labi cernerem et tranquillitatem multorum interim populorum prolatando ac procrastinando differri; sed difficultatum obice impossibilitati proximo, ut dixi, tarditatem excusabam. [4] Nunc tandem preparante divina providentia vias tuas et fidelis populi salutem misericorditer ordinante, ita dispositus est Italie tue status adeoque fervens expectatio, ut dilationem ipsam que gloriosis primordiis intercessit, eidem providentie ascribam potiusquam fortune, quo scilicet immensum exoptatissimi principis mora brevis ardorem publicum excitaret. Iam vero bonorum animos ardere amplius non posse tibi persuadeas velim verendumque ne, quod natura rerum fert, incendio sensim tepor obrepat nisi generosis flammis, quas tuum nomen accendit, presentie tue alimenta prebueris.
[5] Cum itaque, quod neminem omnino te melius nosse reor, eo res perducta sit ut neque maiestas tua salva gloria cesareum differre possit adventum neque mea devotio illesa fide ceptum diutius tenere silentium, loquor ecce iterum ad dominum meum et nisi piget, ad cuntorum dominum, loquor simplicitate quantalibet sed fide purissima; [6] et loquor non novi aliquid sed quod et notissimum tibi et ab omnibus amicis Imperii romani vel consultum esse vel consultum iri scio; non enim id ago ut doceam, sed ut mea fides suo fungatur officio ideoque rem non nitor adornare coloribus, sciens ut coloratis fictisque mendacium, sic veritatem apertis ac simplicibus delectari. [7] Simpliciter igitur et aperte pro honore Imperii, pro salute Italie, pro consolatione urbis Rome desolatissime sponse tue, pro amicorum gaudio, pro subiectorum commodis, pro quiete laborantium Cristianorum, pro maturando negotio Terre Sancte, pro adipiscendo in terris preclarissime et immortalis fame preconio, pro eterna beatitudine post huius fugacissime vite miserias promerenda, [8] oro precor obsecro, toto nunc animo genibus tuis affusus, quatenus occasionem res maximas atque optimas gerendi celitus oblatam incuntanter arripias, reiectisque curis omnibus que gressus tuos a tam pio itinere retrahunt, moram tollas claris semper exordiis nocituram ac tui egentem quamprimum invisere velis Ausoniam. [9] Optato succedunt omnia; noli unus deesse fortune, quod si facis, ingens posteritatis odium nec minorem tibi conflaveris infamiam. Vix equidem optare, vix verbo exprimere potuisses tam facilem fati viam. Putas ne perpetuum hunc favorem? ut vehemens sic volubile fatum est; non humano quidem ingenio sed suopte volvitur arbitrio; nullus status, nulla facies rerum durat, non tu idem semper eris, non hec tibi semper occasio. [10] Intelligis, providentissime princeps, non tantum quid loquar sed quid cogitem; presentem Tuscie statum vides: ubi plurimum rebellionis avo tuo aliisque retro principibus fuit, illic tibi plurimum erit obsequii. Utere rerum mutatione felicissima sortemque tuam ne neglexeris; brevitatem ac fugam vite mortalis ante oculos habeto et instabilitatem rerum et fortune vim, cuius natura est ut audentibus atque solicitis faveat, timidos pigrosque reiciat, et, ut sapientibus placet, retro calva esse cum soleat, frontem habeat capillatam. [11] Plura scripsi olim et plura nunc scriberem, nisi quia sapientie tue etiam pauciora sufficiunt et devotioni mee utcunque hoc breviloquio satisfactum est. Vale, magnanime Cesar, et propera.

2

Ad Nicolaum Azarolum, magnum Regni Sicilie senescallum, institutio regia.
[1] Iantandem, vir clarissime, perfidiam fides avaritiam largitas superbiam vicit humilitas; iam caritati odium, desperatio spei cessit, perseverantie difficultas; iam sub malleo veritatis pertinax mendacium et mendax obstinatio votis tuis obstantium fracta est. Immortale bellum est inter invidiam et gloriam, inter nequitiam et virtutem, gratias. Illi qui est "dominus virtutum et rex glorie", quod eo duce in presenti certamine victa parte deterrima, cuius sepe contrarium videmus, optima pars triumphat. [2] Ecce nunc, unica tua cura, gloriosissimus Siculi regis vertex negatos honores invito livore suscipiet; "peccatores videbunt et irascentur, dentibus suis frement et tabescent"; ipse autem solito augustior multumque serenior, avito solio residens, pulsis Latio mestitie nubibus atque imbribus lacrimarum, orbem nostrum fronte siderea et stellanti dyademate serenabit, ereptam restituens regno pacem, tranquillitatem populis exoptatam. [3] In quam rem ut fecisti hactenus, mundo notissimum tuum illud ostendes ingenium, eoque vigilantius quo maioris est laudis iuste modesteque regnum regere quam feliciter adipisci. Nunc siquidem tempus est ut omnes animi tui vires colligas atque ingentibus negotiis accingaris; nichil est actum, siquid Cesarei moris habes, cum et multa supersint et supremam tua celebris gloria manum poscat.
[4] Vidimus te adverse fortune magnificentissime reluctantem; iam cernimus te victorem; sed en totiens victa revertitur aspectu mitior et aurate cassidis, ut ita dixerim, fulgore suavior. Vicisti adversam; prospera redit in prelium: quid putas? mutata sunt arma, non hostis, et tibi quoque novo armorum genere est opus; nolo enim extimes minus esse negotii quoniam hostis est blandior; nullum insidiosius bellum est quam ubi blanditiis credulitas oppugnatur. [5] In arcto quidem egregie rem gessisti; qualem te in aperto exhibeas expectamus. Multos in angustiis indefessos campestris pugna lassavit, multos in adversitatibus fortes viros fortuna prosperior stravit; Hanibal Cannis victor, victus est Capue et ardorem, quem Trebia glacialis accenderat, tepor baianus extinxit; sepe pax periculosior bello fuit, multis nocuit adversario caruisse.
[6] Quorundam virtus otio latuit; quorundam vero prorsus emarcuit, locum submoti hostis occupante luxuria. Nulla homini pertinacior lis quam cum animo moribusque suis; nusquam minus indutiarum; intra murum pugna est; hoc genus hostium bello languidum pace fervidum experimur et sub toga plus ausurum quam sub galea. Ut ceteras gentes sileam, Romanos bello indomitos et omnium gentium victores pax tranquilla perdomuit, et ut quidam illius evi scriptores elegantissime lamentantur, victum orbem victorum "victrix luxuria" ulta est.
[7] Quod presagire videbatur Scipio, ille vir optimus a senatu habitus, dum tam enixe Catonis sapientissimi licet senis adversante sententia, deleri Carthaginem prohibebat, non quod illam parcius odisset, sed «ne» ut ait Florus, «metu ablato emule urbis, luxuriari felicitas, nostre urbis inciperet». Qui utinam consilio valuisset mansissetque potius nobis cum hostibus et cum Carthagine quam cum vitiis et cum voluptate certamen! meliori loco res nostre starent, ut puto, rariusque pugnatum esset et crebrius triumphatum. 'Quorsum hec?' forsan interroges. [8] Quia scilicet multos auguror futuros quibus quiescendi iam tempus esse videatur. Michi penitus diversa mens est; si me audire volueris, scies unum esse laboris et vite finem tibique et omnibus claris viris usque ad extremum spiritum vel cum visibili vel cum invisibili hoste luctandum fore; quin etiam— vide quantum a comuni opinione dissentio — geminatum tibi laborem et senties et gaudebis. [9] Nullo unquam tempore tam magno conamine consurgendum tibi tamque supra se ipsum attollendus animus fuit. Ad summa certamina ventum est ut universus orbis intelligat in utraque fortuna qualis quantusque vir fueris, neque tu tantum sed qui tuis etiam consiliis obsequuntur.
[10] Habes regem, animo senem annis adolescentem, cum quo terra marique iactatus es, quem per multa precipitia cogente fato in summum status humani fastigium perduxisti. [11] Ostende illi quibus gradibus in hunc fortune verticem sit evectus, quibus artibus consistendum sit, neque tam deinceps enitendum ut ascendat altius quam ut ascensu se se approbet non indignum et hereditarium sceptrum non magis sanguini debitum quam virtuti. Non facit virum sed detegit principatus, et honores non mutant mores atque animum sed ostendunt.
[12] Persuade illi minus esse regem nasci quam iudicio regem fieri; esse enim fortune illud, hoc meriti; doce: Deum colat, patriam amet, iustitiam servet, sine qua regnum licet opulentum ac validum stare nequit; discat violentum nichil esse longevum et amari multo tutius esse quam metui; assuescat nichil in terris optare nisi bonam mentem, nichil sperare nisi bonam famam, nichil nisi dedecus formidare.
[13] Cogitet quo altior est eo se clarius videri eoque minus occultari posse que gesserit, et quo potentie plus est eo minus esse licentie. Noverit regem a populo non magis habitu differre quam moribus; studeat, ab extremis equo spatio discedens, virtutem in medio sitam sequi; cesset prodigalitas, absit avaritia: illa opes vastat, hec gloriam; sit sane tenax fame proprie, sit parcus honoris, sit avarus temporis, sit largus pecunie, et illud romani ducis modestissimum animosissimumque responsum semper in auribus eius sonet, nolle aurum sed "aurum habentibus imperare".
[14] Malit subiectos abundare quam fiscum, et intelligat divitis regni dominum inopem esse non posse; calamitatum semper meminerit ac laborum quos calamitosa Terra Laboris his temporibus passa est; tunc se felicem, tunc se voti compotem, tunc se vere regem putet quando criminibus alienis invectas miserias propria virtute discusserit, damna restituerit, ruinas erexerit, pacem reformaverit, tyrannidem oppresserit, reddiderit libertatem; inducat in animum amare quos regit, nam et amando amor queritur et nullum certius regnum est quam preesse volentibus. [15] Salustianum illud dogma regium nunquam exeat ex animo regis tui: "non exercitus neque thesauros presidia regni esse" sed "amicos" eosque nec "armis cogi nec" pecunia "parari" sed "officio et fide", et que in eandem sententiam sequuntur: concorditer vivendum esse cum suis, "concordia" enim "parvas crescere, discordia maximas res dilabi"; exemplo Menenii Agrippe plurimum huic sententie debeat, per quam et frater et sotius et amicus et rex bonus fiet.
[16] Amicitiis post Deum, post virtutem nichil carius habeat; quem semel amicitia dignum duxerit, nulla consilii parte submoveat sequensque Senece consilium, "omnia cum amico deliberet, sed de illo prius"; multum fidat sed non multis, et insistat verum amicum a blando hoste discernere; veras laudes accipiat ut virtutum stimulos, blanditias horreat ut venenum. [17] Tarde eat in amicitiam, tardius inde discedat et si fieri potest nunquam; id ipsum non precipitanter sed pedetentim faciat, et ut est in antiquo proverbio, "dissuat amicitiam non discindat". Qualem prestat, talem ab aliis animum speret, nec a quoquam diligi sibi fingat quem ipse non diligit: error iste potentum est; liberrimi autem sunt affectus, iugum non ferunt, dominum non agnoscunt; nunquam amor nisi amore cogitur, nunquam amore non cogitur. De amico sane nichil mali cogitet, nichil temere cuiquam credat; pellat suspitiones, delatoribus aurem neget, pertinacius instantes arguat, non desinentes puniat. Imperatoria vox est: «princeps qui delatores non castigat, irritat».
[18] Alexander Macedo, licet impetuosissimus adolescens, eximia tamen fidutia contempsit accusatorem et felix fuit eventus ut debuit. Morbo siquidem quem patiebatur accomodum farmacum accepturo supervenerunt a Parmenione litere quibus admonebatur Philippum medicum, Darii muneribus expugnatum, necem eius hosti promisisse; itaque cavendas insidias et mortiferam potionem. Has ille perlectas occuluit dissimulansque subticuit, donec, ingresso ad se medico, et oblatum poculum exhausit et tum demum coniectis in illum oculis accusationem sibi suam obtulit: sero quidem inutiliterque si vera esset, sed quoniam falsa erat, efficaciter et tempestive. [19] Obtrectatores alto animo despiciat et sic vivat ut eos vel in silentio redarguat probetque mentitos, memorans Augustum rescripsisse Tiberio non esse "indignandum" quod "de se quisquam male loqueretur"; «satis est enim» inquit, «si hoc habemus, nequis nobis male facere possit». Preclare; alioquin plus haberet homo quam Deus, qui licet inaccessibilis sit offense, humanis tamen sepe convitiis attentatur. [20] Hac in re igitur rex tuus exerceat animum atque aures, in qua non tantum huius omnium maximi ac modestissimi principis cuius modo mentionem feci, sed et Magni Pompeii civis amplissimi et Pyrri regis et Pisistrati Atheniensium tyranni patientia commendatur. Secretum vero suum ab aliis inquiri equo animo ferat, alienum non magnopere scrutetur; magni animi est talia non curare, contra autem prope par utrobique diffidentia.
[21] Talis fiat qualis videri vult; tum demum in se nichil occultum volet, nec magis horrebit hostis oculum quam amici, nec pluris faciet consilium quam testimonium emulorum. Pari fidutia Scipio totis castris exploratores Romanorum atque Carthaginiensium circumduxit; pari animi magnitudine Iulius Cesar et captum Domitium dimisit et transfugam Labienum sprevit rerum licet conscium suarum, et non semel archana hostium inventa nec unquam lecta combussit. [22] Ad hec non temere neque fortuito serenissimi titulum sibi impositum arbitretur, sed ut in animum eius, Deo proximum et humanis passionibus altiorem, nulla meroris nebula, nullus flatus letitie gestientis, nulla pavoris glacies, nullus libidinum terrenarum fumus possit ascendere. Iram in principe turpissimam non ignoret, crudelitatem vero nominari etiam nefas esse, eo funestiorem quo nocendi plura suppeditant instrumenta. [23] Sentiat verum esse quod ait Tragicus,
Omne sub regno graviore regnum
esse; atque ideo minaci tumore deposito comunem se subiectis exhibeat et quicquid in illos statuerit, de manu sui superioris expectet. Superbiam, nec minus invidiam, plebeium malum credat esse, non regium: cur enim vel superbire regem oportere qui debitor munerum tantorum et tanto sit obnoxius creditori, vel cur etiam invidere qui supra se neminem, tam multos autem infra se videat? [24] Veritatem totius fidei fundamentum esse non dubitet et mendacio provenire ut vera loquentibus non credatur; plurimum enim veri parva falsitatis aspersione fuscari. Itaque si credi sibi aliquid cupit, omnia vera loqui in consuetudinem trahat atque ita linguam instituat ut mentiri nesciat. Quid enim ridiculosius dicam an periculosius rege mendaci, sub quo necesse est incertam trepidamque rempublicam fluctuare? [25] Stabile prorsus ac solidum verbum esse debet in quo fundata est tantorum spes ac tranquillitas populorum. Cur autem mentiatur cui maxime expediat nullum, si fieri possit, usquam esse mendacem? cur aduletur qui nullum metuat, nichil speret, quos adulatorum stimulos non improprie videor dicturus? contra etiam cur se iactet, cum laudare se ipsum rebus deceat non verbis? cur minetur cum sola valeat fronte terrere? cur in quempiam excandescat, cum possit etiam tranquillus ulcisci, possit et parcendo vindicte genus nobilissimum exercere?
[26] Caveat preterea immoderantius exultare, occupationes circumspiciens immortales; desinat tristari, honores suos et divinam erga se munificentiam recognoscens; nulli se negare audeat cum non sibi soli sed reipublice natus sit; compertum habeat se res suas agere quotiens subditis opem fert. [27] Sit equitate temperatus rigor, sit severitas mixta clementie, prudentie insit alacritas, maturitas celeritati, securitati cautio, modestie iocus, autoritas lenitati. Sit in gestu decor, in convivio sobrietas, suavitas in sermone, in reprehensione caritas, in consilio fides, in iudicio libertas, in risu tarditas, modus in accubitu, gravitas in incessu. [28] Sit ei calcar in premio, frenum in supplicio: ad illud ardenter, ad hoc pigrius accedat. Alio vultu superbum hostem, alio civem noxium feriat; illic exultet, hic doleat, exemploque ducis eximii suorum scelera «invitus tanquam vulnera attingat,que nisi tacta tractataque sanari non possunt», ut Livius ait, et cum gemitu ac lacrimis haud secus quam viscera secet sua; [29] affigatque animo regem misericordia simillimum Deo fieri et penitus errasse philosophos qui misericordiam damnaverunt; magnanimitatem peculiarem regibus esse virtutem, sine qua nec regno nec regio nomine digni sunt; humanitatem si assit, non virtutem esse hominis sed naturam, si desit, monstrum potius esse quam vitium; eo magis regi debitam quo magis reliquos homines debet excellere is qui primum in hominibus locum tenet; eam que in omnibus pulcra sit, esse pulcerrimam in principe, castitatem; nil pudico rege formosius nil obscenius impudico; [30] gratitudinem mutis etiam animantibus insertam, turpiter humanis abesse pectoribus; eam ceteris ornamento, regi etiam presidio fore; ingratitudinem regni nervos roburque corrumpere, dum et oblivioso piget obsequi et ingrati animi voraginem fundo carentem perituris explere muneribus. [31] Denique honeroso honore et honorato se pressum honere fateatur, eumque qui rex fiat, etsi ante fuerit expeditus ac liber, ex illo tamen honestam suscipere sed laboriosam ac solicitam servitutem et sub qua publica sit libertas; vivendumque sibi deinceps exemplariter: "exemplo" enim "regum" regna "componi" et requiri solere de manibus presidentium quicquid vulgus erraverit. [32] Nichil sibi proprium velit preter sceptrum et dyadema, et que hinc oritur curam de salute omnium, gloriosam sed difficilem ac multorum capitum hydreque non dissimilem renascenti. Prestet acrimoniam ingenio debitam, verecundiam etati, virtutem generi, imperio maiestatem; purpuram spernat, contemnat gemmas, despiciat voluptates et irrideat universa que fugiunt, eterna sola suspiciat ac miretur. Arma equi litere supellex regia, pax et bellum exercitatio regis sint; utrobique romanis "artibus" regnet, que sunt, ut Maro meminit,
pacisque imponere morem,Parcere subiectis et debellare superbos,
[33] Postremo norit hanc vitam aleam esse magni discriminis, non ad ludum iocumque, non ad iners otium, non ad degenerem luxum, ad nichil aliud demum hominibus datam quam ut brevi merito eternitatis aditum pandat et fame materiam sempiterne. Itaque rerum se bonarum docilem prebeat, cupide legat atque audiat maiorum gesta nostrorum et exemplorum illustrium sit scrutator solicitus et fervidus imitator.
[34] Illud nominatim domi teneat quod olim ab illo magnifico inimicarum urbium eversore servatum in exercitu numantino, multis deinde romanis ducibus discipline militaris exemplum fuit, ut sicut ille castris sic iste urbibus ac regno instrumenta luxurie depellat et mores longa licentia depravatos corrigat, sine quo spes salutis, ne dicam victorie, nulla est. [35] Hoc ab illo, alia sumat ab aliis, e quibus omnibus perficiat clarum virum; quotque insignia nomina precesserunt, tot sibi magistros vite, tot duces ad gloriam datos sciat; non minus interdum accendunt generosos animos exempla quam premia, nec minus verba quam statue; iuvat laudatis se se conferre nominibus et pulcra emulatio est que de virtute suscipitur. [36] Ac ne curiosa inquisitione tempus teram, habet ante oculos rex tuus non peregrinum vetustumque sed recens ac domesticum virtutum omnium, nisi me amor fallit, exemplar ydoneum: illustrem ac divinum eius patruum Robertum, cuius quam regno utilis vita esset, mors damnosissima declaravit. Illum intueatur; ad illius regulam se conformet; in illo se nitidissimo speculo contempletur; ille sapiens, ille magnanimus, ille mitis, ille rex regum erat; illum ut tempore, ut sanguine sic animo sequatur et moribus. Sepe enim cum ceterarum rerum tum precipue ingeniorum imitatio felix fuit; iam bonus est qui bono similis fieri studet.
[37] Multa dixi, sed pre magnitudine rerum pauca; plura etenim sunt que restant. Tu quidem prope omnia, preclarissime vir, humeris tuis sentis incumbere; verum magno amori nichil est arduum, nichil durum, nichil grave, nisi non amari. Id tu causari non potes, de alumni tui amore iudicioque certissimus, duxque et auriga consiliorum eius; non Chiron Achilli gratior, non Palinurus Enee, non Philotetes Herculi, non Lelius Africano. [38] Eia ergo perfice quod cepisti; omnia fert enim caritas,
Omnia vincit amor.
Profecto autem qui glorie partem petit, consequens est ut solicitudinis partem ferat. Aurum profunde foditur; de longinquo vehuntur aromata; thus sabeis sudat arboribus; muricem Sidon, ebur India, margaritas mittit occeanus; difficile paratur omne quod in precio est; non est quesitu facilis preciosissima rerum virtus; auro splendidior fama est; labore queritur, studio detergitur, diligentia custoditur. Rosa inter spinas habitat, inter difficultates virtus, inter curas gloria; illic digitus periclitandus, hic animus. [39] Hunc tu igitur gloriosissimis accinge primordiis; dum enim consummasse putas, tunc incipies; hunc "optimis" et regis et reipublice curis "exerce, quibus exagitatus" et felicius hic aget et postquam hinc abierit, ut Cicero opinatur et nos scimus, "velocior" ad sedes ethereas "pervolabit". Vale, patrie decus ac nostrum
X Kal. Martias, Avinione.

3

Ad Zenobium grammaticum florentinum, consilium ut scolis grammatice dimissis, altius aspiret.
[1] Ille vir clarus quem certatim gaudent et genuisse Florentia et Neapolis possidere, cuius humeris ad gloriam ut herculeo quondam vel atlanteo celum vertici, non ad penam ut giganteis Ethna cervicibus, incumbit nunc ingens Trinacrii regni moles, ille, inquam, manu sua mirifice humilitatis simul et humanitatis epystolam scripsit, [2] cuius una pars in hanc ferme sententiam scripta erat ut post dictam michi honorificentissimam salutem, super eo quod ad literas meas non respondisset, urbana excusatio sequeretur, culpam omnem in Nicolaum Alifiensem Barbatumque meum reflectens, qui sepe requisiti auxiliarem sibi calamum denegassent. [3] Atqui ego ab homine magnas res agente verba magnopere non requiro; scio tamen, quamvis ipse de se humilius sentiat, eum si respondere velit, aliena ope non egere. Michi autem, fateor, multo gratius fuerit si more suo lingua taceat, res loquantur et calamo quiescente michi clarissimorum operum fama respondeat; neque enim id scribendo egi ut eloquentiam viri illius, sed ut magnificentiam excitarem. [4] Altera erat ut te monerem iantandem scolas grammatice dimitteres neque totam vitam in Donati regulis, ut verbo eius utar, amitteres. Duo hec in illius tanti amici literis, alterum michi dictum, alterum ad te presenti calamo, cui hac in re plurimum fidit, perferendum legi; de quo licet in rebus humanis nil difficilius sciam quam consuetudinem radicatam repente convellere, sententiam tamen meam tuo utendam arbitrio paucis accipe. [5] Sentis, acutissime vir,— quis enim non sentiat quo assidue premitur? — sentis illud grande discrimen, illud grave negotium quod intrantibus viam vite huius obicitur: longum iter asperumque, breve tempus et adversum; dexterior trames arduus angustus vepricosus scrupeus; [6] ea nobis ad veram vitam semita est,
at leva malorumExercet penas et ad impia tartara mittit;
quod nec Maro noster ignorat, nec Pythagoras ignorabat, dum Cadmi vestigiis insistens, scripture supervacuam sed vite utilem literam in incude ingenii mallearet. [7] Bicornis et exemplaris litera dextro cornu arctior tendit ad sidera, levo latior in terram curvata reflectitur; ea, ut aiunt, ad inferos est via, et illa quidem incessu letior ac dulcior, exitu mestissima atque amarissima est, et cuius omnino nil possit miserie superaddi; dextrum vero iter ingressis ut labor ingens sic finis optimus. [8] Sed vix unquam satis exacta custodia esse potest et pene quicquid cautionis aut diligentie adhibetur, minus est quam pro qualitate periculi: tot passim horrenda, tot perplexa, tot lubrica, tam multe dehortantium, tam multe detinentium ac retrahentium rerum forme. Atque utinam vel summa temporis parcitate et inutilibus sarcinis abiectis, inter tot adversa nudi expeditique quem destinavimus terminum, apprehendamus!
[9] Miraris quid ita velim te notissimorum exaggeratione discriminum deterrere. Ego vero quam longissime terrores cuntos a meo meorumque pectoribus abesse cupio; idque omnibus modis ago et ob eam causam in primis philosophiam amo; [10] non illam loquacem scolasticam ventosam qua ridiculum in modum literatores nostri superbiunt, sed veram et non in libris tantum sed in animis habitantem, atque in rebus positam non in verbis, cuius illud precipuum munus reor Tusculanis disputationibus insertum, quod scilicet «medetur animis, inanes solicitudines detrahit, cupiditatibus liberat, pellit timores». [11] Quid igitur? ita pellendus est timor ut cautio non pellatur; ut enim timidum ignavie, sic incautum esse dementie est. Putas ne autem in hac via subsistere licitum aut vagari aut divertere propriisque vix usibus suffecturum ingratis pueris tempus impendere?
[12] Cum molesto tum infinito negotio addictus es; ubi istos erudieris emergent alii nullusque unquam erit finis, in nostra urbe presertim omnis sexus et etatis maximeque puerorum feracissima, ut saxis truncisque seu vento genitos aut Italos dicas esse Mirmidonas. [13] Crede michi: ad aliud, nisi dissimulas, natus eras maiusque tibi clariusque negotium debebatur; ut pueros doceres, fortuna quidem esse potuit tua; natura profecto, dum te in lucem educeret, de te aliud cogitabat; illi parendum ut duci ut genitrici optime; fortune ut hosti libera contumacia resistendum. [14] Dicet autem quispiam: 'Ingrate agis, qui eruditionem a patribus acceptam posteris refundendam neges; et quando in eisdem individuis non licet, in eodem genere humano gratitudinem exercendam'. Ego autem nichil minus hominis puto quam amoris aut benificii oblivisci vicemque non reddere cum possis; verum altius aspirare suadeo quibus id ex alto permissum est: vides ex libris maiorum ingenia pyeriamque de illorum ardoribus flammam concipis; ostende te vicissim posteris et illos accende: hoc ingenio tuo debitum, hoc age. [15] Pueros doceant qui maiora non possunt, quibus sedulitas operosa, mens tardior, udum cerebrum, ingenium implume, sanguis gelidus, corpus laborum patiens, animus glorie contemptor, lucelli appetens, negligens fastidii; cernis quam procul hec a moribus tuis absint. [16] Hi puerorum manus instabiles, oculos vagos et confusum murmur observent, quos labor ille delectat et pulvis et strepitus et sub ferula gementium clamor precibus mixtus ac lacrimis, quibus repuerescere dulce est, quos pudet inter viros versari, piget inter equales vivere, iuvat preesse minoribus, semper habere quos terreant, quos crucient, quos affligant, quibus imperent, qui eos "oderint dum metuant". [17] Tyrannica ista voluptas est et que ferocem siracusii senis animum permulsit, ut memorant, indignum dignissimi solamen exilii. Tu autem, vir modestissime, melioribus incumbe vigiliis: quales erant qui nos prima etate docuerunt, tales sine doceant iuventutem; quales fuerunt in nos qui animos primum nostros exemplis pulcrioribus erexerunt, tales simus in posteros. [18] Anne cum romani duces eloquii Ciceronem ac Virgilium sequi possis, "plagosum" sequi malis "Orbilium"? Adde quod nec grammatica nec septem ulla liberalium digna est in qua nobile senescat ingenium; transitus est ille, non terminus. [19] Egregium viatorem nec viarum asperitas terret nec mulcet amenitas et montem hispidum transit et prata virentia; totus in finem prominet. Pulcrum spectaculum argutulus adolescens, "elementario sene nil turpius", ut doctis senibus placet; prestitisti illud, hoc caveto ne prestes; melius est puerum mori quam inter puerilia senescentem vivere. [20] Compaterer quidem tibi, sed bene habet; integra est etas et adhuc mutandi consilii tempus habes. Illis sine consolatione misereor qui etatem prope iam totam in hoc gimnasio consumpserunt, quales michi duos alit amicos Cisalpina Gallia, claros viros sed obscuro exercitio semper oppressos. Tibi vero etiam gratulor, qui illud eximium patrie nostre sidus tam propitium experiris; ille enim unus vir est qui inglorio labori finem imponere velit et valeat. Surge, ille te vocat; surge, circumspice teque ipsum nosse incipe et "equam viribus" assume "materiam". [21] Quid enim agis, oro te? pueros doces, reipublice negotium agis. Age; sed te dignius sed melius pueros docebunt qui similes sunt illis; ut enim vos dicere soletis, in similibus facilis et prona transfusio est. Tu fac potius quod viri probent quam quod pueri mirentur; que natura discrevit, cur confundis ingenia? graio consilio monemur: «quam quisque novit artem in hac se exerceat»; cui illud addiderim ut qui plures novit, eam preferat in qua gloriosius exercetur. Vale.
Kal. Aprilis, Avinione.

4

Ad Franciscum priorem Sanctorum Apostolorum de Florentia, non unum militis et ducis officium.
[1] Miris animum meum modis tuum serenat eloquium. Magnum sperate felicitatis indicium, eius, inquam, quam post huius miserie terminum prestolamur, cum multa tum precipue dixerim gaudium illud quod ex amicorum mutuis affectibus et exoptati convictus iocunditate percipimus. [2] Si enim amicum vel audire vel cernere usqueadeo delectat, quid futurum rear ubi Illum videbimus qui et nos et amicos et ipsum amicitie nomen fecit? si se ipsum quisque sique alios tam obnixe amat, si pretereuntibus tam iocunde utitur, qualiter Is amandus fruendumque Illo erit qui cuique nostrum et quod amet et quo amet, quo fruatur Se, qua fruatur animam dedit? sed ineffabilis atque immensa res est et solo difficilis cogitatu. Ad nostra descendo. [3] Amici mei quem tuum fieri velle dignatus es, de quo queris negotium pendet adhuc; is quidem unde auxilium sperabatur et si honestum omne promissum est debitum, forte etiam debebatur, abbas scilicet Vallis Umbrose, per umbram fusce caliginis et simplicitatis insulse— inoffensa viri sanctitate dixerim — videtur michi quid decori proprio, quid fame conveniat non vidisse; quippe non unum est militis et ducis officium et sepe cuius fuerat animosa militia, ducatus apparuit inconsultus.
[4] Excellentissimi verbum ducis est: «"imperatorem" se genitum esse "non bellatorem"», et hic noster, ut audio, heremita fervens fuit; ut video, abbas est tepidus, utlibet tamen sua res agitur. Ego enim hinc preter laborem nichil vel expeto vel expecto; litere forsan poterunt prodesse quas ab eodem nuper extorsit caritas tua; idipsum tamen in manibus fortune situm erit, ut magna pars rerum. 20[5] Optimus et suavissimus presul noster magno nisu adiuvat et bonam spem habere iubet, credo plus fidei michi habens quam abbas memoratus, qui forte tam sanctus est ut omnes alios scelestos putet. Talis quem scire postulas, illius negotii status est. [6] Sedenim qualemcunque iampridem res exitum invenisset, nisi obstitisset morbus Pontificis Maximi diuturnus ac gravis, quo, ut vides, imperatorum et regum negotia retardantur; ideoque parcius indignor hinc michi quoque longioris more causas texuisse fortunam, sed indignor tamen. [7] De qua re carmen tibi breve iam scripsi, quod ideo nondum mitto quia ut ex ordine huius inextricabilis ergastuli mentionem facerem, de quattuor veteribus labyrinthis prius ibi mentio facta est, et de ordine dubito, neque modo quos consulam libri adsunt et parum fido memorie.
[8] Proinde que predulciter de amicitia tua scribis, qua non me solum sed omnes et qui michi cari sunt et quibus ego sum carus, ardentissima caritate complecteris, meque post Alpes ac maria plusquam linceis oculis, plusquam aprinis auribus insigni quodam et vulgato amantum privilegio "absentem absens audisque videsque" — imo vero ubilibet presens es — etsi te tacente nota sunt, michi iuvat tamen audire, nec parvum prosperitati mee cumulum accessisse arbitror ex eo die quo me sic amare in animum induxisti. [9] Sub epystole tue finem graviter admodum verecundeque scriptum erat te vulgo vilem, si lectio et familiaritas poetarum, quibus unice delectaris, in vulgus eruperint, tibi vero vel tacita conscientia cariorem. Utrunque collaudo quod populares ineptias et noscas et calces; illud prudentiam, hoc nobilitatem animi tui decet. Verum et hec quoque maior res est quam ut a pretereunte tractanda sit, et modesto, nisi fallor, est obruenda silentio, ne aut otium nostrum iactare videamur aut ignorantibus insultare. [10] Restat ut amicos salvere iubeas, quos nominare non attinet; nosti cor meum quibus in locis habitat: raros habet hospites sed fidos. Vale felix, et temne vulgaria.
Idibus Ianuariis
, "super flumina Babilonis".

5

Ad eundem, familiariter.
[1] Iam celerans die inscripto epystolam claudebam, dum ecce nuntius alter et epystola tua recens tantum priore dulcior tantumque suavior quantum tempore crescit amor nescitque consistere, non magis quam ubi ille habitat, anima, cuius, ut Platonicis placet, perpetuus motus est. [2] Quid ad hanc dixerim? multa mens loquitur ad que disertissimorum etiam lingua non sufficit, et ciceroniana facundia, sicut ego opinor, in illius pectore clarior fuit quam in auribus audientium et mantuani vatis altior ingenio musa quam calamo. Magnas res equare sermonibus et verbis arte contextis animi faciem latentis ostendere, is demum, puto, supremus eloquentie finis est, cui dum humana mens inhiat, sepe calle medio victa subsistit. [3] Ecce ego nunc aliquid quod aures impleret tuas, optarem dicere; exemplar in animo est, nec valeo tamen — mira lingue mortalis imbecillitas! — ad te perferre quod cupio; sed bene habet: ipse animum meum vides et quod ibi scriptum est perlegis vocesque conceptas vel in silentio exaudis, et quod de paucis spero, quicquid tecum loquor, non tui instructio sed levamen animi mei est; id sane stilo quolibet fieri potest. [4] Non tibi ergo sed michi sed aliis dicta sint hec; equidem quo te sepius intueor, eo magis et miror et amplector et diligo eoque magis a te diligi gaudeo tuoque iudicio michi ipse sum carior defectibusque meis interblandior, quasi nunquam tibi tali viro possem esse tam carus, nisi aliquod in me lumen animi vidisses quod ego, qui vicinior sum, fateor, non video neque, si acrius intenderis, te visurum arbitror nisi quia verissimum est quod
qui amant, ipsi sibi somnia fingunt,
ut Virgilio Maronem et bucolico pastorium carmen obiciam.
[5] Quid vis? errore tuo felix sum; que cum amicis fere omnibus mea sors est; nullus tamen error animo meo gratior quam tuus, nullus ve quem magis sempiternum velim; simul enim et coequeva erit amicitia. Hoc michi, non dubito, prestabit amor tuus, hoc ingenium meum; utar enim fortuna enitarque pro viribus ne unquam nubes excidat qua silve medio tibi circumamictus apparui. Hactenus hec. [6] Forensem tuum, imo meum, imo nostrum, ut ait ille, virum per se amari dignissimum, tota, ut iubes, mente suscipio; utinam aliqua michi tandem aliter quam verbis retegendi animi detur occasio, vel si fato vetitum est, utinam eque ac tu animum ille tacentis intelligat! et faciet, spero. [7] In versiculis autem ad te scriptis, quos tam ardenter efflagitas, scito Plinii Secundi consilio opus esse, quem Italia excedens in patria sua, Verone scilicet, ingenti virorum illustrium comitatum acie dimisi. Hic michi Plinius nusquam est, nec alteri, quod quidem ego noverim, nisi Romano Pontifici; is autem, ut fando audisti, ab ipso mortis vestibulo, quo dudum precipitanter accesserat, nunc pedetentim redit. [8] Cum pervenerit ad salutem, quamvis senibus ultima corporee spes salutis in morte sit, ubi tamen utcunque convaluerit — quod iam factum esset, ut puto, nisi medicorum turba loquacium vetuisset, divitum pestis non minima sed extrema — tunc Plinio eius parumper inspecto, confestim voluntati mos geretur tue, et illud, in quo quidem valde, ut in rebus meis omnibus, spe et opinione deciperis, petitum promissumque carmen accipies et dices: 'Sic est ut audiveram: multo plus est in expectationibus quam in rebus'. Vale, memor nostri.
XV Kal. Februarias.

6

Ad Philippum Cavallicensem epyscopum, familiaris epystola.
[1] In Elicona nostrum transalpinum, qui est ad fontem Sorgie iam senescentibus musis sacer, venire ibique me sine quinque dies agere potuisti? nec venit in mentem, pater amantissime, dum ego absum, vel amenissimis illis locis vel animo saltem tuo, ut ad me afficitur, deesse aliquid quod suppleri facillime potuisset, cum essem adeo propinquus ut pene vivis possem vocibus excitari?
[2] Quid igitur rei est? an inter tot curarum estus breve michi ruris, tui refrigerium invidisti? sed tale aliquid suspicari prohibet spectatissima virtus tua. An indignum censuisti? sed id amor notissimus vetat credi vulgatumque de me tuum, utinam tam verum quam mite iudicium et indulgens. [3] An me vocatum venire nolle credidisti? sed quando, queso, hanc superbie suspitionem merui? an vero labori meo, an occupationibus pepercisti? quodsi ita est, nimis me segnem aut terrenis equo tenacius inherentem extimas. [4] Pace sit dictum tua, quocunque me verto, nescio quid occurrit quod me mirari cogat hoc consilium tuum. De te igitur apud te ipsum quererer, nisi iniuriam michi illatam in libellis nostris qui ibi sunt, ut litere tue testantur, predulciter emendasses; quibuscum fuisti diebus et noctibus tam familiariter. [5] Id stupendum, quod cum inter sanctos et historicos interque philosophos et poetas nobilissimum illud tuum versaretur ingenium, — tanta vis amoris est — opuscula sive, ut dicam verius, nugas meas singulari quodam desiderio flagitares. Verum ita est natura ut vehementius nostros deformes quam alienos formosos filios diligamus, nec inepte ab illaudato licet poeta dictum est:
Suam cuique sponsam, michi meamSuum cuique amorem, michi meum.;
[6] Tu quoque nunc, pater optime, in iudicio rerum mearum non quis ego sim, sed quam tibi coniunctus attendis. Sane, quod aliquos ex libellis memoratis optare te, sed iniussu meo nolle eos asportare villicus meus refert, nescio quem teporem ardori tuo mixtum indicat; utere, queso, in me inque meis reculis iure tuo. [7] Postremo noveris me comunem dominum Albanensem cum tuis literis adiisse, cuius responsio est gratum se habere quod scribis; ceterum eo se animo esse ut unquam Romanum Pontificem in rebus propriis non fatiget; videtur michi humanis cupiditatibus excelsior votis suis modum posuisse, nec tam fortune sue quam animo gratulandum.
[8] Rumores alios nosti: rex Siculus dilatum dyadema percepit interque eum et Hungaricum regnatorem pax, utinam eterna, convenit; papa noster a morte revertitur, quamvis redeundo eodem properet; Ostiensis autem, dum hec tibi scriberem, animam agebat, quam dum hec leges, exhalaverit, qui ut michi videtur, matura sibi ac nature, sed acerba reipublice morte defungitur. Vale, presul egregie.
Avinione, Kal. Februariis.

7

Ad Barbatum Sulmonensem, querentem quod se anno iubileo Rome non vidisset.
[1] Dum ad me, "pars mei optima" Barbate, litere tue longis anfractibus viam querunt et in Galliis latitantem per Italiam sequuntur, annus prope integer circumactus est. Ita non solummodo vive vocis sed mute etiam scripture solatio prohibemur; hoc iuris in nobis habuit fortuna ex quo die nos intactos preteriens, glutinum nobis suavissimum atque dulcissimum inimica mors rapuit, regem Siculum, quo nichil maius nichil ornatius tulerat etas nostra. [2] Ille qui nos vivens animo copularat, corpore disiunxit moriens totumque propositum vite nostre mesta rerum mutatione prevertit. Omittamus autem tractare que retractari vetat inexorabilis lex nature, et tacita patientia feramus quod gravius fit lamentis. Rex noster celo dignus erat, tali rege tellus indigna; sibi requies post laborem, nobis post risum lacrime, dolor post gaudium debebantur, unoque actu et ipse suo iungendus auctori et nos eramus ab invicem segregandi.
[3] Quam rem brevi nuper carmine questus sum, quod in epystolis tuum nomen habentibus prohemii locum tenet. Eodem consilio illam epystole tue partem transeo ubi patrie statum, miserias verbis equantibus, pie prorsus ac miserabiliter deplorasti; nam et nichil est quod tuis querimoniis addi queat et vereor ne prurienti ocello confricatio sit molesta, neve si semel incepero, nullum res exitum inveniat. [4] Id quidem quod non in ultimis adversitatum numeras, ut me Rome non inveneris, divinitus factum reor, ne si congredi licuisset, non templa Dei devotione catholica sed Urbis ambitum lustraremus curiositate poetica, non anime curam agentes sed negotium literarum, quod licet sit iocundissimum pabulum intellectus, nisi tamen ad unum verum finem redigatur, infinitum quiddam et inane est. Poteras sane, si tarditatis mee meminisses, mentis augurio providere quod me Romam non iubilei principium sed finis adduceret. [5] Quod ipsum petitioni tue responsum sit, ut scias me de Africa nostra, quam iure tuo postulas, non mutasse consilium; si enim unquam in lucem veniet, noli de fide promissi dubitare: tuum ante omnia limen petet. Verum illa et morositate hospitis et innumeris fortune repagulis detinetur, que si cunta cessarent, tamen satius visum est illam domi manere et cum etate concoqui ac maturescere, ne si ante tempus exiisset, pomorum more que immatura ramis decerpuntur, asperior evaderet nec ferret etatem, presertim cum nec reditus esset semel in publicum egresse, et ingenii mei incredibilis mutatio in dies fieret. [6] Dehinc forte aliud consilii capiam incumbamque "lima ultima", nam et multa que remorabantur, "ablata" sunt et ego, nisi fallor, iam sum quicquid ut essem ex alto permissum erat, quamvis usque ad novissimum vite diem progredi non desinam quantum sinar, nec desperem pigre etiam magisterio senectutis doctior ac melior fieri, "quotidieque aliquid addiscens senescere", siquo forsan studio coaptare michi valeam quod de se ipso senex ille sapientissimus gloriatur. [7] Nitar certe, idque liberius me facturum feliciusque successurum spero cum passiones ex animo radicitus convulse fuerint penitusque omnes exaruerint, quibus iam Deo gratias parcius interpellor. Reliquum est ut quod in terrena urbe nequivimus, nos in celesti Ierusalem, si ante non sinimur, videamus. Vale.
X Kal. Martias
, "super flumina Babilonis".

8

Ad Iacobum Florentinum, de Cicerone atque eius operibus.
[1] More meo nuper in Elicona transalpinum urbis invise strepitum fugiens secessi, unaque tuus Cicero attonitus novitate loci fassusque nunquam se magis "in Arpinate" quo, ut verbo eius utar, "gelidis" circumseptum "fluminibus" fuisse quam ad fontem Sorgie mecum fuit. Olim, puto, Narbonem petens loca illa non viderat, quanquam si Plinio credimus, Narbonensis, si hodierne dimensioni stamus, Arelatensis provincie loca sint. [2] Utcunque se habeat provinciarum ratio, fons ille celeberrimus, nec campane nimphe, nisi fallor, nec sicule cessurus Arethuse, repositique ruris dulce silentium ac solitudo iocundissima secus iter publicum euntibus ad dexteram, redeuntibus ad sinistram sunt; quod ideo dixerim ne mireris si tum viator Cicero diverticula, licet amena, non vidit: [3] nemo quidem preteriens, nemo nisi certo consilio volens sciensque eo pervenit et vel spectaculo fontis illectus vel studendi otiandique proposito, quod quam sit rarum intelliges si vel poetarum vel honestis omnino studiis vacantium animadverteris raritatem. [4] Delectari itaque michi visus est Cicero et cupide mecum esse; decem ibi nempe tranquillos atque otiosos dies egimus; illic enim, nusquam alibi extra Italiam, respiro; habet autem hoc precipuum virtus: et solitudini desiderium et frequentie fastidium demit; et vel densissimis turbis insuetam requiem vel desertissimis silvis turbam nobilium curarum atque illustrium comitum cathervam novit inserere. [5] Innumeris claris et egregiis viris comitatus erat comes meus, sed ut sileam Graios, ex nostris aderant Brutus Athicus Herennius, cicerionanis muneribus insignes; aderat vir omnium doctissimus Marcus Varro, cum quo Cicero ipse vagus academicum rus subibat; aderant Cotta et Velleius et Lucilius Balbus, cum quibus deorum naturam acri studio vestigabat; [6] aderant Nigidius et Cratippus, cum quibus secreta nature, mundi principium atque essentiam, rimabatur; aderat Quintus Cicero frater, cum quo divinationem legesque tractabat; aderat Marcus Cicero filius, nondum vilis, cui dictabat officia, quid honestum quid utile quenam inter hec ipsa contentio; [7] aderant eloquentissimi viri Sulpitius Crassus Antonius, cum quibus oratorie institutionis scrutabatur archanum; aderat Cato censorius ille senex, cuius senectutem testimonio commendabat; aderant Lucius Torquatus, Marcus Cato Uticensis et Marcus Piso, cum quibus bonorum fines operosa disputatione firmabat; [8] aderat orator Hortensius, aderat Epycurus: adversus alterum ciceroniana philosophie laus, adversus alterum infamatio voluptatis; aderant Lelius et Scipio, cum quibus et vere amicitie et optime reipublice formam dabat; [9] ac ne in infinitum rapiar, externi reges aderant romanis civibus intermixti, quos in capitalibus causis Cicero idem divina prorsus oratione defenderat; quod autem nominatim ad libellum tuum attinet, amice, et Milo defensus et Laterensis offensus et Silla excusatus et Pompeius laudatus aderant. [10] His equidem aliisque id genus comitibus tranquilla et iocunda et felix rusticatio mea fuit, modo diuturnior fuisset; mox enim michi iterum invito babilonicus uncus iniectus est retractusque sum ad inferos, unde hec tibi nunc scribo. Turba fecit occupationum ut nec puero meo libellum tuum transcribendi copia nec illi interim redeundi ad te facultas fuerit; neque prius futuram spero quam ambo pariter in Italiam redeamus; [11] quem diem michi propinquum spondeo, si Forensem prius nostrum in prefatum Elicona perduxero— quando eum otiosum ac vacuum in his regionibus nactus sum — ut siquando posthac vel fati vi vel studio varietatis propellendique fastidii non quidem huc— quod me volente nunquam erit — sed illuc forte retranseam, tanto teste in medium producto inter amicos patrios excusabilior fiam. Vale, o felix, qui Babilonem occiduam non vidisti.
Kal. Aprilis.

9

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, familiariter.
[1] Nunquam tam obstinato silentio deditus fui quin facile tua melliflua vox vocem michi posset excutere; idque cum sepe alias tum hodie sum expertus. [2] Tedio quidem affectus et in primis rerum curialium fessus eram. Accesserant familiares epystole ad amicos concives, ad externos quoque sub idem tempus plurime; quamvis enim invitus, melioribus subductum curis non exiguum in his tempus expendo, cogente verecundia ne aut cum amicis "rationem otii" non habere quam habendam Cato censuit, ut nosti, aut omnino spernere videar a quibus ipse non spernor. [3] Tandem igitur in his rebus magna diei parte consumpta, surrexeram ferias acturus ad vesperam, dum ecce repente tua me dulcis epystola manu prehensum, quod dici solet, retraxit ad calamum et scribere iussit, "quicquid in buccam venisset", ut ait Cicero. Videbam illam responso magnopere non egere, sed iuvabat colloqui et horam fando traducere; illa quidem tota est amor et caritas et fides et urbanitas et lepos; multa sunt quibus melius tacendo respondeas. [4] Quid enim, ut omittam cetera, illi faciam particule ubi te "felicem" vocas "qui meo tempore vita frueris"? quid suavius, quid amicius dici potest? id sane de Socrate suo dicere solitus fertur Plato; atqui ut multo Socrates felicior Platonis quam Plato Socratis convictu, sic ego tua multum amicitia felicior quam tu mea. Verum ista pretereo, que nullum nisi te unum adversarium invenirent. Ad summam rei venio. [5] Sensi, fateor, nescio quid vive dulcedinis epystole illius adventu, velut ipse affores, quo nichil animo meo gratius esse posset, nisi quia non sum usqueadeo aut mei amans aut tui negligens, ut quod Eneas patrie pietati, Orpheus coniugio, Theseus amicitie prestitisse narrantur, id michi te prestare velim, ut scilicet in Tartarum me sequaris et, ut scriptum est, "descendas in infernum vivens". [6] Dii letiora; malo in celum ascendant preces tue; quando, ut soles, "Deum" qui te mensa sua "dignatus" est, familiariter alloqueris, ora, queso, ut emergam hinc, siqua est via ad superos redeundi. Opto autem ut, quicquid de me fata decreverint, maneas, "pars optima nostri", et celo patrio felix vivas. Vale.
Kal. Aprilis.

10

Ad Iohannem de Certaldo, nichil esse quod scriberet.
[1] Ne preteritum te putares, omnia feci ut aliquid quoque tibi per hunc nuntium scriberem, sed — sive brevitas temporis sive rerum penuria est sive curarum copia, quibus solito nunc gravius premor, sive etiam vivi spes blanda colloquii teque in proximo revisendi propositum — cum satis excusserim, nichil quod scribi dignum esset inveni nisi hoc ipsum, novi nichil esse quod scriberem. [2] Nam si hanc cui assidue intersum, historiam babilonicam aggrediar, frustra erit; quoniam et multa iam in amicorum literis inserui et si quecunque fert animus explicare velim, deficiet stilus; si ad mea me vertero, titubabit oratio. Quid enim michi est certi nisi quod utique moriendum est? Arguat licet Seneca, qui in simili Ciceronem arguit, in eorum me grege reperio quos statuliberos vocant, nec vivo nec valeo nec morior nec egroto; tum demum vivere et valere incipiam cum invenero huius exitum labyrinthi. In hoc modo sum totus, hoc unum ago. Vale et quicquid habes incommodi huic collatum exilio dulce puta.
Kal. Aprilis.

11

Ad fratrem Bartholomeum epyscopum Theatinum.
[1] Quod natura procellosum ver tibi se tranquillum prebuit, superamabilis pater, scito fuisse non Eoli qui, ut ait Maro,
Luctantes ventos tempestatesque sonorasImperio premit ac vinclis et carcere frenat,
aut Neptuni, cui
imperium pelagi sevumque tridentem
"sorte datum" illusa putavit antiquitas, sed Cristi donum, [2] cui vere
divum pater atque hominum rexEt mulcere dedit fluctus et tollere vento,
qui vere
dicto citius tumida equora placat,
nec tantum equora sed celum regit ac terras et, qua nulla gravior est procella, nutu solo comprimit animorum fluitantium tempestates, ac passiones eliminans et serenum revehens, non improprie, ut est apud poetam,
Collectasque fugat nubes solemque reducit.
[3] Multarum Illi rerum es debitor, in quibus haud extremam dixerim modestiam illam que ex literis michi tuis cognita, magno me gaudio affecit, ubi et epyscopatum tuum tibi suffecturum spondes et in finem alto, nisi me amor fallit, animo subiungis, nec minus vere quam ad meam sententiam accommodatissime, nusquam te non longe melius quam Babilone victurum. [4] Preclare quidem ac magnifice; nam et cui rerum optima mediocritas non sufficit, nulle sufficient opes, et qui semel fastidia huius sacre urbis expertus est, nisi forte longa consuetudine imis medullis babilonicum virus insederit — quos exceptione hac notare velim, intelligis — nullum toto unquam orbe videbit inamenum locum. De quo et multa sepe dixi et plura dicerem ni vererer non tam huius paludis habitatores, vulgo magnos ac felices, michi autem prorsus miserabiles ac pusillos, quam me ipsum offendere, qui indignantem stomacum gravi commemoratione et indigestis nominibus exacerbo. [5] Illud siluisse noluerim, quod in Babilone hac non altius ascendisti, magnum tibi divine gratie, si nescis, indicium; ascendisses enim nisi presidentium moribus dissimilis videreris, quo quidem puto nichil esse felicius. [6] Si igitur ad salutem spectas, libenter hinc exulabis, imo vero libenter in patriam ab hoc exilio redieris; et quisquis ad supernam pertinet Ierusalem, dum "captivus" detinetur "super flumina Babilonis", ad amaras "salices suspensis organis flens ac sedens" montem "Sion" cum desiderio "recordatur"; siqua vero facultas affuerit, cupide inde se proripit ut redeat quo suspirat.
[7] De reliquo autem quid nisi et ipse post te tacitus suspirem? quod nos, qui tui sumus, omnes presenti solutos ergastulo cupis in Italia videre, et profecto si voto meo Cristus annueret, in Italia viverem ac morerer; nunc vero quid sit futurum nescio. Ille quid cupiam et quid expediat videt et potens est utrunque prestare; Illi res fortunasque meas commisi; hoc te non ignorare non sum nescius, male michi esse dum hic sum. [8] Sed quid iterum faciam? Magni nunc motus, ut vides, in Italia parantur, sed illud quoque verum est, malle me in Italia laborare quam ubi sum quiescere. Isti quidem Arsacide, quorum nonnullis me benificiis obnoxium non nego, vel Babilone vel in Parthia saltem retinere moliuntur; obluctor et adhuc finis in dubio est; si vinco, non ante revertentem audies quam reversum; si vincor — quod nonnisi negandi verecundia puto posse contingere — tamen extra Semirameos muros ero. 'Ubinam?' inquies. Nulla topographia opus est; diversorium meum nosti; scis ubi gallicas estates agere, ubi lenire soleam transalpina suspiria. [9] Postremo viri illius qui magni cognomen habet, cum sit maximus meo nomine, parthenopei maris in litore magnificus apparatus, quem suis primum, mox tuis etiam literis edidici, cuius non animum delectet ac mulceat? Apud quem quod mearum, ut scribis, precum favorem senseris, non miror; sciebam aliter esse non posse; cuius enim faciem ignoro novi animum. [10] Gaudeo sane et sibi vel in literis gratias agam vel vivis vocibus Florentini presulis, qui vixtandem his vinclis elapsus in Italiam redit. Ante tamen Antonii Egiptii viennense limen adiit, ex condicto visurus in reditu nostri ruris angustias; crastino igitur, ut pollicitus est, ad fontem Sorgie poetico excipiendus prandio mecum erit. Vale.
XII Kal. Iunias
, ad auroram

12

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum.
[1] «Nusquam tuta fides», inquit Maro; quod verbum quo magis cogito magis intelligo, et quo longius in etate progredior eo verius experior. Fefellit me quem minime putabam, Florentinus presul, quo nil sincerius sol videt; sed hec mea sors est, nemo non satis ydoneus ad fallendum me. Dixerat se ad fontem Sorgie venturum simul ut locum toto orbe mirabilem, simul ut me et in eo rure vite mee modum cerneret. [2] His conventis, in reditu me visurus Antonii domum petiit; et ego quia festinare illum noveram, rus petii, ubi iam antea quicquid natura loci patitur, studio moribus meis adverso, conquisieram, ut eum lautius exciperem quam minores amicos soleo. [3] Quid te moror? aut poeticum horruit ille convivium, nec memor fuit illius poetici dicti
Aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignumFinge Deo rebusque veni non asper egenis,
nec dignatus est esse ubi rex olim Siculus Robertus, evi nostri gloria, et post eum multi vel romulei cardines vel terrarum domini interdum fontis, interdum — quod gloriari tecum non pudebit — me visendi gratia fuerunt; aut, quod cogitare maluerim, nec ego mei generis ultimus, nec fons, nisi fallor, inter cuntos primus digni visi sumus quos modico vie flexu et vix tribus passuum milibus extimaret. Atqui etsi ego tanto hospite indignus essem, ipse tamen fidem servare dignus erat. [4] Sane dum huc scribendo pervenissem et longius eveherer, ingens clamor in foribus et epyscopus ipse adest, ut quotidie discam, experentia magistra, curas et querelas hominum vanas esse; quod et tu oculis ut videres, hanc, iam supervacuam licet, ad te literulam misi. Vale.
Ad fontem Sorgie,
IX Kal. Iunias, hora diei nona.

13

Ad eundem.
[1] Ridiculum rancidulum stomaculo insidens, quod Umbrose Vallis arbiter instabili michi votorum alternatione pepererat, de quo tecum sepe, si memini, questus eram, excutere nisus summa precum vi, quod michi nunquam fueram, fui alteri, ambitiosus sedulus solicitus. Vidisses iocundum simul et miserabile spectaculum: me solitudinis avidum atque otii et in silvis errare solitum, mutatis repente studiis, cum ingenti curialium catherva dies totos pontificum superbis liminibus oberrantem, mirantibus amicis, stomacantibus mecum Musis. [2] Quid multa? vicit tandem labor importunus obstinatam duritiem pridieque Kalendas Maias, dum ex more in solio piscatoris Pontifex Maximus consedisset, pleno concilio conscriptorum patrum amicus noster sub umbra mei nominis, quod illo die in ore maximorum hominum ventilatum atque versatum multisque, veris utinam!, laudibus honeratum fuit, factus est voti compos; [3] qua in re et amicitia sibi profuit et meritum, sed nil magis quam inimicorum eius inexorabilis et implacata superbia et indignatio mea, que de segni me vigilantissimum fecerat: pati non potui tam licenter veritatem mendacio calcari. Id gavisuro tibi nuntiatum volui simul ut gratias agerem; quod enim in te fuit fidelissime prestitisti. Vale.
IX Kal. Iunias
, ad fontem Sorgie.

14

Ad Iohannem Barrilem neapolitanum militem, exhortatio ad studium pacis.
[1] Mirum. dictu, ut nil maius ita nil dari dignius quam quod ex te hodie petiturus sum; peto autem, vir insignis, ut animum rationi sive, ut aliter idem dicam, te tibi subicias et parere cogas in te deteriora melioribus. [2] Magnifice quidem Plato naturam ipsam studio imitatus, tripartitam anime sedem comperit, quodque confusum videbatur divino secrevit ingenio. Is ergo cum distinctis receptaculis "iram in pectore", concupiscentiam "subter precordia collocasset, rationem" in vertice velut "in arce" constituit, ut moderatricem illam ac dominam passionum vel ipse situs ostenderet; quod nec poetas nostros ignorasse crediderim, quamvis eam rem, ut solent, secretius exequantur. [3] De quo si quicquid in animo est nitar exprimere, ingens michi rerum series oboritur, quam nec tempus patitur nec exigit locus, et supervacuum fuerit iram tibi velle describere, cuius tristes exitus vulgo etiam notos quidam philosophorum integris voluminibus sunt amplexi, precipue Plutarchus et Seneca. [4] Illud tibi brevissime quod nemo doctus ignorat, inculcandum reor: ubi passiones habitant, nubilum esse teterrimum et horrendas anime tenebras, ac rationis, ut proprie dixerim, eclipsim; quod cum de omnibus tum de ira convenientissime dici arbitror. [5] Nichil est enim quod eque tranquillitatem serenitatemque perturbet, nichil ubi tam clara testimonia lese mentis appareant, pallor vultus, confusa vox, membrorum tremor, obducta frons, elatum supercilium, ardentes oculi, celer anhelitus: hec sunt que iram in animis habitantem, velut eductum latebris Cacum, in lucem trahunt ac spectantibus visibilem representant. Contra ubi mens rationis imperio subiecta et passionibus libera est, illic immota tranquillitas, illic iocunda serenitas, illic demum humana felicitas est. [6] Oportet igitur, si felices esse volumus, ea felicitate quam recipit vita mortalis, etsi per hanc ad aliam aspiramus, oportet, inquam, illam etheree mentis altissimam esse particulam, ut quod de supremo dicitur Olimpi iugo, nulla eam passionum nubes possit attingere. [7] Talem ego tibi animum esse non dubito, naturam quippe moresque tuos novi optime; quodque michi de te, de magno regni senescallo aliis credidi; illum fama, te michi experientia notum fecit. [8] Non effractam certe sed parumper, ut audio, dissutam amicitiam vestram acu solide devotionis ac tenui verborum filo reparare disposui, ambobus pariter scribens magna fide nec minori fidutia, non in eloquii mei viribus sed in Dei auxilio et utriusque vestrum moribus spem habens; quod si secum audeo, quid me tecum prohibet audere? [9] Proinde unum hoc a te, imo vero ab ambobus postulo, ut ad comunis epystole lectionem faventibus animis accedentes, examinandam petitionis mee summam in eam partem animi inducatis que, ut dixi, omnes humanarum passionum nebulas supergressa est. Ut valeas opto.
Ad fontem Sorgie,
IX Kal. Iunias.

15

Ad Nicolaum Azarolum magnum Regni Sicilie senescallum, de hoc ipso.
[1] Dilate responsionis excusatio tua tam suaviter sensibus meis obrepsit, o maxime vir, ut eam citius venisse noluerim; magno enim tandem venit gratoque cum fenore, in qua simul tuum ingenium simul Barbati nostri sonantem calamum recognovi, duplex animo iocunditas geminumque solatium, quanquam heroycis tuis actibus te tacente, fateor, abunde michi responsum putem. [2] Nec enim loquor ut te ad loquendum eliciam, qui oratorum poetarumque mos est, sed ut "ignee virtuti" tue ardentissimoque animo flammas etiam, si afflatu meo fieri possit, adiciam; alioquin male me de republica meritum non negabo, si te ab altissimis et utilissimis curis tuis ad hec humiliora detraxero; generosa quidem mentis intentio aliquanto gloriosius re quam verbis exprimitur.
[3] Morem igitur tuum serva quodque animo cogitasti factis eloquere, sequens, ut in reliquis, in hoc quoque Romanorum priscos mores, apud quos, ut ait ille, «optimus quisque facere quam dicere malebat», quamvis apud eos ipsos plerique actuosissimi simul ac disertissimi evaserint; unde est ut, quod Statius Pampinius Domitiano principi blanditur, verum sit preconium multorum, ut scilicet "ducum ac vatum" frondes in una fronte videamus interque dictaturas consulatus et imperia habitantes Musas et inter literarum studia victrices laureas miremur. [4] Siquando igitur vacuum tempus obtigerit ut, quod nunc fecisti, gloriosis actibus paria verba permisceas, utriusque Cesaree laudis ornamenta mereberis, ut sicut animi robore prestantissimum te novimus, sic non modo militariter facundum sed etiam artificiosius eloquentem, insuper et "privata loqui indocilem" agnoscamus. A scriptoribus enim rerum utrunque Iulio Cesari suum ac peculiare tribuitur, et licet ipse non sis Cesar, quis tamen prohibet Cesareum animum habere, Cesareos mores, Cesaream industriam imitari? [5] Equidem quas tu michi pro aridi ieiunique sermonis inopia egisti, quanto ego tibi dignius pro locuplete epystola grates ago proque eo nominatim quod in fine dixisti, esse tibi animum ut inter Vesevum Falernumque meo nomine posteris etiam profuturum novum suscites Parnasum! Cui tam liberali proposito faveat utinam fortuna, sui moris oblita tantisper, et claris desinat invidere principiis, pro quo tibi et presens etas et studiosa posteritas mecum gratias agunt. [6] Ego, quod ad me attinet, etsi duos Parnasos me habere glorier, tamen tertium non recuso, tuo sonorum Apolline, tuis habitatum Musis, tuis frondentem lauris, tuis demum auspiciis consecratum. Quid dicam? magnificum est quod agis magnificum ve quod loqueris, illud magnificentissimum atque invictissimum fuerit penitusque Cesareum, si eadem illa magnitudine tua qua sepe alios vicisti, temet ipsum modo viceris, animumque forte reluctantem his que tibi et Iohanni Barilidos viro egregio comunis mea fert epystola, fidelibus consiliis obsequi coegeris, et sub iugum veteris amicitie redire. [7] Quod, si de te deque tuis moribus non fallax extimatio mea est, quamvis magnum iracundie iudicio, facile tamen ab humanitate tua me impetraturum spero. Tu felix et semper tui similis Vale.
IX Kal. Iunias
, ad fontem Sorgie.

16

Ad utrunque simul Nicolaum et Iohannem, exhortatio ad concordiam et amorem pristinum.
[1] Iungam vos, magnanimi viri, florentinum ac parthenopeum decus, iungam ego vos, si patimini nec contactum amice manus horrescitis. Non rationem temeritas, non invidia caritatem, non consilium furor, postremo non affectus mei glutinum— quo presens calamus, imo vero presentis calami ministerio pacis amator Cristus, animos vestros unit — detractorum inane murmur impediet. [2] Magna semper amicitie vis est; nichil illi difficile, nichil impossibile, verissimumque est poeticum illud
Omnia vincit Amor;
vos verum in vobis efficite quod sequitur,
et nos cedamus Amori.
Cedite oro, mitissima pectora, cedite illi cui immanes cedunt belue, cui barbarice cedunt mentes, cui parent insensibilia elementa; cedite, queso, illi cui postquam cesseritis, omnia vobis cedent. [3] Nolite aures obstruere, oculos avertere, obdurare animos, quos iustus melioribus consiliis complet amor. Eam michi spem tribuit geminata nobilitas, que usqueadeo vos illustrat ut in duabus urbibus tam magnis ac duobus in populis, duo velut eximia sidera fulgeatis. Nil magis certe quam Amor ignobilem animum secernit a nobili; illum igitur audite talia intus assidue vestris animis inspirantem: [4] «Quo in diversum abitis, viri optimi, quid rebellatis, quid transfugitis? in vobis regnabam, in vobis habitabam, tentoria fixeram in vobis; ego gloriam vobis addideram, vos michi; quis me de medio vestrum expulit? quis disiunxit unanimes et, ut proprie dicam, de uno animo duos fecit? redite in vos et ad me redite meque ad vos redeuntem admittite, sine quo nusquam bene erit. [5] Redite in gratiam in colloquium in amplexus, dextras animosque coniungite, iterum e duobus unum conflate animum; hoc virtutem vestram decet, hoc alienam delectat, hoc patrie expedit, hoc bonos letificat, hoc terrificat sceleratos; qui de vestro discidio spes nefarias conceperunt, concipiant de vestra redintegratione formidinem. [6] Certe si acriter intenditis, is rerum vestrarum status est, ut quodammodo sive volentibus sive nolentibus, vobis in eiusdem regie penetralibus habitandum sit: quanto autem serenior quantoque tranquillior vita erit pulsis irarum nebulis, siquas forte vobis impurissimus susurronum flatus invexerit. [7] Id ut optimum, sic minime operosum. Haud equidem maior reconciliationis causa fuit sive quinquennalis sive annua sive semestris sive annua et semestris censura que Emilium Lepidum et Flaccum Fulvium reconiunxit, nec maior Livii Salinatoris et Claudii Neronis annuus consulatus, qui oblivione lenissima atrocem obliteravit iniuriam, quam vestra est: non huius aut illius officii sed totius vite non ante finem deponenda sotietas. [8] Nec potentior Africani superioris et Tiberii Gracchi mensa, que quos hostes acceperat non tantum amicitia veteri sed nova etiam affinitate coniunctos reddidit, quam vester assiduus convictus. [9] Quid Ciceronis humanitatem loquar, qui immemor iusti odii durissimis etiam adversariis suis favit? quid multorum, qui sepe levissimis ex causis gravissimas inimicitias exuerunt? Vobis nulle inimicitie deponende, sed prisce duntaxat amicitie memoria renovanda est. [10] Cogitate quid non mali in discordia est, ut magna olim fregit imperia. Ipsa que parem non habuit, nisi fallor augurio, nec habebit romana respublica, que virtutum innumerabilium fundamentis steterat, per discordiam solam ruit. Et quot hominum discordia, queso? proculdubio paucorum; vix singula virorum paria singulis etatibus occurrent, quibus si concors animus fuisset, salus publica non perisset. [11] Multa fateor a multis ac dura pertulistis, Itali, et interdum prope ad extrema perventum est. Illud michi nemo negaverit maiores vos semper ex calamitatibus surrexisse. Itaque de vobis non Indus non Hiberus non Cimber non Maurus non Scitha non Ethiops non Afer non Theutonus glorietur; non Brennus inde superbiat, non Pyrrus non Philippus non Perses non Siphax non Mitridates non Antiochus non Hanibal non Iugurtha; victores gentium ac regum, civili discordia victi estis, que si respublicas, si opes regias evertit, quid privatis sperandum familiis atque opibus singulorum?».
[12] Hec et his similia si vobiscum Amor vel Amicitia loqueretur, quid responsuri essetis? puto, non aliud nisi vos in manibus eius fore nec imperium recusare; atqui per os meum ille vobis hec loquitur; date manus, adhibete aures, obsecro vos per siquid sanctum, siquid pium, siquid efficax inter mortales restat; non magna poscuntur, tantum ne animos habeatis ab amicitie studiis abhorrentes.
[13] Revocate ad memoriam, ponite ante oculos quicquid inter vos per omnem vitam dulce, quicquid fidum aut iocundum fuit; sicubi grata peregrinatio, sicubi placens rusticatio, sicubi iocosa confabulatio, sicubi pax, sicubi militia; siqua expeditio bellica, siquis dies in pulvere, siqua nox acta sub divo, siquando somnus humi captus et cespes in delitiis habitus, siquando militariter inversus clipeus pro tentorio fuit, siquis denique comunis labor, siqua comunis gloria, siquod comune periculum, siquid ultro citroque oportune opis, siquid tempestivi solatii, siquid consilii salutaris.
[14] Contra autem siquid forsan asperius intervenit quam teneriores animi pati solent, quod in longa amicitia vitare felicitati potiusquam humane prudentie tribuerim, illud penitus ex imis precordiis abolete. [15] Duo hec sunt que et perpetuas faciunt amicitias et magnum claris animis lumen adiciunt: benificiorum memoria et oblivio offensarum; utrunque nunc a vobis exigo, quod si prestiteritis, voti optimi compos evadam et dextro pede, ut aiunt, ad scribendum venero. [16] Sin omnium meminisse malueritis, plusculum michi, non infitior, negotii datur, ita tamen ut facile sperem offensam gratie et numero et qualitate succumbere; neque enim estis quos unius dicti rancidioris acrimonia magis urat quam multorum dulcedo actuum spectata permulceat; igitur et si res ad calculum redeat, victor ero; sed non redire maluerim. [17] Multa sunt quidem que vos in amicitiam trahant, pauca, imo vero nulla, que retrahant; colligant vos, prevalidi nexus, etas natio militia virtus gloria nobilitas, studiorum identitas recordatio meritorum et, efficacissimum copulandis amicitiis vinculum, comunis utilitas. Idem expedit ambobus; unum colitis regem, unam patriam incolitis, eodem tenditis animis, idem vultis: premia virtutibus, sceleribus adesse supplicia, bonos in precio haberi, pessimum quenque calcari, florere iustitiam, honorem esse viris fortibus, exulare malos mores, honestos autem in vestram urbem undecunque transferri. [18] Que cum ita sint, quenam levis offensa seu potius offense suspitio potens erit tam solidam et tam sanctam vestrarum mentium labefactare congeriem? Ite igitur alacres quo vos nobilis ardor vocat, sequimini benesuadum impetum, nolite bonis motibus adversari, "nolite", quod ait Apostolus, "spiritum extinguere"; ametis "invicem" necesse est; nequicquam obluctamini; ipsa vos amicos efficit vis nature. [19] Virtus etiam in hoste delectat atque allicit et sibi placet ubicunque conspecta, seque ipsam non amare non potest; amicitiarum radix est similitudo morum; ceterum inter malos instabile fundamentum nacta, familiaritas evi brevis est; ingens autem bonis et eterna cognatio est. [20] Quid refert quorsum pergat indignatio, quantum ira dissiliat? Mores conveniunt, virtus heret et herere animos vestros iubet; nil virtute rapacius, nil tenacius; uncos habet et cathenas et carcerem et hamos predulciter inescatos. Voluptatis equidem blandus est gustus, amara satietas, virtutis sapor in fine dulcissimus; talem escam adhibere solemus qualem avis aut fere quam illaqueare decrevimus, appetitum scimus; voluptas vulgi, virtus est esca paucorum. [21] Vos estis ex paucis; quod estis ostendite; non vobis oblectationes aut commoda, quamvis amicitia vera innumeris oblectationibus et commodis abundet, non illecebre voluptatum, quamvis et suas illecebras virtus habeat, denique nichil vobis nisi virtus nuda proponitur, cuius si appetentissimi estis ut fama loquitur, certatim illam arripite usque ad exitum feliciter cohesuri; unde, ut nunc humane indignationis implacabiles aculei minimis licet offensiunculis irritantur, par raris exemplis laus; alioquin tanto maior infamia vos manet quanto minor impediens causa est. [22] Tanta est enim amicitie dulcedo ut ea — vobis licet in incultis epystole mee vasis apposita — nisi animos vestros quantumlibet stomacantes allexerit, verendum sit ne non tam irati quam inhumani et immites esse videamini; que animorum macula cum omnibus qui virtuti aut glorie student, tum vobis precipue, tam claris viris, summo studio fugienda est. Hactenus hec, que generosos animos motura non dubito.
[23] Accedet serenarum frontium eo gratior quo diutius intermissa presentia; sepe multum ponderis ad inclinandum animum vultus habet, presentes oculi, viva vox. Nec illud dissimulo me non casu aliquo sed scienter huc traxisse sermonem, quo simul vobis longior mora sit, quam ob causam in tergo huius litere scriptum erat, ut vidistis, nequa eam manus externa contingeret neu quis vestrum comunem solus epystolam aperiret. [24] Omnibus modis egi ut diu vos in colloquio detinerem; id vero ne frustra fecerim, oro vos, quorum de manibus orationis mee pendet effectus. Putate me in medio vestri esse; ibi enim sum et metu crucior et amore ardeo; mirum prorsus si iam vos ardentis in medio amici flamma non attigit; prestet hoc humanitas vestra non michi quidem sed fidei mee, ut vos ambos, si Neapolim veniam, inveniam, si minus, audiam unum esse. [25] Non sinatis plus inter armatas hostium acies irate licuisse Veturie quam inter inermes amicos michi supplici, aut plus sparsis crinibus Sabinas quam effusis me lacrimis profecisse. Id si vos precibus meis annuisse cognovero, felix fuerim et abunde vixero. [26] Quid vero nunc agitis, quid differtis, quid expectatis, viri sapientis simi et veteribus obsequiis astricti et virtutum cultu et morum suavitate simillimi? ruite precor in amplexus et perditum tempus flete parque unum illustribus amicitiis nolite subducere. Quotiens adolescentes regii Tydeus et Polinices, Theseus et Pirothous, Hercules et Philotetes, Pylades et Orestes, quotiens Pithagorei iuvenes Damon et Phitias, quotiens romane virtutis et amicitie summum decus Lelius et Scipio in medium venient, permittite posteritati ne preclarissima nomina sileantur Nicolaus et Iohannes.
IX Kal. Iunias
, ad fontem Sorgie.

17

Ad Zenobium grammaticum florentinum, ut precedentem epystolam interventu suo adiuvet.
[1] Vix amicorum literas aliquot unum in diem conglobatas absolveram, dum ecce tua nostrum limen pressit epystola, que lete visam se, si vivas voces habeat, non negabit. Venit cum illa carmen eximium quod miror et laudo; verum ex ea caritate que te michi meque tibi conciliat, in primis admoneo ut priusquam ad alienas veniat manus, intendas ubi uni versiculo quem longiusculum offendi, incumbentem obelum aspexeris, fidei mee indicem, abscindasque quod superfluit. Neve tibi forsan idcirco displiceas, scis in Arte poetica scriptum esse quod quandoque bonus dormitat Homerus.
[2] Sane quod tibi curarum tuarum ponderibus fatigato, opus auxilio meo dicis, facis humiliter ut reliqua; atque utinam in ingenio meo, cuius et imploras opem et dilatam doles, aliquis tuis ydoneus tempestatibus portus esset: profecto non sinerem te diutius iactari. Spero autem non in Thetide vel Neptuno, sed in Eo, cuius «est mare et ipse fecit illud», quod vite nostre mortalis tumidos fluctus et humanarum rerum perpetuis flatibus agitatos salutifero tridente compescet, via idem ac terminus, dux et comes, labor ac premium. [3] Equidem quod ad summam status tui attinet, satis in epystola quam ad te ultimo misi, disseruisse videor meis verbis sed aliena sententia. Scripsi enim tibi illius viri optimi et excellentis consilium secutus, quod te legisse et probasse iam, reque ipsa probaturum esse confido; cui viro ut tuo nomine grates agam iubes, quasi meum nomen tibi in illius gratiam assurgenti, aliqua et ut ipse ais, non parva ex parte profuerit. Vide autem, oro, ne si paream, vel arrogantie michi vel inscitie vertatur, cum te potius illi, pro me ignoto homine, iure tuo gratias agere par sit; quodsi multum voles, reprehensionis proprie securus petitioni tue obsequar. Nempe nunc eidem illi de re maxima. [4] Quid enim inter homines post virtutem amicitia maius est? de hac igitur illi scripsi, hortatus ut in amici veteris ac spectati benivolentiam revertatur, et hac usus arte, ut ambos una eademque clauderem epystola, quo scilicet inter legendum saltem necessario coirent. Quod si votive successerit, gratum quiddam ac magnificum reipublice prestitisse gloriabor, et multum semper huic calamo debebo.
[5] Epystolam ipsam ad te misi ut per manus illuc tuas properet et securior coram illis tuo etiam favore fulta compareat. Permitto autem tibi, quod in superscriptione eius omnibus interdixi, ut illam aperias et siquid detrahendum vel addendum duxeris, facias, qui naturam illius atque animum et quibus facile tangi soleat, quique viri
molles aditus et tempora nosti.
Vale.
IX Kal. Iunias
, ad fontem Sorgie.

18 (testo gamma)

Facundo viro Lapo de Castiglionchio amico suo.
[1] Geminus michi Parnasus, alter in Italia est, alter in Gallis, qualisqualis exulantium late Pyeridum duplex domus. In ausonio Elicone felicior fui
dum fata Deusque sinebant,
ut apud Maronem illa miserabilis amans ait, si tamen amans miserabilis et non pudicissima ac constantissima mulier fuit Dido. [2] Nunc me gallicus orbis habet et occidentalis Babilon, qua nichil informius sol videt, et ferox Rodanus estuanti Cocyto vel tartareo simillimus Acheronti. Piscatorum inops quondam hic regnat hereditas, mirum in modum oblita principii. Stupor est memorare illos, hos cernere auro honustos et purpura, superbos principum ac gentium spoliis; videre pro inversis ratibus luxuriosa palatia, et menibus clausos montes pro retibus parvis, quibus olim in estu galileo victus vix exiguus querebatur, quibus "in stagno Genesareth tota nocte laborantes nichil ceperant", mane autem facto capta est in nomine Iesu ingens "piscium multitudo"; [3] audire nunc mendaces linguas, spectare membranas vero vacuas et pendenti plumbulo versas in retia, quibus in nomine eodem, sed in operibus Belial, credula cristianorum turba concluditur, ut mox, squamis exuta, curarum flammis et "desolatoriis carbonibus" exuratur, avari ventris expletura voraginem; cernere pro sancta solitudine frequentiam sceleratam et circumfusas acies satellitum pessimorum, pro sobriis ieiuniis voluptuosa convivia, pro peregrinationibus piis otium inhumanum et obscenum, pro nudis pedibus apostolorum niveos furum volitare cornipedes, auro instratos, auro tectos, aurum mandentes, auro denique propediem, nisi Dominus servilem luxum coerceat, calciandos.
[4] Quid multa? Persarum aut "Partorum reges" dicas, quos adorari oporteat, quos "salutari sine munere" nefas sit. O hirsuti ieiunique senes, quibus laborastis, quibus agrum dominicum sevistis, quibus sata rigantes sacrum sanguinem effudistis? Mitto autem hec. His igitur nunc in locis — miserare sortem iniquissimam amici aliud forte, sed hoc certe supplicium non merentis — his ego nunc in locis, ubi puer fueram, iam senior sum, fato me liberum, ut putabam, ad puerilia rursum fastidia retrahente. Itaque more meo nuper in Elicona...

 

LIBER XIII

1

Ad Guidonem epyscopum Portuensem cardinalem, consolatoria super matris obitu.
[1] Scio cui loquor; eique quem et propitium ingenii mei arbitrum et benignum semper interpretem habui, cui preterea fidem meam notissimam esse non dubito, stilum studiosius commendare, si nequeam brevitate temporis arctatus, non magnopere curabo; animus ipse meus tecum silentio etiam loqui solet; spero te illum intelligere et persuasum tibi, te mesto, letum illum esse non posse. Accedit quod omne fere miseriarum genus expertus, fidentior ad calamum vel festinus venio. [2] Nulla michi laborum, nulla dolorum facies occurrit incognita; indoctum natura, fortuna talium doctum fecit. Hoc unum non dolori meo deerat sed stilo, ut filio in matris obitu consolator existerem; ea michi, fateor, usque in presentem diem luctuose materie pars intentata permanserat; id enim nulli eorum quos amo aut veneror, necessarium hactenus fuerat obsequii genus, nisi michi vulnus illud prima scilicet adolescentie parte perpesso. [3] Sed ut ad rem veniam, pater, audivi heri, cum iam advesperasceret, rumorem mestum ac flebilem; audivi merorem tuum et testes pietatis eximie, lacrimas, quas non modo non improbo sed valde etiam probo, ita tamen si breves si sobrie si modeste fuerint; usqueadeo certe non improbo ut non tam vicina nox ad te confestim accepto rumore properantem, quam cogitatio illa retraxerit: demus unam noctem iustissimo dolori, demus pietati spatium, fluat nocturnus lacrimarum imber, quo serenior crastinus dies adveniat. [4] Quid vero nunc dicam? unde potius recentissimum animi tui vulnus attingam? Mater tibi dulcissima periit, que si nichil aliud felix aut iocundum habuisset in vita quam quod te talem filium genuit, nemo michi felicissimam negabit. Cornelia, illustris femina, Africani filia, Gracchorum mater, dum filios acerba morte mactatos cerneret, complorantibus mulieribus que aderant et illam miseram identidem feminea vociferatione iactantibus: «Ego vero nunquam me» inquit, «miseram fatebor, que tales filios genui». [5] Quod si dixit illa filiis suis extinctis, quid te vivo et incolumi dicere potuit mater tua? ipsa te alvo gravida usque in decimum mensem cum fastidio ac labore gestavit, ipsa cum gaudio ac dolore peperit, ipsa in cunis posito somnum blando murmure suasit, ipsa molli fascia obvolutum vagientemque, dulce honus, amplexa est, ipsa reptantem sedula, ipsa gressus ambiguos tentantem trepida, ipsa coetaneis colludentem anxia, ipsa petentem scolas puerum solicita, ipsa reducem adolescentem leta conspexit.
[6] Sibi iam iuvenis, iam vir, iam sapiens, iam doctus, iam Deo et hominibus acceptus, ingens gaudium; sibi mox, legitimum tempus anticipante merito, Lugdunensis ecclesie presul, singularis gloria; sibi tandem romane sedis presbiter cardinalis, summa felicitas, et novissime Portuensis epyscopus, pene votorum omnium portus ac requies fuisti. Quibus ita se habentibus, de hoc longeve matris exitu quid opiner? [7] Profecto cum suis dotibus cum viri claritate cum filiorum numero et gratia, tum precipue tuis titulis tuaque pietate felix mulier, adeoque felix ut hic vix iam felicior esse posset, oportunissimo tempore ab hac caduca et brevi ad eternam felicitatem translata, nunc in celo, vite mortalis superatis casibus, triumphat, virum secuta, filios pregressa illuc quoque, peractis feliciter evi spatiis, perventuros.
[8] Et siquo forsan fasce corporeo tardatur nec adhuc celum tenet, devotis est magis precibus adiuvanda quam lacrimis; hoc illa de te sperat, hoc illi gratius donum dabis. Ora, ne lugeas, atque illam si viventem hic amasti, patere equo animo, gloriosissime pater, ex alto licet terrene conditionis gradu ad summum culmen celestis felicitatis ascendere. [9] Quid enim amplius hic agebat? quem te aspicere, quem optare iam poterat, nisi forte ut romanum pontificem te videret? Verum hac opinione sum ut tunc felicius mori putem, quando de presenti gaudium adest et de futuro spes, quam quando consummata spe atque omnibus habitis que sperantur vel optantur in terris, iam sensim spei timor obrepserit; natura enim demonstrante compertum est ut optantibus consequendi spem, sic consecutis amittendi formidinem inherere.
[10] Sic itaque sentio nullo melius tempore matrem tuam ad superos migraturam, quam dum superstitem te et felicem linqueret, duplex parentum votum, et esset precarissimo filio corporis atque animi plenum robur, solida etas, status in gloria, felicitas in ascensu. Noli igitur inconsolabiliter illam flere, ne nature ordinem accusare videaris; ita necesse fuit ut vel illa tibi vel tu illi superviveres; hoc ultimum illa optaverat, hoc nature lege dignum erat, hoc accidit. [11] Solare animum, vir magnanime, nec evenisse doleas cuius contrarium inenarrabili illam mestitia confecisset. Utinam tam bene servet in reliquis rectum ordinem natura, ut servavit in vobis; sepe quidem matres in natorum funeribus gravissime lugentes et legimus et videmus, rarius autem ac moderatius e converso. [12] Invenies matrem que filium mortuum cum flevisset, materno impetu ipsa dolori proprio finem fecit; invenies aliam que mortem nati usque ad extremum vite sue diem luxit equaliter nec ullas unquam consolantium voces obseratis auribus admisit. Par est illustrium feminarum Livia Augusti coniux et soror Octavia, quarum simul Seneca meminit ad Martiam suam scribens.
[13] Cicero quidem suam Tulliam flevit immodice seque ipsum in morte filie tam dilecte integro volumine consolatus est; quod postmodum in morte fratris imitatus Ambrosius et ipse consolatorium edidit volumen; neutrum certe novum aut insolitum, ut et in natorum aut fratrum mortibus homines gemant et se se docti homines suis in meroribus consolentur; filii autem matris interitum graviter deplorantis, nisi me fallit memoria, vix plusquam unum clarum invenies exemplum, non pietatis defectu sed nature ordine gemitum cohibente.
[14] Flevit Augustinus noster amantissimam genitricem, que eum terris et pelago secuta, omnes filii vias lacrimis sequacibus atque solicitis aspersit, et quem semel carne pepererat, milies mente parturiit; flevitque tam dulciter ut nunc etiam post tot secula lacrimas legentibus excutiat. Veruntamen eam ipsam matrem que illum per omnem vitam fleverat, nonnisi unum diem flevit et luctum quem sedare cogitando atque animi sui mollitiem increpando tentaverat, nec ratione, ut ipse meminit, nec balneo lenire potuerat, somnus extinxit. [15] Id memorans nec ipse statim ad te veni neque confestim scripsi, ne voluptatem ut ita dixerim lugendi — habet enim et suam sed miseram voluptatem meror — tibi ante tempus eriperem; unam tibi consulto noctem tribui que cum auxilio dextere Excelsi lacrimas tuas abstergeret, quas, ut dixi, non modo non arguo sed etiam vehementer laudo, dum tamen eis, ut cupio, et modum posueris et finem.
[16] Sed quoniam scribendi multa que res exigit, tempus non habeo, metuens ne forte secunda tibi nox in lacrimis ducatur, ut festinate epystole finem faciam, oro invictissimum animum tuum ut ipse sibi pro viribus opem ferat et appetitum flendi, qui quam sit vehemens ex me scio, virili meditatione reiciat; simul et Illum oro qui pro peccatis nostris moriens de cruce mestissimam solabatur matrem, ut secundum inexhaustum consolationis et misericordie sue fontem, tue te matris in funere consoletur.
Avinione, II Idus Maias.

2

Ad Rainaldum Veronensem poetam, commendatio adolescentis discendi gratia ad se missi.
[1] Adolescens quem ad te misi, quam michi sit iunctus sanguine puto tibi non incognitum, nisi forte subitum eius incrementum, quod in etate sua sepe accidit, tibi discipuli tui notitiam abstulerit. Hunc si nosti, ne illud quidem, quam michi sit carus aut quam bonum fieri cupiam, ignoras. Et is quidem a scolis tuis fato suo tener admodum abstractus, apud Gibertum Parmensem, non ignobilem grammaticum, aliquantulum temporis exegit. [2] Ingenio, ut suspicor, non malo — iudicare enim nequeo: ita sive vultus mei presentia sive ignorantie sue conscientia turbatur, ut sub oculis meis semper obstinatum teneat silentium —, unum est in quo me non patitur errare: hominem nullum vidi magis a literis abhorrentem; neminem odit aut metuit preter librum, illum unicum hostem habet. 'Male' inquies, 'incepisti'. [3] Male, inquam, sed vere; neque enim heroycum carmen in manibus est, non egregium adolescentem describere est animus, sed nostrum. Parme ac Verone et interdum Patavi altus est; sepe ego secum mordaciter iocari soleo: 'Vide ne famam suam Virgilio eripias vicino tuo'. [4] Ille autem oculos in terram deiciens subito rubore perfunditur; hoc saltem simulare non potest. Una igitur spes est: verecundissimus videtur et adhuc "cereus" est, aptus ad omnem habitum pro arbitrio preceptoris "inflecti". Hoc sibi super cetera incommodum accidit, quod in ipso confinio pubertatis, me — quod miraberis— auctore, parmensi etiam gimnasio ereptus, ad curiam que romana dicitur, mecum venit, ubi prope iam annum perdidit. [5] Irreparabilis, fateor, iactura; sed si culpa est, ego culpandus, qui id volui, non quod michi placeret illud Horatii
querenda pecunia primumVirtus post nummos,
sed quia verebar ne siquid michi humanitus accidisset, meo presidio destitutum seva paupertas opprimeret, studiorum hostis atque emergere volentibus obstaculum non minus quam immense divitie, sive etiam eo maius quod divitiarum pondus abicere possumus si volumus, quod multi viri famosissimi fecerunt; egestatis sarcinam excutere non est in nostra potestate. [6] Hunc igitur mecum esse iussi ut omnibus presens horis meque conditionis sue admonens ac tacitus interpellans, conspectu suo tarditatem meam excitaret. Affuit humano pietas divina consilio; itaque iam quantum satis est, dives canonicus Veronensis ad te redit, cui prima debet pueritie rudimenta. Excipe illum, queso, humanitate illa tua notissima et insiste, siqua via est, ut tarde surgentium viatorum more, matutini temporis iacturam meridiana festinatione restauret. [7] Quid ulterius dicam? dono hunc hominem tibi, quem "meliorem" michi restitues, ut spero, quod Socrates promisit Eschini. Id ut libentius prestes, dicam quod Philippus Aristotili: Gaudeo equidem et ego hunc tua etate natum esse, qui per te aliquid fiat, si per hominem fieri potest; nec dissimulo me, dum sibi anxius invigilo cuntaque circumspicio, nil magis quam te tuasque virtutes intuentem, cum alia possem, veronense illi habitaculum elegisse. Vale.
Ad fontem Sorgie,
V Idus Iunias
; quam festinanter, ipsa literarum facies indicio est.

3

Ad Guillelmum Veronensem oratorem, de hoc ipso.
[1] Huius adolescentis ingenium Rainaldo nostro percolendum tradidi, mores tibi, quamvis utrunque sibi quisque vestrum iure suo vendicet, sed ita illum inter duos amicos partiri visum est. Incumbe illi, oro te; bonam indolem si reperis, adiuva; si minus, insere quam adultam adiuves, in qua tibi placeas, quod tuarum manuum opus voces. Tenero pectusculo facile quidlibet impresseris; discat te amare, te colere, te vereri; demum virgiliano consilio
primis et te miretur ab annis.
Quid multa? si me semper fratrem extimasti, filium hunc habe et Vale.
V Idus Iunias.

4

Ad Franciscum Neapolitanum Pape prothonotarium, occupatorum vita quam inquieta quam turbida; sine magnis tamen laboribus magnam gloriam non queri.
[1] Maior temeritas minorem contegat vel excuset; ferasque equo animo, vir insignis, si tibi nunc dixero quod dudum illi longe hominum maximo non sine ipsius assensu dixisse me recolo. Cum tibi enim fere omnes invideant, ego compatior; quod cum sepe hactenus in animum venisset ut dicerem, tum presertim hodierno die; nam dum absens — quod sepe soleo — tecum essem, tantum solitudinis mee dulcedinem auxit occupationum tuarum recordatio, ut pene me inscio sponte sua manus iret ad calamum. [2] Non sum usqueadeo incultus et agrestis ut nesciam quid inter clarum et obscurum quid ve inter magnificum et pusillum intersit; profecto autem honoratam ac splendidam verum inquietam ac turbidam sortem tuam censeo; nichil prope omnium tuum esse eorum que videntur tua, quodque irreparabile damnum est, ne tempus quidem ipsum, quod, non certe "per negligentiam" fluens, sed, ut Senece verbis utar, vel "subductum" tibi vel "ereptum", alienis usibus datur; [3] nullum tibi diem, nullam tibi noctem cedere, nullum tibi tranquillum receptaculum usquam fore; ortos ad laborum fugam ac solatium quesitos, pluribus iam negotiis quam herbis aut floribus, pluribus curis abundare quam frondibus; thalamum et cubile ad recreationem humane fatigationis inventos, importunissimorum hominum dissonis assidue vocibus strepere; accersiri te milies et quo nichil est gravius, cum diu multumque desudaveris, vel cepta ad exitum non perduci vel subinde alia atque alia emergere; ita nullum se laboribus finem, nullum portum tempestatibus ostendere. [4] Si in tergum equi fugacis ascenderis, clunibus herebit sequax cura; si in puppim confugeris, una et eadem scala solicitudo tua tecum scandet; denique si mare transieris, illic te ipsum invenies et senties verum esse quod ait Flaccus, "celum" te "mutasse non animum"; hinc igitur illa mea tue felicitatis insueta compassio. Quis enim hanc vere felicem vitam dixerit? quis non miserabilem potius extimet fortunam, quantislibet cumulata sit commodis, plenam laboribus, quietis expertem, intentam aliis, oblitam sui? Occupatorum tota etas bellum sine indutiis est: [5] pace animi carent; dum tranquilli videntur, intus estuant; et si sopor obrepserit, mens vigilat clausisque oculis irrumpunt imagines agendorum; quies turbatur in somniis; telam inextricabilem vigilantes ordiuntur, dormientes texunt, quam cum sepe ceperint diuque traxerint, nec vigiles unquam expediant nec sopiti; recasurum Sisyphi saxum volvunt, rotis Ixionis agitantur, adversus hydram dimicant, que dum creditur defecisse, capitum fecunda renascitur. [6] Hec inter anni fugiunt, dulcis iuventa dilabitur, senectus accelerat, mors illam aut precedit aut sequitur. Quid faciant anxii, quo se vertant, quibus se se artibus expediant? omnia in dies evanescere seque cum universo sentiunt imminui; sola occupatio immortalis est quotidieque crescit inter manus; frustra lima queritur aut scalprum: adamantina est. [7] Cum multa quidem congregent occupati homines, tempus effundunt, et cum agere omnia videantur, unum idque optimum semper omittunt, vivere; ubique sunt preterquam apud semet ipsos; loquuntur sepe cum aliis, nunquam secum. Felicitati contraria sunt hec que felicia vulgus vocat, eoque magis quo minor finiendarum solicitudinum spes apparet; ut enim asperitatem supplitii brevitas consolatur, sic infinitum malum fortes etiam animos sternit ac conficit. [8] Laborat equidem dux belli, laborat et miles, sed ille victoriam ac triumphum respicit, hic emerite militie stipendia, reditum ad penates et quietem sperat; laborat agricola sed hiemem cogitat ac dies festos et exundantis horrei voluptatem; laborat nauta durus, laborat impiger viator, sed utrunque speratus vie terminus cogit presentium laborum molestias non sentire; laborat auri fossor absconditi sed inter cecas et horribiles cavernas breve incommodum magni lucri spe et odiosas tenebras grate lucis imaginatione permulcet. [9] Tibi quid, oro, spei est? quo plura enim bene gesseris, eo pluribus honerabere iugoque te subicies graviori: prorsus dura conditio, quando et ignavie dedecus et diligentie merces est servitus. Indignum, fateor, ac minime novum, precipue inter illos quorum vita non ex proprio sed aut principum aut sue reipublice pendet imperio. Multis sua nocet industria; ita dico nocet non quod ad gloriam, sed quod ad otium ac quietem spectat, summam literatorum hominum inextimabilemque dulcedinem. [10] Quiescere poterat Alcides, nisi eum virtus indomita non tantum duodenis laboribus ut memorant, sed mille laborum generibus exerceret; quiescere poterat Ulixes, nisi inexplebile desiderium multa noscendi cuntis illum litoribus terrisque raptaret; laboriosa virtus que possessores suos quiescere non sinit, laboriosa, inquam, virtus sed gloriosa sed clara et que ut laborem sic amorem admirationemque conciliet. [11] Hec est que et Ulixem simulati furoris, si ea fama vera est, et Achillem furtivi amoris latebris eductos perduxit ad Troiam; nil aut illi proprium aut huic maternum profuit ingenium; lentis virtus adversa consiliis figmentum omne discussit; non possunt viri insignes nisi ut excelsi montes occultari. Cui singulare aliquod nature donum est, in perpetuis laboribus etatem aget; si negotiorum turbines effugerit, illi eum in medias solitudines persequentur.
[12] Parvo magna non constant; quisquis es qui virtutis specie illectus eius contubernium concupiscis, scito rem te maximam optare neque parvo parabilem, sed que totum te poscat in precium; proinde ut quibus magis forte delectaberis exemplis agam et certioribus et nostris, poterat Fabritius domi senescere quamvis esset arctissima, Curius in ortulo manibus suis culto, in agellis suis Serranus Quintius Atilius, poterat Camillus in pace degere nec preclara gloria invidiam civium atque exilium mereri, nisi eos spectata virtus adversus Pyrrum Samnites Penos Gallos atque undique ingruentem bellorum molem, duces perpetuos reipublice debitos ac necessarios elegisset coegissetque sub armis evum agere. [13] Poterant Scipiones Rome suaviter ac fraterne vivere interque suorum busta sepeliri, nisi illos studium virtutis, octo annis gloriose actis in Hispania, post clarissimos labores peregrina tellure procumbentes obrueret. Quid de duobus Africanis loquar, quorum primus, cum vix quisquam tutus esset in Italia, in Africam transire non timuit, ceteris victis in patria, victor e terra hostili gloriosissimus reversurus; alter in Africa quoque et Hispania duas urbes romano imperio infestissimas, ut ait Cicero, Carthaginem Numantiamque subvertit, late interim vagus multisque provinciis magna cum gloria peragratis.
[14] Quid vetabat Marium quiescere nisi virtus et gloria, ea scilicet quoniam, ut ait nobilis historicus, "spes atque opes civitatis in illo" viro "site" erant? Fama hec illum Afris Theutonis ac Cimbris opposuit; itaque nunc a meridie captos eum reges ducere, nunc ab Artho incredibile captivorum agmen ante triumphales currus agere, mox victorem ipsum carcere conclusum et paludibus latitantem videas, vixque sine fatigatione audias labores quos ille animo pertulit indefesso. [15] Quid Cato? nonne domum suam poterat incolere? siticulosas arenas circumire maluit et lybicis vitam obiectare serpentibus; tanta eum virtus, tantus amor libertatis accenderat; huic tamen domus angustior. Quid vero Pompeius et re magnus et nomine? nonne amplissimis atque opulentissimis edibus derelictis patriaque in qua princeps erat, toto vagus victor orbe terrarum quietem sibi abstulit ut gloriam inveniret? quid Cesares Iulius et Augustus, quid Vespasianus ac Titus, quid Traianus innumerabilesque alii, quos taceo ne immense materie succumbam? [16] Prius deficiet dies quam exempla nostrorum; sed rursus alienigenis locum demus. Clarus apud Carthaginem civis, Hanibal, ut clarior fieret, mare transivit, permeavit Hispanias Gallias Italiam et a tergo relictis Pireneis collibus, igne atque aceto et ferro fractis Alpibus trasmissisque amnibus Hibero Rodano et Pado, superatis Apennini iugis, ad ipsius Urbis menia victor horrendus accessit. [17] Quid in singulis morer? victor totiens victus tandem non destituit spem, renovansque bellum alienis viribus consilio suo, Syriam Bithyniamque lustravit; finis hominis fortune fuerit, ardor animi proculdubio suus fuit. Neque id nunc queritur quam iustus, sed illud quod dicebam, nisi fallor, ostenditur: singularem quandam inter suos cives excellentiam multorum illi laborum atque discriminum materiam extitisse. [18] Quid Leonidas sparthanus vir fortissimus, quid thebanus Epaminondas, patrie sue gloria, quid acheus Philopemenes summis equatus ducibus, quid cecropius Themistocles, vir, ut aiunt, in Grecia clarissimus? quid his omnibus aliud quam virtus laboriosam ac solicitam vitam fecit? Idem de Pyrro Epyrotarum Alexandroque Macedonum, idem de Masinissa Numidarum Ciroque Persarum regibus, deque aliis multis affirmare licet; sed huius generis exemplorum satis est. [19] Poterat apud Samum Pithagoras, poterat Abdere Democritus, Athenis Plato, Varro Rome vivere, nisi eos infinita discendi cupiditas per diversa distraheret; poterat Plinius Verone mori, Mantue Virgilius, nisi illum experiendi ardor Vesevi tui favillis opprimeret, hunc glorie stimulis impulsum mors nobilibus ingeniis dolenda preverteret, cuius cinerem vel Tarento ereptum vel Brundusio, tua possidet ac sua Parthenope. Quid sibi velit hec exemplorum copia expectas? ignavum ne fieri iubeam ut tranquille vivas? Absit; optabilior est enim non modo labor sed mors quoque cum gloria quam quies ingloria; verum illud intendo non usquequaque gratuitam gloriam esse, tantis querendam servandamque laboribus.
[20] Illorum michi prope felicior vita est qui alicui honesto studio intenti moderatum laborem sobria voluptate miscentes, ita vigilant ut tempestivos ac placidos quamvis breves somnos excipiant, ita exercentur ut intermissionem necessariam non excludant, ita soli habitant ut cum res exegerit, inter homines esse possint, sed si detur optio, rura urbibus et frequentie solitudinem anteponant; quos silve frondentes et prata virentia delectent non minus quam marmorea et aurata palatia; [21] qui in altum aspirent et ita gloriam petant ut nulli ideo sint molesti, non tam gaudentes illam assequi quam mereri, parati eadem semper equissimo animo carere, modo nil sibi sint conscii quo successus infelicior carpi queat; qui ut interdum fame desiderio sereque posteritatis testimonio tangantur, sic intelligant nichil ad se pertinere si eorum nomina sequentes taceant cum tacuerint precedentes, «nec pauciores» ut ait Cicero, «et certe meliores viri»; [22] qui munditias supervacuas mulieribus linquentes, honestis ac virilibus delectentur; quibus non sordeat vel ad umbram arboris vel ad ripam fluminis dormire; qui leti possint bonam diei partem in herbosis collibus expendere, prandium ad vesperam differre, cenam oblivisci, noctem — si res tulerit — insomnem inter literas cum delectatione traducere, nec minus antra rorantia quam thalamos ebeno atque ebore vestitos, nec minus floreum cespitem quam cubile purpureum amare; [23] qui ingenuam diligant paupertatem, divitias non tam oderint quam contemnant; quos nec terreat aurum nec suspendat; qui pictas tabulas ac statuas et vasa chorintia et coas gemmas ostrumque sidonium non ut possidentium ornamentum sed ut nature decus aut artificum aspiciant eodemque animo illis utantur et careant; [24] qui quod olim apud maiores nostros, optimos illos quidem vereque viros, fuerat, vilissimum mancipium coquum putent; qui gulam ac ventrem ceu contumaces et inertes servos longo ieiunio domare audeant, durum et inelaboratum atque ex omni fruge compositum panem sibi familiarem fecerint, neque haustum puri gurgitis horreant neque victum agrestem, terre matris munera sponte nascentia, herbas atque arborum baccas et dulcia poma fastidiant, possintque sine animantium interitu suam aliquando vitam agere; qui ad auxilium fessi ac languentis stomaci non copiam mollesque delitias sed abstinentiam et famem et exercitium implorent; postremo qui corpori non servire sed leges dare atque imperare didicerint. [25] Horum ego me numeris ascribere non ausim; nitor tamen et aliquantulum profecisse videor; ut sileam reliqua, glorie me natura quidem cupidissimum non nego, sed ita animum studio formavi ut et letus illam, si assit, arripiat, et si desit, non mestus abiciat, paratus nomen, siqua fors faverit, longe lateque diffundere, paratus et intra parvi ruris angustias non cognosci; natura Demosthenes, imitatione Democritus fieri velim; ille enim, ut legimus, fame avidus fuit, iste contemptor. [26] Interea ne situ forte marcescat ingenium, exerceo in lectione oculos, digitos in scriptura, mentem in cogitatione detineo; denique pro viribus nichil omitto quominus ad destinatum veniam, ita tamen ut si secus accidat, non pervenisse melius putem. Hec vita mea est, quam tibi literis iudicandam credidi, cum aliud modo quod scriberem non adesset. [27] Forte enim accidit ut cum sero solus inter fontes multa cogitans constitissem, murmurque illud immensum quo se carceribus emissum gaudens Sorgia cavis circum rupibus insultat, auribus hausissem, repente ad memoriam rediret ille strepitus qui aures tuas absque intermissione circumtonat. Itaque mecum dixi: 'En habes unde aliquid viro illi egregio scribas, quo perlecto sicut tu speciose servituti sue compateris, sic ipse tue solitarie congaudeat libertati'. [28] Reliquum est ut si oculos tuos artificiosis literarum tractibus assuetos scriptura incultior offendit, montanum claudicans sedile et concretum atramentum et palustris papirus et pastoralis calamus culpentur; ego autem excuser digitisque meis tua parcat urbanitas. Vive et Vale.
Ad fontem Sorgie,
IV Idus Iunias.

5

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, de successibus suis in romana curia, et de tribus stilis.
[1] Flebilem ridiculamque rem audies; vocatus ad curiam veni, curiam hanc que de Roma nichil preter nomen retinet; et veni omnium que erga me agerentur ignarus; nunquam, siquid michi creditur, venturus sciens. 'Et quid' inquies, 'igitur te trahebat?' Profecto nil aliud quam caritas amicorum; ego enim magna ex parte iandudum cupiditatibus finem feci.
[2] Itaque iam deponendis ac spargendis quam aggregandis fortune spoliis occupatior sum; unde michi nil penitus comune cum curia est; nunquam concordarunt mores; siquid cupiditatis inerat, evanuit, que ubi spes accesserit, odiosis in locis sepe nos detinet. Spes enim et cupiditas cathenam efficiunt, qua vinctus humanus animus extraque rationis imperium raptus, multa aspera et indigna perpetitur. [3] Veni ego non cupiditate, non spe ulla, sed caritate tractus, ut dixi; veni autem loci gnarus, cause nescius, non oblitus tamen illud Annei: «Turpe est non ire sed ferri, et in medio rerum turbine stupentem dicere: 'Huc ego quemadmodum veni?». Memineram plane tractantique abitum nil crebrius occursabat. [4] Sed quid agerem? Duo illi principes Ecclesie me certatim evocabant, quos "velut" duos "tauros" validissimos lateque Cristi regnantes in pascuis grex dominicus nunc habet, quorum me alter veteribus benificiis, alter insperata et nova ignoti hominis benivolentia, fame solius testimonium secutus, obstrinxerat. Superbia visa est voces illorum spernere quos reges ac principes venerantur et presertim voces quibus summi pastoris inesse diceretur autoritas, quanquam, si iam essem quod et fieri cupio et nitor et ut verum fatear, adhuc spero, sperni omnia poterant, sola ut quies animi salva esset. [5] Audies tamen non quod agi debuit, sed quod actum est. Et quid putas? omnis insidiarum scena primo michi patuit adventu. Quodsi omnes ambagum formas enumerem, quibus non sine indignatione mea neque sine amicorum suspiriis unus michi ubi minime voluissem, annus effluxit, longa erit historia, summa cuntis ope tendentibus ut dives sed occupatus atque solicitus, imo quidem ut vere pauper miser et mestus fierem, me uno reluctante acriter ac recusante iugum aureum non aliter quam ligneum aut plumbeum, [6] Deique et hominum fidem contestante eripi michi libertatem atque otium, cuius appetitu nil natura melius, cuius successu nil michi fortuna felicius tribuisset; extorqueri michi gaudium et omnem vite dulcedinem atque has qualescunque literulas, sine quibus vivere posse diffiderem; fuisse me ab adolescentia contemptorem auri quando et modicum habebam et multo egere poteram ac diu, si diuturnum aliquid in his vite mortalis angustiis dici debet; [7] iam vero deformem michi futuram auri sitim quando et multum haberem et ad eam etatem pervenissem que mollire ac temperare soleat affectus et in qua sit eo turpior cupiditas, quo minor et brevior potest esse necessitas; pro longitudine vie optandum esse viaticum; michi iam et meridianas horas et asperiora viarum a tergo esse nec iam minus de hospitio quam de itinere cogitandum; [8] his illud accedere quod olim et plures egentiores amicos habuissem, quorum caritas habendi querendique studium excusatura videretur, atque in primis germanum, cui ut tunc multis ita nunc nullo penitus opus sit, nempe qui propter Cristum universe despexerit; meorum ergo necessitatibus partim morte, partim benigniore fortuna, partim inopi religione consultum; me vero prope iam solum et in diebus meis longius progressum et abunde divitem optare incipere quod comitatus adolescens pauperior non optassem, turpe michi et indignum meo nomine videri; [9] habere autem me nunc satis multa, illico defutura si cupiditati aditus panderetur; necessitates curasque gravissimas cum divitiis subituras; postremo orare et obtestari ut me ceptum vite cursum sinerent meo more peragere neve offendiculum pedibus meis iam fessis et metam spectantibus obicerent; parcerent labori, parcerent pudori meo, ne male mutatis studiis fierem senilis avaritie spectaculum, et quibus comitibus letam ac liberam iuventutem egissem eisdem auctoribus tristem servamque senectutem agere coactus inciperem; [10] frustra supervacuos labores laborumque causas tanto studio queri; esse eis et michi requiem in foribus et ipsum diem qui eos tam solicitos haberet, esse forsan extremum, ab extremo certe non magno spatio distare; festinare illam que finem curis hominum et inanibus votis imponeret.
[11] Talibus agebam sepe indignans, sepe vero flebiliter et prope cum lacrimis; contra autem amicorum obstinata acies et consilia precesque multorum et opinio vulgi terris semper affixa. Veneram interea ad illius pedes qui digito celum pandit et "temperat astra galero"; is equidem adventu meo letari visus, multa dixit quibus satis apparet non libertati mee illum sed opinioni omnium favere. Quid te moror? unus adversus multos et pertinaces et disertos parum poteram, et iam pene victus mestusque sub iugum ibam. [12] Attulit michi melior fortuna remedium. Extimatio quedam non mediocris eloquii, sed multo maxime silentii fideique mee animos occupaverat; quam vera, viderint fame talis auctores; archanis itaque Maximi Pontificis ydoneus visus eram inque hoc ipsum evocatus. Unum obstare dicebatur quod michi altior stilus esset quam romane sedis humilitas postularet; quod cum ex illorum ore qui status mei curam precipuam agebant, michi innotuisset, primo quidem me stupor arripuit veritusque sum ne yronicis verbis eluderent humilitatem meam, cuius michi cum in multis tum etiam in oratione sum conscius. [13] Deinde ubi iureiurando interposito perdidici sic pontifici, sic collegio videri et hoc unum a me requiri ut humiliare ingenium — utor enim verbis illorum — et inclinare stilum assuescerem, ubi preterea quod a duobus audieram a multis ex eodem ordine conscriptis patribus audivi, tanto gaudio repletus sum quantum vix habet qui de limine carceris odiosi liberatorem suum insperatum conspicit; hinc enim evadendi viam patefactam michi rebar, nec fallebar. [14] Itaque requisitus ut dictarem aliquid quo posse me prope terram volare et humilibus me coaptare sententiis appareret — id enim michi facillimum constanter asseverabant qui me in carcerem altum licet, arctum tamen urgebant — ut primum dictandi materia data est, omni nisu ingenioli mei alas explicui quibus "me humo tollerem", ut ait Ennius et post eum Maro, et alte adeo volarem ut si fieri posset, ab his qui me captum ducebant, non viderer. [15] Affuisse Musas, quanquam minime pyerium opus esset, et nostrum favisse putes Apollinem: quod dictaveram magne parti non satis intelligibile, cum tamen esset apertissimum, quibusdam vero grecum seu mage barbaricum visum est: en quibus ingeniis rerum summa committitur!
[16] Tres equidem stilos autore Tullio scimus, quos ipse "figuras" vocat: grandiloquum, quem "gravem" appellat; moderatum, quem "mediocrem" vocat; atque humilem, quem "extenuatum" dicit. Horum primus nostra etate pene nullorum est; proximus paucorum; ultimus multorum; quicquid infra est, iam profecto nullum orationis ingenue gradum tenet sed verborum potius plebeia quedam et agrestis et servilis effusio est, et quanquam mille annorum observatione continua inoleverit, dignitatem tamen, quam natutaliter non habet, ex tempore non habebit. [17] Ego quidem, me iudice, si epystolam scribens apte versor in humili, bene est; siquis ut ascendam altius hortetur, video gradus quibus assurgendum est et quantalibet ingenii tarditate, niti possum; at si descendere iubeor stans in imo, facultas preripitur obsequendi. Quid est igitur qued me poscunt? certe quo me uti iubent et quem ipsi stilum nominant, non est stilus. [18] Quid autem, oro, nunc diceret Iuvenalis, qui "studiorum spem" perditam temporibus suis dolet? quid Seneca tantus orator, qui post Ciceronem "in deterius datam" eloquentiam lamentatur? quid Cicero ipse summus flos eloquii, qui tamen quodam loco eloquentie casum deflet? Bene quod has ineptias non audiunt quibus a supremo vel minimum descendisse ingens precipitium videretur. [19] Sic vero, ut ad me redeam, transacta res est; spatium habeo ad discendum, quod utinam nescirem, frivole et inaniter et abiecte loqui; has ad scolas ire iubeor iam senescens, quas iuvenis semper fugi. Sed bene habet; interim liber sum, egre permittentibus qui me in servitium asserebant, et si expectanda conditio est, in perpetuum liber ero, tanto equidem libertate letior quanto fueram proximior servituti.
[20] Accedit quod eo libertas est dulcior, quo causa libertatis honestior; illud modo vereor ne falsa sit; si enim est vera, quid speciosius optassem quam evasisse ideo quod altior visus sim quam qui videri possim ab his qui sibi videntur altissimi? Gaudeo talis esse, si sum talis; si minus, quidni talis fieri optem dum altitudo non obscuritas cause sit? iuvat a paucis videri, quantoque a paucioribus videor, tanto ipse michi carior sum. Nolo dignitas aut opes adiuvent legentem; proinde pontificem aut regem intentum animum habere volo atque alium quemlibet, eoque magis si forte minus habet ingenii. [21] Exemplum unum rebus aptum, quod tunc pape urgenti acrius opposui, repetam: meministi ut Alexander Macedo geometricum preceptorem roget quedam secretiora artis illius ab eo sibi clarius exponi, et quid ille respondeat: «Hec» inquit, «eque omnibus obscura sunt». Elegantissime; non enim dyadema sed ingenium studio adiutum confert ad intelligentiam scripturarum; alioquin optabilius regnum foret; multa sunt ubi non modo nichil prodest, sed etiam multum obest maiestas et imperium. [22] Magno quidem et superbo lectore non sum dignus; credo, nec ego fastidiosum ingenium et delicatas aures ambio. Si ab humilibus legor et non improbor, habeo studii mei fructus eximios; non "laboro" ut "obscurus fiam" sed ut clarus; opto enim intelligi sed ab habentibus intellectum, et ab his ipsis non sine studio ac mentis intentione non anxia sed iocunda; divitem, si huc sponte diverterit, non excludo, dum noverit nichil hic conferre divitias. [23] Quid multa? si alteri scriberem, tam animose non agerem; nunc Francisco meo scribens, michi scribo. Volo ego ut lector meus, quisquis sit, me unum, non filie nuptias non amice noctem non hostis insidias non vadimonium non domum aut agrum aut thesaurum suum cogitet, et saltem dum legit, volo mecum sit. Si negotiis urgetur, lectionem differat; ubi ad legendum accesserit, negotiorum pondus et curam rei familiaris abiciat, inque ea que sub oculis sunt, animum intendat. Si conditio non placet, inutilibus scriptis abstineat; nolo ego pariter negotietur et studeat, nolo sine ullo labore percipiat que sine labore non scripsi. [24] Sed expectas finem? vixtandem igitur obtenta licentia est, ut michi res meas agam, qua sic uti cogito ut de summa rerum posthac neminem michi preferam, nullis amicorum precibus inflectar, nulla unquam spe, nullo precio committam ut periclitanda iterum sit libertas. Hoc tibi, amice, non ignotum volui, ut statum rerum presentium et miserearis et rideas; simul ut Illi gratias mecum agas qui me opulento ac splendido sed gravi, multis licet optato, servitio liberavit. Vale.
V Idus Augustas.

6

Ad eundem, de poetice nomine inter vulgares et indoctos profanato.
[1] Quid expectas audire nisi reliquum proxime ad te superioris epystole, unde fleas et rideas? nil certe nunc maius habeo quod agam; imo vero multa, sed maioribus incumbere breve tempus vetat idque non sat liberum sed obicibus miris implicitum; nam et ego totus in motu et multa circumstrepunt simulque hic et alibi atque ita nusquam sum; familiare malum loca mutantium. [2] Babilone ultima digressus ad fontem Sorgie substiti, notissimo mearum procellarum portu. Hic vie comites opperior et autumni exitum aut illud saltem a Marone descriptum tempus, quando
iam breviorque dies et mollior estas.
Interim ergo ne inanis rusticatio mea sit, cogitationum consumptarum fragmenta recolligo, ut omnis dies, si fieri possit, aut aliquid maioribus ceptis adiciat aut minutum aliquid absolvat. [3] Quod hodiernum est, his ad te prolatum literis, accipies: poesis divinum munus et paucorum hominum, iam vulgari, ne profanari dicam ac prostitui, cepit; nichil est quod indignantius feram; tu, amice, si stomacum tuum novi, ferre indignitatem hanc nullo posses modo. [4] Nunquam Athenis aut Rome, nunquam Homeri Virgiliique temporibus tantus sermo de vatibus fuit quantus est ad ripam Rodani etate hac, cum tamen nullo unquam loco aut tempore tam nullam rei huius notitiam fuisse arbitrer. Volo bilem risu lenias et discas inter tristia iocari. [5] Venit ad curiam nuper, imo vero non venit sed captivus ductus est, Nicolaus Laurentius, olim late formidatus tribunus urbis Rome, nunc omnium hominum miserrimus, et quod extremum mali genus est, nescio an, ut valde miser sic minime miserabilis, qui cum in Capitolio tanta cum gloria mori posset, bohemicum et mox lemovicensem carcerem subire tanto suo et romani nominis ac reipublice ludibrio sustinuit. [6] In quo laudando monendoque quantus hic calamus fuerit, notius est forte quam vellem. Amabam virtutem, laudabam propositum, mirabarque animum viri; gratulabar Italie, alme Urbis imperium, mundi totius requiem providebam; tot ex radicibus oriens gaudium dissimulare non poteram videbarque michi totius glorie particeps, si currenti sibi stimulos addidissem, quos, ut nuntii eius testabantur et litere, in verbis meis acutissimos sentiebat. [7] Tanto ego magis ardebam acuebamque animum siquid excogitare possem quod fervens illud ingenium inflammaret, et qui probe nossem nulla re magis quam gloria et laudibus generosum pectus inardescere, inserebam laudes, magnificas et multorum forte iudicio nimias sed mea opinione verissimas, preteritumque commendans hortabar ad reliqua.
[8] Extant aliquot mee ad illum epystole, quarum me hodie non penitus pudet; divinare enim non soleo, atque utinam nec ipse etiam divinasset! profecto autem quod, dum scriberem, agebat acturusque videbatur, non mea tantum sed totius humani generis laude et admiratione dignissimum erat; an tamen ob hoc unum eradende sint, nescio, quod turpiter vivere maluit quam honeste mori; sed de impossibilibus non est consultatio; etsi enim delere illas valde velim, non potero; in publicum egresse mei iuris esse desierunt. Itaque ceptum sequor.
[9] Intravit curiam humilis atque contemptus is qui malos orbe toto tremefecit ac terruit, bonos spe letissima atque expectatione complevit et universo quondam populo romano italicarumque urbium primatibus comitatus, nunc duobus hinc illinc stipatus satellitibus ibat infelix, plebe obvia videndique avida faciem eius, cuius modo tam clarum nomen audierat. [10] Erat autem a romano rege ad romanum pontificem missus. O "mirum commercium"! Non audeo quod sequitur dicere, neque hoc ipsum dicere volebam, sed quod inceperam. Ut ergo pervenit, illico Pontifex Maximus tribus e numero principum Ecclesie causam eius discernendam dedit, quibus impositum est: 'Videant quo supplicii genere dignus sit qui rempublicam liberam esse voluit'. O "tempora o mores", o sepe michi exclamatio repetenda! [11] Est quidem, fateor, omni supplicio dignus quia quod voluit non adeo perseveranter voluit ut debuit et ut rerum status necessitasque poscebant; sed libertatis patrocinium professus, libertatis hostes, cum opprimere simul omnes posset, quam facultatem nulli unquam imperatori fortuna concesserat, dimisit armatos. [12] O diram tetramque caliginem, sepe in mediis maximarum rerum conatibus mortalium se luminibus ingerentem! nempe si alteram tantum cognominis sui partem, et non illam que morbo reipublice necessaria erat — dici enim se Severum Clementemque volebat —, si ergo clementiam solam in publicos parricidas exercere decreverat, poterat eos nocendi instrumentis omnibus excussos precipueque superbis artibus exarmatos, vite relinquere, [13] atque ita urbi romane vel de hostibus cives vel de timendis hostibus contemnendos facere, de qua re non otiosam me sibi tunc epystolam scripsisse sum memor, cui si habita fides esset, alio loco respublica staret nec Roma hodie serva foret nec ipse captivus. [14] Certe neque hoc neque quod sequitur, qualiter excusari possit intelligo; quod cum in se bonorum tutelam et malorum exterminium suscepisset, post non longum tempus — ipse forte causam noverit; ego enim eum postea non vidi; sed malefacti ratio proculdubio, etsi ab homine diserto aliqua fingi possit, vera tamen esse penitus nulla potest — repente mutatus animo ac moribus, non sine gravi periculo metuque bonorum malis favere totumque se illis credere incepit. Atque utinam ex malis non pessimos elegisset! de quo alia etiam ad eundem epystola mea est, nondum prolapsa iam nutante republica. [15] Sed hec hactenus; loquor enim ardentius et per singulos orationis mee passus subsisto, mestus, ut vides, ut qui in illo viro ultimam libertatis italice spem posueram, quem diu ante michi cognitum dilectumque, post clarissimum illud opus assumptum colere ante alios mirarique permiseram, ideoque quanto magis speravi tanto nunc magis doleo spe prerepta, fateorque, qualiscunque sit finis, adhuc non possum principium non mirari. [16] Venit autem non vinctus — hoc unum defuit publico pudori —, ceterum eo habitu ut spei nichil esset in fuga, inque ipso civitatis ingressu de me quesivit infelix an in curia essem, seu opem forte aliquam ex me sperans — que in me, quod ego quidem noverim, nulla est —, seu sola veteris eisque ipsis in locis contracte olim amicitie memoria. [17] Nunc ergo viri salus, de cuius manu tot populorum salus incolumitasque pendebant, de manibus pendet alienis; vita simul et fama eius in ambiguo sunt. Non advertes quando, vibrante sententia, vel intestabilem illum audies vel extinctum; et extingui quidem cuiuscunque mortalis, licet sanctissimum, corpus potest; at neque mortem neque infamiam virtus timet: inviolabilis est, nulli prorsus iniurie, nullis telis obnoxia. [18] Utinam non ipse suum decus vel desidia vel mutatione propositi deformasset! nil sibi nisi in corpus ab hac sententia metuendum esset, quamvis ne nunc quidem ullum inde sibi fame discrimen impendeat apud eos qui veram gloriam falsumque dedecus, non opinione vulgari, sed quibusdam certioribus suis notis examinant et eventus virorum illustrium virtutis non fortune iudicio metiuntur. [19] Quod ita esse, ex obiecti criminis qualitate perpenditur; nichil enim ex his que bonis omnibus in illo viro displicent, argiutur, neque omnino finis sed principii reus est; non sibi obicitur quod malis adheserit, quod libertatem destituerit, quod e Capitolio fugerit, cum nusquam honestius vivere, nusquam gloriosius mori posset.
[20] Quid ergo? illud unum sibi crimen opponitur, unde si condemnatus fuerit, non michi quidem infamis sed eterna decoratus gloria videbitur: quod scilicet cogitare ausus sit ut salvam ac liberam vellet esse rempublicam et de Romano imperio deque romanis potestatibus Rome agi. [21] O cruce vulturibusque dignum scelus, civem romanum doluisse quod patriam suam, iure omnium dominam, servam vilissimorum hominum videret; hec certe criminis summa est, hinc supplicium poscitur.
[22] In hoc statu, ut iantandem audias cur incepi habeasque quod rideas post dolorem, unam sibi relictam spem salutis amicorum literis edidici, quod vulgo fama percrebuerit poetam illum esse clarissimum; itaque nefas videri talem et tam sacro studio deditum hominem violare, illa quidem preclara sententia iam in vulgus effusa, qua pro Aulo Licinio Archia preceptore suo apud iudices usus est Cicero; [23] quam non apposui quoniam orationem illam, ab extremis olim Germanie advectam, dum loca illa visendi ardore iuveniliter peragrarem et anno altero in patriam vobis optantibus transmissam, habetis studioseque legitis, quod in literis inde venientibus recognosco. [24] Quid vero nunc dicam? gaudeo equidem et plusquam dici posset gratulor, tantum etiam nunc honorem Musis esse, quodque magis mireris, apud Musarum inscios, ut hominem alioquin ipsis iudicibus invisum salvare possint solo nomine. Quid plus sub Augusto Cesare meruissent, quando illis summus honor habitus, quando ille vatum ex omni regione concursus Rome fuit ad spectandam preclarissimam illam faciem unici principis et amici poetarum et regum domini? [25] quid amplius, queso, tunc tributum Musis esset quam ut hominem, non laboro quanto dignum odio, odiosum certe, neque cuius reum criminis, reum tamen convictumque et confessum concordique voto iudicum capitali sententia feriendum, periculo mortis eriperent? Iterum dicam, gaudeo gratulorque sibi et Musis: sibi hoc esse presidium, Musis hunc honorem; neque ancipitis spei reo in extremis casibus hoc salutiferum poete nomen invideo. [26] Si me tamen interroges, Nicolaus Laurentii vir facundissimus est et ad persuadendum efficax et ad oratoriam pronus, dictator quoque dulcis ac lepidus non multe quidem sed suavis colorateque sententie; poetas, puto, qui comuniter habentur, omnes legerit: non tamen ideo magis est poeta quam textor ideo quia manibus alienis texta chlamyde induitur; [27] et licet ad poete nomen promerendum non sufficiat solum carmen sitque verissimum illud Horatii
neque enim contexere versumDixeris esse satis, nec siquis scribit uti nosSermoni propiora, putes hunc esse poetam,
iste tamen nunquam vel unicum carmen quod ad aures meas venerit, contexuit; neque enim ad id animum applicuit, sine quo nichil quantumlibet facile bene fit. [28] Hoc tibi notum facere placuit, ut de assertoris olim publici fortuna doleas, de insperata gaudeas salute, de salutis autem causa mecum pariter indigneris et rideas, cogitesque: si— quod utinam accidat — sub clipeo poetico Nicolaus e tantis periculis evaserit, unde non evasurus esset Maro? sed ille sub his iudicibus aliam ob causam periret, quoniam scilicet non poeta sed nigromanticus haberetur. [29] Dicam quod magis rideas: ipse ego, quo nemo usquam divinationi inimicior vivit aut magie, nonnunquam inter hos optimos rerum iudices propter Maronis amicitiam nigromanticus dictus sum. En quo studia nostra dilapsa sunt! o nugas odibiles ridendasque! et ut multiplici gustu cunta cognoscas quid ve de minoribus opinandum sit maiorum concipias ab exemplo, addam aliud illustre ridiculum.
[30] Magnum amicum cultuque precipuo colendum Babilone habeo; utor enim prisco et ingenuo loquendi more quo Cicero Magnum Pompeium familiarem suum vocat et Plinius Secundus Vespasiano suo salutem dicit; nam si moderno servili atque adulatorio sermonis genere utendum est, habeo singularem verendumque dominum. [31] Utcunque tamen hoc dixerim, illud vere dici potest: unum esse ex paucis, principem inter principes, excellentissimum inter summos, romuleique clarum decus cardini, virum rare prudentie, cuius consilio perfacile terrarum orbis regi posse videatur, literarum preterea multarum et excelsi ingenii; sed verum est quod Salustius Crispus ait: «ubi intenderis ingenium valet». [32] Ille ergo vir tantus inter familiares sermones quibus me sepe dignatur, quotiens mentio incidisset alicuius qui vel tria verba ad populum facere vel securi conductus epystolam dictare didicisset, me attentus, ne dicam attonitus, percontari solebat in hunc ferme modum: 'Est ne hic de quo loquimur poeta?' Ego autem tacebam; quid enim aliud facerem?
[33] Id enim vero cum ex me sepe de quibusdam scolasticis pingue quiddam et rancidum usu potiusquam ratione dictantibus quesivisset, et ego semel egre risum continerem, animadvertit oris mei habitum vir ille cautissimus; itaque magis ac magis instare cepit ut dicerem quid rei esset.
[34] Tunc ego familiaritate illa qua secum fidenter loqui omnia, eo sic volente, sum solitus, ignorantiam rei pulcerrime in tanto ingenio reverenter increpui, quod non saltem primos atque latissimos terminos nosset artis illius in qua olim, licet publicis occupatos curis, mundi dominos altissima ingenia cupide et diligenter exercuisse constaret; [35] propositisque aliquot exemplis, quibus tu non eges, in hanc sententiam conclusi, ut ostenderem sibi pauciores poetas esse quam crederet et pro tempore pauca strictim de poetice primordio, de viis ac termino et presertim de ipsa incredibili poetarum raritate disserui; quem novissimum articulum in Oratore suo Tullius attigit. Que cum ille vir magnus inque aliis doctus et in his minime indocilis intentis auribus audivisset, sitienter amplecti visus crebroque dehinc singula repetens post eum diem huiusmodi questionibus abstinuit. [36] Tu vive feliciter et vale, et nisi tibi aliter videtur, epystolam hodiernam hesternamque, postquam legeris, mitte Neapolim ad Zenobium nostrum, ut ipse Barbatusque meus, si forsan e portu Sulmonensi Parthenopeas repetiit procellas, risum nostrum indignationemque participent.
Ad fontem Sorgie,
IV Idus Augustas.

7

Ad Petrum abbatem Sancti Benigni, de eodem deque insanabili scribendi morbo.
[1] Mira res dictu, scribere cupio nec quid aut cui scribam scio; et tamen— ferrea voluptas — papirus calamus atramentum nocturneque vigilie somno michi sunt et requie gratiores. Quid multa? crucior semper et langueo nisi dum scribo; sic — nova perplexitas — in quiete laborans in laboribus conquiesco. Durum pectus ac saxeum et quod vere deucalioneis ex lapidibus ortum putes, ubi totum membranis incubuit, ubi digitos oculosque lassavit, tum frigus estumque non sentit, tum sibi compositum lodice mollissima videtur metuitque divelli, et obsequium sibi negantibus membris, heret; [2] ubi vero iubente necessitate distrahitur, tum primum lassari incipit et perinde laborum ferias init, quasi segnis asellus sub iniquo fasce scrupulosum montem iussus ascendere; mox non minus avide ceptum repetit quam plenum fessus ille presepe, nec minus longis lucubrationibus quam is pabulo et quiete reficitur. Quid ergo, quando neque a scribendo cessare neque requiem pati possum? [3] Scribam tibi non quod magnopere te ista contingant, sed quia neque rerum cupidior novarum et precipue mearum, neque occultarum vestigantior, neque difficilium intelligentior, neque incredibilium examinantior alius michi tam proximus nunc erat. Audisti ecce iam partem status mei laboriosique animi, et fabellam interseram que te mirari amplius cogat meque vera locutum probet. [4] Amicum habui in sublimis amicitie summo gradu. Is eo tempore quo ardentissime Africam meam ingressus, quantum nunquam Sole Leonem obtinente arsit Africa, opus inceperam, quod inter manus meas diutius iam pependit et quod unum, siqua spes salutis est, anheli sitim pectoris puto vel leniet vel extinguet, cum vidisset immodico labore confectum, improviso sermone me aggressus, petiit munus sibi gratum michi perfacile; [5] quod michi cum ignarus annuissem, ut cui negare nichil possem et quem scirem nil nisi amicissimo animo petiturum, «Da» inquit, «michi claves armarii tui». Quas cum dedissem admirans, ibi protinus libros omnes meos atque omnia ad scribendum instrumenta conclusit obseravitque solicite atque abiit, et: «Decem» inquit, «tibi dierum ferias indico et ex facto iubeo nequid hoc tempore legas aut scribas». [6] Agnovi ludum: otiosus sibi, mancus michi remanere visus eram. Quid expectas? transiit dies ille anno longior non sine tedio; die altero dolorem capitis a mane ad vesperam passus sum; tertius dies illuxerat: quasdam febris motiunculas sentire ceperam. Rediit ille re cognita clavesque restituit; ita ego repente convalui et ipse postmodum me laboribus ali videns, ut dicebat, a simili se prece continuit. [7] Quid igitur dicam? ita ne verum est ut, sicut ceterarum rerum, sic scribendi "cacoethes insanabile", quod ait Satyricus; quod ego addo, contagiosus etiam morbus sit? Quam multos enim putas me, qui tecum loquor, morbi huius contagiis infecisse? solebant in memoria nostra rari esse qui hoc scriberent; nunc nemo non scribit; rari aliud scribunt. Quod ad coetaneos attinet, ut quidam putant, non minima culpe pars penes me est. [8] Audieram id quidem a multis; sed ita michi quando— huius nullam spero — ceterorum animi morborum sanitas votiva contingat, ut mille vix tandem indiciis admonitus et velut experrectus, animadvertere primum cepi posse id verum esse, ut dum prodesse michi studeo, michi pariter multisque nocuerim inadvertens, nec fortassis iniustam fuisse querimoniam senis olim patrisfamilias, qui subito mestus et pene lacrimans ad me venit et: «Cum ego» inquit, «tuum nomen semper amaverim, quam michi tu vicem reddideris, vide; filio meo unico pereundi causa es». [9] Obstupui primum erubuique; tangebant animum etas hominis orisque habitus non parvi doloris indicium pre se ferens; deinde ubi ad me reversus sum, quod in re erat, me neque eum neque filium eius nosse respondi. «Quid refert» inquit senex, «an tu illum? certe ille te novit, et a me multa impensa iuris civilis studio traditus, tua se vestigia sequi malle ait. Ita ego magna spe privatus, ille, ut auguror, nec iurisconsultum impleverit nec poetam». Quo dicto, me et qui aderant vertit in risum; ipse nichilo letior factus abscessit. [10] Nunc intelligo non risum illi debitum sed miserationem et consilium fuisse, atque illius et similium querelas iustitia non carere. Assueverant enim filiifamilias, suis et amicorum commodis intenti, rei familiaris aut mercium aut loquacis fori strepitus atque acta conscribere; nunc omnes unum agimus, nunc penitus verum est quod ait Flaccus:
Scribimus indocti doctique poemata passim.
Durum solatii genus multos laborum invenisse participes; mallem solus egrotare; iam et meis et alienis malis exerceor et si respirare cupiam, non sinor. [11] Quotidie epystolas, quotidie carmina omnis in caput hoc nostri orbis angulus pluit; nec satis est: peregrinis iam, nec Gallis modo sed Graiis et Theutonis et Britannis, tempestatibus literarum pulsor, omnium ingeniorum arbiter, mei ipsius ignarus. Si ad singula respondeam, occupatissimus omnium mortalium; si damnem, censor invisus; blandus mendaxque, si laudem; insolens superbusque, si taceam. [12] Timent, puto, ne lentius egrotem; compotes voti faciam hinc illorum stimulis hinc meis ardoribus. Nichil actum erat, nisi et in ipsam Romanam Curiam — quis crederet? — novissime latens morbus irreperet. Quid enim iurisconsultos putas agere, quid medicos? Iustinianum iam atque Esculapium non norunt; clientes atque egros ululantes non audiunt; obsurduerunt enim Homeri Virgiliique nominibus attoniti et ad strepitum fontis Aonii nemorosis Cirre vallibus oberrantes.
[13] Quid minoribus monstris insisto? Carpentarii fullones agricole, desertis aratris et ceterarum artium instrumentis, de Musis et de Apolline fabulantur; dici non potest quam late iam vagetur hec pestis, que paucorum nuper hominum fuit. Si causam queris, res predulcis est gustu sed que admodum raris apprehendatur ingeniis, et incuriositatis eximiique contemptus rerum omnium et elevati abstractique animi et nature egens prorsus ydonee. Itaque, quod experimento simul et doctissimorum hominum autoritate compertum est, in nulla artium minus studio proficitur.
[14] Hinc — iocundum forte tibi, michi vero rancidulum — omnes in triviis poetas, in Elicone prope nullum videas, quod pyerios favos summis cunti labiis degustant, digerit nemo. Quanta autem, oro te, et quam amena res esse potest veris possessoribus, que somniantes adeo delectat ut occupatos licet avarosque compellat negotiorum et pecunie oblivisci!
[15] Inter tot vanitates evi nostri tantumque tempus perditum, unum est quod patrie mee gratuler cui inter infelix lolium et steriles avenas toto orbe diffusas, aliquot iuvenum ingenia feliciora consurgunt, nisi me amor fallit, non inaniter fontem potura Castalium. Tibi quoque dilecta Musis Mantua, tibi Patavum, tibi Verona, tibi Cimbria, tibi Sulmo meus gratulor et tibi, domus Maronea Parthenope, dum alibi poetantium novos greges incertis tramitibus late vagos, semper aridos sitientesque conspicio. [16] Qua in re, ut dixi, mordet animum conscientia, quasi magna ex parte unus ego his omnibus deliramentis alimenta prebuerim exemploque nocuerim, quod non ultimum nocendi genus est, vereorque ne frondes ille mee immaturis lauree ramis cupidius decerpte, quamvis dici soleant somnia vera facere, michi tamen et multis "falsa" fecerint "insomnia" et nocte concubia per autumnum eburneis emissa liminibus. [17] Sed bene habet; ipse criminibus meis plector; nam et domi estuo et vix iam in publicum exire audeo; occurrunt enim omni ex parte frenetici, percontantur arripiunt docent disputant altercantur dicunt que nunquam mantuanus pastor, nunquam meonius senex novit. Miror rideo misereor et indignor et ad postremum metuo ne forte magistratus in ius rapiant corrupteque reipublice reus sim.
[18] Sed quo feror? dicebam modo me non habere quod scriberem: en meris ex nugis epystolam textam vides; dicebam me nescire cui scriberem: tu his legendis aptissimus visus es. Si 'cur' queris, causam dixi unam, addo aliam; quia scilicet, ut a ludicris tandem ad seria revertamur, promptior eris ad veniam, si totius orbis poematibus ac poetis obnoxius et obsessus, ad comunis domini tuasque literas ex itinere missas non respondi aliter quam re ipsa; in quibus certissima sue pietatis et tui amoris signa perspexi.
[19] Quarum preceptum ac consilium secutus, cum michi iam moturo vestra incubuisset autoritas, gressum cohibui expectans anxie dum potui, Deum testor, nullam propter spem ipsis ex literis oblatam. Gloriari quidem apud te non vereor, nosse me hominem nullum minus illi deditum passioni; fere etenim nichil spero; scis causam: quia fere etiam nichil opto. Expectavi autem ut verendum michi preclari illius et optimi viri vultum, ne tecum aliquid de te loquar, saltem semel videam antequam abeam; cuius rei postquam semel abiero, longa sum passurus, ut auguror, et inamena ieiunia. [20] Inter expectandum igitur ubi me litere repperere, bimestre tempus absumpsi; cumque in finem curie tediis victus essem, cessi, fateor, ac secessi, sed non longius quam ad eam solitudinem que michi ad fontem Sorgie est queque me curialibus malis fessum recreare solet alternatione gratissima. [21] Hic igitur modo sum; hic vos, dum sinet extrema necessitas, expectabo, ubi, licet a prima etate multos annos egerim, nescio quomodo, sive peregrinarum impressionum minus capaces animos aer hic alit, sive reposita et ex re nomen habens Clausa Vallis auras extraneas non admittit, nondum poeta ullus nostri contagio factus est, preter unum villicum meum, qui iam senex incipit
in bicipiti somniare Parnaso,
ut ait Persius. Quod si serpere ceperit, actum est: pastores piscatores venatores aratores ipsique boves mera mugient poemata, mera poemata ruminabunt. Tu vive, nostri memor et Vale.

8

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, sue agrestis et solitarie vite modus.
[1] Ad fontem Sorgie estatem ago; iam quod sequitur, tacito me licet, intelligis; sed si loqui iubes, brevibus expediam. Corpori meo bellum indixi. Ita me Ille adiuvet sine cuius ope succumberem, ut gula ut venter ut lingua ut aures oculique mei sepe michi non artus proprii sed hostes impii videntur. [2] Multa quidem hinc michi mala provenisse memini, presertim ab oculis, qui ad omne precipitium mei fuerunt duces. Hos ita conclusi ut preter celum preter montes ac fontes fere nichil videant, non aurum non gemmas non ebur non purpuram non equos, nisi duos eosque ipsos exiguos, qui cum unico puero his me vallibus circumvectant; [3] postremo nullius usquam mulieris nisi villice mee faciem, quam si videas, solitudinem lybicam aut ethiopicam putes te videre, aridam penitus et vere solis ab ardoribus adustam faciem, cui nichil viroris nichil suci inest; faciem qualem si Tyndaris habuisset, Troia nunc etiam staret; si Lucretia et Virginia, nec regno Tarquinius pulsus esset nec Appius vitam in carcere finivisset. [4] Verum ne sibi post oris descriptionem dignas morum laudes subtraham, quam fusca facies tam candidus est animus; magnum et ipsa nichil animo nocentis femine deformitatis exemplum, de quo forte aliquid dicerem, nisi quia circa Claranum suum abunde hunc articulum in epystolis prosecutus est Seneca. Hoc singularius habet villica mea quod cum forma corporis femineum potiusquam virile bonum sit, hec adeo forme iacturam non sentit ut decere illam putes esse deformem. [5] Nichil fidelius nichil humilius nichil operosius. Sub ardentissimo sole, vix cicadis estum tolerantibus, totos dies agit in campis et Cancrum et Leonem durata cute contemnit; sero domum rediens anicula sic indefessum rebus domesticis adhibet invictumque corpusculum, ut e thalamo venientem iuvenem dicas; nullum interea murmur, nulle querimonie, nullum turbate mentis indicium, sed viri et natorum et familie mee venientiumque ad me hospitum incredibilis cura incredibilisque contemptus sui duntaxat ipsius. [6] Huic saxee muliercule instrata sarmentis terra cubiculum; huic prope terreus panis cibus, vinumque aceto similius limphisque perdomitum potus est; siquid mollius apponas, iam desuetudine longissima durum putat omne quod mulcet. Sed satis multa de villica, que nisi in agresti scriptura locum repertura non fuerat. [7] Hoc modo igitur oculos castigo; quid de auribus dicam? cantus et tibie et fidium dulcedo, quibus extra me ipsum rapi soleo, ubi sunt? michi totam suavitatem illam aura dispersit; nunc nichil omnino preter raros boum mugitus aut balatus pecudum, preter volucrum cantus continuumque murmur aquarum audio. Quid lingua, qua sepe me ipsum et interdum forte alios erexi? nunc iacet ipsa et a mane sepe ad vesperam silet; cui enim loquatur preter me non habet. [8] Iam vero gulam ventremque sic institui ut sepe bubulci mei panis et michi sufficiat, sepe etiam delectet, et niveum aliunde michi allatum famuli qui tulere, manducent; iam consuetudo michi pro voluptate est. Itaque villicus meus indulgentissimus familiaris et ipse quoque vir saxeus de nulla re mecum litigat, nisi quod durior michi sit victus quam qui, ut dicit, diutius ferri queat. [9] Ego contra sentio diutius talem victum tolerari posse quam mollem, quem magni tedii esse et quinque diebus continuari non posse, Satyricus ait. Uva ficus nuces amygdale delitie mee sunt; quibus hic fluvius abundat, pisciculis delector, nunquam magis quam dum capiuntur, quod studiose etiam inspicio, iuvatque iam hamos ac retia tractare. [10] Quid de vestibus, quid de calceis loquar? mutata sunt omnia; non ille meus habitus, meus inquam propter eximiam raritatem, qua, salva ni fallor honestate et decore servato, inter pares olim conspici dulce fuit. Agricolam me seu pastorem dixeris, cum tamen adhuc et vestis exquisitior non desit, et mutati habitus nulla sit causa nisi quia quod primum placuit primum sordet. [11] Soluta sunt quibus ligabar vincula, clausique quibus placere cupiebam oculi; et, puto, si aperti essent, hodie solitum in me imperium non haberent; meis autem oculis nullo modo magis placeo quam solutus ac liber. [12] Quid de habitaculo dixerim? Catonis aut Fabritii domum putes, ubi cum cane unico et duobus tantum servis habito. Ceteros in Italia dimisi; omnes utinam in India dimisissem ad me nunquam redituros, mee quietis unicam procellam! Villicus autem contiguam domum habet, semper presto dum usui est, et ne unquam obsequium vergat in tedium, parvo mox ostio secludendus.
[13] Hic michi duos ortulos quesivi tam ingenio propositoque meo consentaneos ut nichil magis; quos si describere aggrediar, longus fiam. In summa vix situ simile aliquid reor habeat orbis terrarum, et si femineam levitatem fateri oportet, tale quicquam esse extra Italiam indignor. [14] Hunc Elicona nostrum transalpinum vocitare soleo. Est enim alter umbrosus solique studio aptus et nostro sacer Apollini; hic nascenti Sorgie impendet, ultra quem nichil est nisi rupes et avia prorsum nisi feris aut volucribus inaccessa. Alter domui proximus et aspectu cultior et dilectus est Bromio; hic, mirum dictu, rapidissimi ac pulcerrimi amnis in medio est, iuxta quem brevi tantum ponte disiuncta, ultima domus in parte, testudo vivis ex lapidibus curvata suspenditur, que nunc celo ardente sentiri vetat estatem. [15] Locus est qui ad studium accendat augurorque non absimilis "atriolo" illi ubi "declamare" solitus erat Cicero, nisi quod illud preterlabentem Sorgiam non habebat. Sub hac ergo meridies exigitur, mane in collibus, vesper in pratis vel ad fontem asperiore in ortulo, ubi naturam michi vincente artificio, locus est alta sub rupe ac mediis in undis, angustus quidem sed plenus stimulis ardentibus, quibus piger licet animus in altissimas curas possit assurgere. [16] Quid vis? possem forsan hic vivere nisi vel tam procul Italia vel tam prope esset Avinio. Quid enim dissimulem geminam animi mollitiem? illius me amor mulcet ac vellicat, huius me odium pungit et asperat odorque gravissimus toti mundo pestifer; quid mirum si vicinitate nimia unius parvi ruris innocuam polluit puritatem? ille me hinc pellet, sentio enim. Statum interim meum vides: nichil est quod cupiam nisi te cum amicis qui rari superant, nichil est quod metuam nisi reditum ad urbes. Vale.

9

Ad Zenobium grammaticum florentinum, gratulatur apud eum atque alios amicos suum consilium valuisse.
[1] Quanti faciam quod a te tanti fiam, haud facile dixerim. Autor tibi fueram patriam ad tempus, grammatice scolas in perpetuum relinquendi; paruisti dicto prope ocius nodosque prevalidos, soli natalis affectum et consuetudinis vim, magnifice confregisti. [2] Iam tibi debitam libertatem quo serius eo dulcius tenes; sicut enim nulli servitus amarior quam libertatem experto, sic nulli dulcior est libertas quam servitutem preteritam recolenti. Secundet Deus omnipotens consilium meum obsequiumque tuum; et faciet, spero. Salutiferam ad umbram consedisti; auctior alacriorque consurges; apud me certe iam nunc et honore dignior et titulo clarior, neque michi tantum grammaticus sed poeta es.
[3] Literas illius viri optimi maximi cum tuis accepi, quibus quid faciam dubius sum. Si enim respondeam quod sentio, quam minime velim, adulatoris efflgiem vereor; si minus, ingrati; si aliud, dementis; si nichil, superbi. Respondebo tamen eo ipso sermone quo scripte sunt; et illi quidem quod occurret, tibi de literis suis hoc unum: nichil me iudice suavius, nichil brevius, nichil efficacius, nichil urbanius, ut dubium michi, siquod ante fuisset, hodie nullum sit, magna ex parte naturaliter eloquentiam inesse aliquantoque in hac quam in reliquis studio minus agi. Sed non parva questio est, nec huius temporis aut loci; ad literas tuas venio.
[4] Quod ad monitionem meam super exiguo et hauddubie inadvertenter admisso unius tui carminis defectu, tam non modo patienter amplecteris, sed gratanter etiam ac lete, facis ut soles et quod tale decet ingenium doctique et modesti animi notissimum signum prefers; nunquam profecto vel tu istud diceres nisi esses talis, vel ego illud monuissem nisi te talem scirem. [5] In eo sane quod te rerum mearum defensorem ac preconem exhibes, rem facis et michi necessariam et honestam tibi, sed, michi crede, non facilem; multum negotii subis; sed perge queso et ita fac. Quamvis enim tu contrarium dicas et, quoniam persuasor optimus est amor, forte etiam sentias, ego tamen ita sentio mea omnia et amicorum presidio egere et auditorum patientia; nam et fragilia et inculta sunt et sepe occupatissimo in aliis animo elapsa. [6] Quod igitur sponte facis, oratus facito; fragilia qua potes adiuva, inculta excole, sparsa conglutina; primum ingenii viribus, secundum eloquio et vel suavitate vel acrimonia vocis efficies, tertium artificio disponendi. Arma tibi tua quibus me adiuves, ostendo, nec tibi nec michi suadeas non esse opus auxilio; nunquam enim defuturos arbitror qui ad hoc unum ingeniosi sint, ut alienis insidientur ingeniis. [7] Certe ego nec latebris nec solitudine et otio nec erga alios accurata modestia mereri potui ut livor hactenus obliquos oculos ab itineribus meis averteret, et feci omnia que adversus hanc pestem fieri possunt, nisi unum, quod nec feci nec facere est animus: non me somno nec ignavie dedi. Preter hoc unum nescio quid expectet, nisi supremum forsitan vite diem; tunc saltem, ut spero, sequacissimum livorem a sepulcri limine pudor arcebit. [8] Agis ergo interim amice, famam meam non sine tua gloria defendens; quem tui animi ardorem, etsi non egerem, laudarem tamen; nunc egeo, ut dixi. Potentes colere vulgaris est favor; ea demum vera magnitudo animi est opem ferre debilibus; destitutus reus maiori laude protegitur et insignis patroni eloquentia maxime in ancipitis cause defensione cognoscitur. Unde non sine audientium assensu per grammaticorum testudines sonat ille versiculus
Addidit invalide robur facundia cause;
quamvis a Lucano tota illa res ficta sit; neque enim Tullius thesalicis campis interfuit, sed ad perferendum voces ac vota omnium in aures ducis haud immerito ille unus ydoneus visus est. [9] Restat ut michi et huic calamo gratuler, si ad integrandam, ut scribis, amicitiam inter magnanimos illos viros tantum ambo valuimus, quantum preter nudam fidem minime merebamur; multumque illis super antiqui meriti cumulum ob hoc ipsum me debere fatear, quod se michi tam faciles prebuerunt. Quod extremum petis, ut illi viro magnifice liberali pro te gratias agam, fiet, quando omnino ita velle te video. Vale.
Ad fontem Sorgie,
IV Idus Augustas.

10

Ad eundem, excusatio cuiusdam superioris epystole.
[1] Nequid imperfectum in me tibi displiceat, amice; loquor autem de imperfectione notabili, alioquin non in me tantum sed in his etiam qui vulgo perfectissimi feruntur, imperfecta sunt omnia, verissimumque arbitror illud grammatici plusquam grammaticale dictum: «in humanis inventionibus nil omni ex parte perfectum», nec minus illud lyricum: «nichil ab omni parte beatum». [2] Fateor me, ubi paria illustrium amicorum numeravi duobus illis illustribus viris scribens quorum ut gloriam sic amicitiam sempiternam cupio, par unum famosum siluisse, Nisum et Eurialum, virgiliano carmine nobiles; idque non fortuito sed consulto, et ut causam noris, [3] primum non michi cunta disquirere ac dinumerare propositum erat, neque enim id agebam sed ut raritate eximia ad imitandum generosos animos accenderem; aliquot igitur amicorum paria perstringere satis habui et presertim plura quam Cicero, qui in eo libro qui vocatur Lelius et agit de vera amicitia, tacitis nominibus "vix tria aut quattuor ex omnibus seculis amicorum paria" numerari ait. [4] Accedebat quod qui amicitiam stabilem inter nostros et felicibus auspiciis reformatam cuperem, quique viros fortes ac virtutum multiplici splendore simillimos alloquerer, Nisi et Euriali brevem longeque imparem atque dissimilem, cum puer esset Eurialus, ad hec et infelicis exitus amicitiam ceu dirum omen exhorrui, nec nominatim inserui quibus felix faustumque nichil fuit nisi preco Virgilius. [5] Nec Gracchorum calidas amicitias ignoro aut quid Lucius Reginus captivo Cepioni, quid extincto Volumnius Lucullo fideles tribuerint amici, quorum alter pro amici liberatione dignitatis amissionem exiliumque non timuit, alter nichil amico profuturam mortem miserabili quidem sed ardentissima fide complexus est, ut quem valde dilexerat ad inferos sequeretur. [6] Scio qualis Publio Celio Petronius, qualis Decimo Bruto Servius Terrentius; sed in his amicitiis aut prelata publice privata caritas aut eximia fides finem mestum inominabilemque sortita est; nam et Hephestion Alexandri preterquamquod nimis imparem nactus videtur amicitiam, in hominem inciderat in cuius moribus non facile consisteret amicitie fundamentum; et Achillee nescio quid amicitie fuscum inest. [7] Hec hactenus, siquid forsan admirationis inerat, dicta sint; illud enim macedonicum par a plebeio poeta celebratum, in tanta luce veterum nec nomine dignum reor, quando omnes iam qui inertem calamum fuscis agimus membranis, non imitatores sed simie facti sumus. Tu Vale.
Ad fontem Sorgie,
VIII Kal. Septembris.

11

Ad Matheum Longum Pergamensem, archidyaconum Leodiensis ecclesie, de natura et fide canum.
[1] Canis tuus pice nigrior vento levior cane fidelior te digresso
Substitit erravit ne via,
quod de Creusa Virgilius ait; nam quod sequitur, "lassum resedisse" non suspicor. Nullus eum cursus, nulla difficultas viarum, asperitas nulla lassaret qui volucrem soleat ac pendentem in aere leporem incredibili celeritate prevertere; generosa quidem animalia labor alit, immodica quies necat. [2] Sic igitur errore proculdubio, non labore retractus ex itinere, et amissis indiciis qua te sequeretur, ignorans quid mestissimus ageret, iret in silvas victum sibi proprio studio quesiturus — facile id quidem nulloque poterat labore — nisi natura parens obsisteret, que est ut hoc animal procul ab homine non vivat. E cuntis enim animantibus que sub obsequio hominis sunt, nullum cane fidelius, ut fama est, nullumque quod serius ab homine divellatur. [3] Accepimus quasdam gentes in preliis canum acies pro stipendiariis habuisse, qui quotiens opus esset, fidelissimam operam navantes nunquam prelium detrectarent; legimus quosdam canes morti se pro dominis obiecisse et alios quidem suos strenue ac feliciter ab iniuria defendisse; [4] alios non minus fideliter sed minus fauste protexisse tandiu donec ipsi confoderentur, ut nisi cane perempto nullus peragende iniurie locus esset; alios quoque superstites, dominis interfectis, sed afflictos vulneribus perseverasse tamen et quando ab hominum nequivissent, dilectum corpus a ferarum saltem ac volucrum iniuria defendisse; [5] quosdam dominorum interitum vindicasse; quosdam vero dominos humi obrutos officiosis unguibus effodisse et interfectores turbe spectantium immixtos et morsibus crebris et flebilis latratus indicio detexisse et ad fatendum coegisse; [6] alios extinctis dominis cibo usque ad exitum abstinuisse; quod Patavi nuper illi viro optimo cuius non modo anime sed cineri memorieque multum debeo, post crudelem illum et lacrimas renovantem vite finem suus canis michi plane notus prestitit; nonnullos audivimus sepulcri saxo pertinaciter inhesisse, nec ante divulsos quam inedia perirent; alios ardentium dominorum rogos insiluisse atque arsisse cum illis. [7] Mirum a Plinio Secundo ac Solino scribitur, Garamantum regem ab exilio ducentorum canum pro se contra adversarios decertantium obsequio rediisse. Miserabilius quod Rome actum dicunt, canem damnatum dominum, cum egre posset excludi, in carcerem prosecutum; ac deinde percusso domino canem ingenti ululatu dolorem proprium fuisse testatum; demum cum populo miserante ad esum invitaretur, oblatum cibum ad os domini sui retulisse; postremo iactatum in Tyberim cadaver, innatando seque dilecto honeri subiectando sustentare nisum esse, non immerito quidem, ut ipsius Plinii verbo utar, «effusa multitudine ad spectandam animalis fidem». [8] Innumerabilia sunt canine ut ita dixerim fidei argumenta. Te igitur amisso, quo se se verteret canis tuus, qui nature dominique memor hinc solitudinem horreret hinc alienigene cuiuslibet dedignaretur imperia? quod unum restabat misero, notam domum repetiit, ubi sub te lete vixerat et quo laudati cursus palmam sepe retulerat, sepe cruentos capreolos leporesque remiserat; nec ullo tuorum illic reperto, clauso ostio miserabiliter insultans, omnium astantium misericordiam tuique desiderium excitavit. [9] Tum primum damna nostra sentire cepimus teque quem presentem putabamus, abesse perpendimus. Ut me autem ille conspexit, infremuit; mox tremula blanditiis cauda vocantem sponte consequitur; nunc mecum vadit in silvas, sub me militat, meis auspiciis ruit in beluas et michi sepe gratissimas predas agit, paratus ille, si iubeas, ad te venire, letus tamen quod fortuna illum ad amicum limen appulerit. Vale.
Ad fontem Sorgie,
VIII Kal. Septembris.

12

Ad abbatem Corvarie Bononiensis, sitim operum novorum expectatione ac modestia temperandam.
[1] Non facile dictu est quam lete audiam te, talem virum, eam rerum mearum sentire dulcedinem, ut post examen exactissimum status tui tecum imo mecum imo nobiscum habitum, eo fluctuantis animi proram vertas ut ex multis vite tempestatibus ad hoc solitarium atque agreste domicilium et ad me velut ad portum aliquem confugere videaris. [2] Bene utinam eligeres! sed habet hoc ardens et intensa sitis, ut nullo potum de fonte fastidiat; vides Pithagoram ac Platonem doctrine haustum, quem toto orbe refunderent, egiptiacis primum et mox italis liminibus mendicantes. [3] Tibi nunc quanta discendi sitis est, que te ad exilem ac turbidum ingenii mei rivulum cogit! doceri flagitas ex me qui discendi sum cupidior quam docendi; non tamen id cogitas, sed honesta cupiditate succensus aridum limen lingua sepe pulsas et calamo. [4] Ecce tibi fores aperio; siquid in animo meo est quod sitim hanc lenire possit, arbitrio tuo utere; alioquin fac quod ingenui convive, affectum leti hospitis metire non epulas; «ego quidem omnia» ut ait Anneus, «in te cupio transfundere». [5] Tu, ut video, sic affectus es ut totus in Scipionis mei ac solius Africe nomine conquiescas, virtutis cultor, avidissime literarum. Atqui necdum Scipio meus ad summum meo perductus est carmine et Africa, diutius michi possessa et laboriosius exarata quam credidi, nondum tamen supremo sarculo culta est; nondum glebas inutiles rastris attrivi; nondum superductis cratibus scabrioris agelli cumulos coequavi; nondum frondator luxuriantes pampinos et hirsutam sepem falce compescui. [6] In reliquis ergo omnibus utlibet; in hoc uno patientia opus est tua. Sine me, priusquam te in possessionem Afri ruris induco, dum licet, illud adhuc paululum ambire et videre, quantum hoc fesso et fragili ingenio datum erit, seu nequid ibi sit, non dicam tuis omnia nostra probantibus, sed severioribus inamenum oculis, seu, quoniam difficillimum id arbitror, ut plura ibi sint que placeant quam que offendant.
[7] Uberrima, fateor, mundi pars est Africa; virorum optimus est Scipio, sed nulla tanta viri virtus, nulla telluris tanta fertilitas, que solicito cultore non egeat; nec coluisse semel sufficit, sed semper insistere oportet qui singularem aliquem vel agri vel animi fructum cupit. [8] Restat ut raptim scripta non libres, sed quicquid legis boni consulas et tempori imputes. Quodsi ad singula non respondi, da veniam, precor, occupationibus meis, que si omnibus note essent, nemo non parceret, multi misererentur, nonnulli forsitan inviderent. Vale.
Ad fontem Sorgie,
Kal. Septembris.

 

LIBER XIV

1

Ad Talarandum Albanensem epyscopum cardinalem, de altioris vite difficultatibus atque periculis.
[1] Clarum fieri stilo imperas; parere quidem in omnibus est animus; unum inter nos non plane convenit, quod tu humo proximum clarum vocas, ego quo altiorem eo clariorem extimo, suis modo se nubibus non involvat. Ceterum tu pater, tu dominus, tu magister; tibi me non te michi morem gerere dignum est. Id sane nullo melius modo assequar, quam si de comuni vita hominum loquar. [2] Quotiens enim stilus vel rationalis philosophie perplexum vel naturalis archanum iter ingreditur, mirum non est si occupata lentius sequantur ingenia; at ubi ex illis angustiis egressus ad moralis eloquii campum redit, quis tam hebete ingenio est ut non facile comprehendat ab altero auditum quod cuntis tacentibus non ignorat quodque sic esse videt in aliis, in se probat, cuius et in oculis et in animo sunt exempla? [3] Hac igitur de re loquar de qua nemo unquam satis loqui potuit aut poterit, imo vero nemo non satis loquitur, nemo non parum cogitat; unde fit ut verba composita dissimilitudo ingens actuum consequatur utque ait Cicero, «cum vita mirabiliter pugnet oratio». Unde autem ordiar nisi ab his que maxime vitam tuam, gloriosissime pater, meamque circumsonant, ut intelligas me, licet multis implicitum et obsessum curis, sepe tamen ad te oculos reflectere, interdumque, quamvis vulgo fortasse durus videar, et laborem itineris sentire et terminum cogitare? [4] Sumus quidem, quod nemo clarius quam tu videt, omnes qui hanc vitam agimus, viatores, de itineris asperitate certissimi, de hospitio incerti, et huic conditioni nemo prorsus eximitur, seu ille hispidus agricola seu pastor hirsutus seu mercator instabilis seu immobilis heremita seu mendicus supplex seu dives insolens seu Gallorum rex seu romanus imperator fuerit; et rursum seu ille humilis sacerdos seu archidyaconus intumescens seu presul elatior seu tuum, hoc est romani cardinis, gradum nactus seu denique pontificum maximus, cui populorum admiratio pape nomen dedit. [5] Omnes, inquam, pariter viatores sumus, nisi quod vos celso lateque conspecto, nos humiliori calle metam petimus; ita tamen ut adhuc longe sub pedibus nostris ingens et inenarrabilis sit itinerantium multitudo, ut illi quidem imis et obscuris vallibus, vos per altos ac laboriosos vertices, nos in medio velut inter montium convexa, diversis nempe tramitibus sed pari periculo, ad unum omnes terminum suspiremus. [6] Cogita acriter et intende, neque iudicio recto fortune tue splendor officiat: videbis te, ut quod de uno dixerim de omnibus accipias eiusdem status ac fortune, videbis, inquam, te multa quidem gloria et qualis hic haberi potest felicitate conspicuum, comunibus tamen casibus periculisque subiectum, et fortassis eo gravioribus quo et gravior ex alto casus est et inter prerupta gradientibus cadendi promptius periculum. [7] Accedit, non ultima mali pars, quod in utranque partem occultari nequeunt res tue inque unum te defixi omnium sunt oculi, quo fit ut sicut omnibus magno, sic tibi maximo studio laborandum sit ut in hac via coram Deo et hominibus recti sint et irreprehensibiles gressus tui, necubi corruas necubi declines necubi titubes necubi subsistas necubi fatigeris, denique nichil admittas quod ignotum velis. [8] Quicquid enim unus feceris, scient omnes; hec virorum illustrium pena est: nichil occultum habent, erumpunt omnia, rimosa potentum domus nichil intra se continet, omnia effundit in publicum; scitur quid prandeant, quid cenent, quid ad mensam quid in cubiculo loquantur; quicquid ore exciderit studiose colligitur; omne verbum sententia est, omne fortuitum premeditatis ascribitur et ioci leves vertuntur in seria; denique tot circum observatoribus intentis et animum in fronte legentibus, ipse vix tegitur cogitatus.
[9] Quid hic consulam queris? Quid, nisi semper ita vivere quasi in publico vivas, sic agere omnia quasi ab omnibus videaris, sic cogitare quasi cogitata transluceant, domum tuam populi theatrum, pectus tuum templum Dei credere? hoc tibi, hoc omnibus precipue magnis viris faciendum censeo; alioquin preter conscientie supplicium, vulgi quoque iudicium fameque convitium non evadent. [10] Nisi enim per singulos passus non modo quid ipsi agant aut quid dicant, sed quid de illis homines sentiant sine intermissione providerint, necesse est per impurissimorum ora hominum volutentur, quod nulla unquam felicitas vitare quivit; imo inopes et obscuri homines taciti pene omnia in tenebris agunt, felicibus nulle sunt latebre, nulla silentia.
[11] Secretum divitis ullumEsse putas? servi ut taceant, iumenta loquenturEt canis et postes.Iunge ostia, tollito lumenE medio, clament omnes, prope nemo recumbat:Quod tamen ad cantum galli facit ille secundi,Proximus ante diem caupo sciet;
quod his verbis a Satyrico dictum, si ullo unquam tempore verum fuit, nostra etate verissimum est. [12] Solebant romani senatus alta consilia, profundo tecta silentio, non prius emergere quam quod tractatum erat in thalamo, magnificis actibus impleretur; itaque sepe maxima bella geri prius audiebant gentes quam gerenda sensissent; sic famam bellici apparatus belli ipsius fama precesserat. Nostrorum vero senatuum non ea taciturnitas nunc est; cunta prius in triviis muliercularum audias celebrata sermunculis quam fiant, et quod est vanius, multa que nunquam fient. Sed ad inceptum redire melius fuerit quam vaga narratione nullum corrigere, multos offendere.
[13] Plurima quidem sunt, optime virorum, que secum fert vita mortalis, a quibus non mediocritas status, non humilitas, non liberat altitudo; sed in his amara multo plura quam dulcia, ut non immerito dici putes in vestibulo vite duo dolia esse, dulce unum sed exiguum, amarum vero alterum sed illud amplissimum, quo pro varietate intellectuum non absurde forsitan trahi posset illud daviticum: «Calix in manu domini vini meri plenus mixto», ut calix dominicus quo in hoc exilio potamur miseri, aliquid velut merum et dulce habeat; plenitudo eius multis amaritudinibus sit admixta.
[14] Dulcia quidem, ut dixi, pauca sunt et brevia; breve gaudium brevis delectatio brevis risus breve denique quicquid iuvat; quod expertum se fatebitur quisquis aliquantulum in huius peregrinationis calle processerit. Contra vero fortune prelia quam longeva quam gravia, quot adversitatum species, quam multe et varie affligentium rerum forme, nemo facile dixerit; nemo rem infinitam brevi oratione collegerit.
[15] Verum nota res est non egens testibus procul accitis; quisque dolorum ac laborum suorum conscientiam propriam testem habet, cuius preter notas apertasque molestias, quot sint stimuli latentes quot plage quot ulcera scrutari nulla manus sufficit. Inferni statum "altisono" canens ore Virgilius multa commemorat, que quidam de statu vite presentis intelligunt, que, ut aiunt, comparatione celestis inferna est; et quoniam toti edificio sit comune vestibulum, illic non inepto, si vera memorant, figmento quedam fere omnibus vite huius limen intrantibus comunia reponuntur; in secretioribus autem circulis singulares pene sunt et distincta flagitia. [16] Non enim, exempli causa, omnibus contingit "ob adulterium cedi" aut "nate thalamum invadere" aut "arma impia sequi" aut "leges precio figere atque refigere" aut "auro patriam vendere" aut "dominorum fallere dextras". Avertat hanc pestem Deus; pessimo loco res humane essent si omnibus ista contingerent. Que autem in ipsa vite ianua sunt, licet interdum aliqua ex parte solius Dei munere declinentur, indifferenter tamen sunt obiecta nascentibus.
[17] Quenam vero ista sunt interroges. Dignare, oro te, Virgilium ante oculos tuos venire, qui Iuvenalem iam ante dignatus es; etsi enim propter innumerabiles et altissimas occupationes tuas tibi familiaris esse nequiverit, magnus tamen vir Virgilius, ingenio inter primos, nulli secundus eloquio, et quem si degustare ceperis, forsan dulcedine capiaris doleasque non ante tibi cognitum. Et quis, oro, melius sententiam hanc aliis verbis expresserit? [18] Ille tibi ergo respondeat his versibus:
Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus OrciLuctus et ultrices posuere cubilia Cure;Pallentesque habitant Morbi tristisque SenectusEt Metus et malesuada Fames et turpis EgestasTerribiles visu forme, Lethumque LaborqueTum consanguineus Lethi Sopor et mala mentisGaudia mortiferumque adverso in limine Bellum.
[19] Sentis, pater inclite, quam durum quantisque malis obsessum iter ingressi sumus et quam inexorabilem difficilium rerum turbam obviam habemus in limine. Nichil divitem natum esse profuerit, nichil profuerit regem nasci; etiam divitiis ingentibus paupertas ultima succedit et sepe, quod ait Psalmista, «divites eguerunt et esurierunt».
[20] Etiam purpureos thalamos luctus ingreditur; etiam in arces munitissimas cura metus morbus labor ascendunt; etiam opulentissimos reges bella concutiunt; etiam vigilantissimis animis in medio fervore actuum torpens sopor intervenit et modestissimi, velint nolint, letitia gestiente turbantur; postremo etiam in delitiis actos dies senectus improvisa consequitur et gemmato etiam vertici mors insultat. Nulli parcitur, nulli ferie malorum sunt; habet quisque domi sue quod doleat, quod oderit, quod lugeat, quod queratur. [21] Raro adversus hec profuit et sepe nocuit eminentior fortuna; apertior est et idcirco magis rerum procellis exposita. Habet et suas molestias status humilior et urticis urentibus paupertas premit; verum divitie spinis acrioribus abundant et potentia temporalis vepres habet asperrimos. Novit ita esse quisquis utranque fortunam sensit. [22] Tu, pater, nisi quantum inexperientiam ingenio supples, horum iudex esse non potes. In amplissima enim simul clarissimaque domo genitus, inter magnas divitias ac delitias educatus, preesse solitus semper, subesse vero nunquam, per omnes fere dignitatum gradus ad summo proximum, hinc virtute hinc celesti sublevante clementia, felicissime conscendisti. Non es ydoneus fortune submissioris arbiter; altioris autem nemo magis, sive experientia magistra rerum optima, sive observatio diligens ac studium, sive vis ingenii queritur ac celeritas intellectus. [23] De hac ergo etsi multa dixerim adhuc, tamen non pauca dicere et de re tibi multo quam michi melius nota, tecum, nisi respuis, nunc etiam colloqui mens est. Dicam, puto, que tu vera fateberis et tam de medio sumpta ut nisi me nosses, possis potentem opinari. Primum igitur, quantum indignationis ac stomaci, queso, habet excelsior status, dum potentes impotentiam suam deflent et sepe vel minimarum rerum dura principia difficiles processus inopinos exitus spes caducas; dum se non posse quod creditur, non timeri quantum velint, et humiliores audere contra se aliquid indignantur, que quotidiana illis indignatio est! [24] Quis est enim tam potens aut quis unquam fuit cui non sepe graves iniurie ab infimis inferrentur, a servis a subditis ab amicis? his loquor qui falsum amicitie nomen habent; veri enim amici rari eorumque iniurie nulle sunt. Sed quia non vacat minutiora complecti, maiora perstringam. [25] Quot et quantie igitur status ille rebellibus abundat! Iulius Cesar, quo nemo unquam bellis magis "enituit"— sic enim de illo scriptum est et res ipsa testatur — extremo tempore bellum Parthis inferre et rebellantes effusosque in Trachiam Dacos coercere armis destinaverat; fecissetque nisi mors illum preveniens hos aliosque magnificos cogitatus inexpletos linquere coegisset.
[26] Ita vir ille mundo formidabilis Germania perdomita, Galliis Britanniisque subactis, calcatis Hispaniis atque Africa et Egipto Ponto Syria et Armeniis totoque paulominus orbe terrarum, postremo, in qua victoriarum omnium summa erat, victa et occupata republica ipsaque romana urbe rerum domina sui civis imperio subiecta, invenit in Parthia atque in Dacia quod timeret seu, quoniam timuisse nichil dicitur, quod curaret. [27] Cesar Augustus, quo nemo inter mortales altior fuit, ex ipso supremo fortune gradu audivit deletas in Germania legiones Varumque Quintilium belli ducem; quem reipublice casum quam meste quam graviter tulerit, notum est. Magna michi nunc exemplorum acies occurrit et veterum et novorum. Que enim gens aut quis principum tam solide prosperitatis inventus est, cui non facile possent insperata circum bella consurgere, cui non ruine precipitis timor esset, vel si is abesset, eo periculi plus inesset quo cautele minus? [28] Si de magne fortune casibus dubitas, ante omnia respice ad imperium romanum. Quando illud fastigium ad hanc humilitatem descensurum aliquis cogitasset? descendit tamen, quia licet immensum, humanum tamen erat imperium; ideo eternum esse non poterat; nulli unquam genti tanta rebellio intus ac foris. [29] Ita semper domi militieque cum felicitate crevit labor, crevere pericula, donec eo perventum est ut fere iam inferius cadendi periculum non sit. Et hoc quidem imperium, ab omnibus gentibus invictum, in se ipso vinci potuit atque consumi, cetera omnia ab aliis victa sunt. Sed ne te nunc longis ac vetustis implicem historiis, ad id quod ipsi vidimus revertamur. [30] Habuit nostra etas eximios reges qui sibi et aliis vertice celum tangere viderentur; quos repente, bellis unde nil tale timebatur exortis, non modo ab inferioribus attentatos — quod suspicari ante id tempus nemo poterat —, sed deiectos semel atque iterum regnique fines egerrime defendentes, ad postremum bello victos et hostilem actos in carcerem audivimus vidimusque. Quid hac fortune varietate molestius, que licet in omni statu locum habeat, in alto tamen sevit apertius atque ferocius eo quod, ut docti volunt, comunis ex precipiti descensus est ruere?
[31] Quid nunc de domesticis malis loquar? Clara illa duo nomina repetenda sunt; idem ipse Iulius Cesar, quo ut Senece verbis utar, nemo unquam «liberalius victoria usus est», suorum gladios circa solium suum strictos micantesque conspexit, atque illis manibus quas victoriis auroque compleverat aut quibus insita pietate pepercerat, circumventus occubuit. Augustus, ille principum mitissimus et totius humani generis amore dignissimus, inquietam suorum conspirationibus vitam egit. Nota quidem et inter historicos trita recenseo. [32] Age, quam graves discordie contentionesque verborum dum delicatas aures dictum omne liberius pungit ac sautiat! Pudet cedere, pudet vinci; quod ipsum etsi inter omnes ordines videamus, salustianum tamen illud est verum, «comune nobilitatis malum» esse superbiam. Illic ergo plus stomaci ubi excellentie plus est, insitumque animis cesareum illud primordiis resistendum quod "difficilius a primo in secundum quam a secundo" in ultimum locum "principes detrudantur".
[33] Age rursus, quenam illa pomparum emulatio, vestium labor epularumque fastidium, qui morum fucus, quod verborum frenum, quenam affectuum iugis illa compressio! operosa res est humana iactantia, dum vel quod non es videri vel quod es dissimulare niteris: duplex labor, bis natura vincenda quam semel vicisse difficillimum. Quid propagandi cupido nominis et posteritatis gratia studio querenda pervigili; quid filiorum pietas aut nepotum vetustique generis anceps eventus, generosis ingens cura pectoribus; quid regimen effrenate familie et extremorum hominum odium, sepe latens, nonnunquam in ipsum domini caput erumpens? [34] Dura conditio alere aliquem cogi illos quibus odio ipse sit quique sibi forsan exitio, tedio certe sint; non posse solum esse cum velit; obsideri semper domesticis ab hostibus; nosse cupiditatis se multiplicis predam fore; a pluribus spe quam studio coli; extimare plures quam diligere; pluris fortunam suam quam se fieri; multis horribilem paucis amabilem et a quibus ametur ambiguum, quia illud hispani vatis verum sit:
felix se nescit amari;
scire preterea mortem suam votis optari, hereditatem appeti, dies numerari, pigram fugam temporis videri. [35] Vacare putes ista periculo? "tria" quidem, si memini, "vitanda" in primis ut sine molestia vivamus, philosophica institutione docti sumus: "odium invidiam contemptum". Horum tu, pater, ab ultimo liber es, a quo te opes potentia dignitas scientia nobilitas virtus immunem prestant; a primis autem duobus, quibus te artibus expedias? quomodo enim fieri potuit quin sepe multos offenderis, cui propositum semper fuit patronum te deserte iustitie exhibere? necesse est autem qui iustitiam amat iustitie hostibus odiosus sit. [36] In tanto preterea favore fortune, in tanta gloria tantisque fulgoribus honorum, quomodo fieri potest ut non obliquis te luminibus insectetur livor? cunta prius fient quam felicitas declinet invidiam. Adde his conscientie aculeos perturbationesque animi varias, pudorem penitentiam spes dolores metusque abditos, cum omnium tum precipue principum familiare tormentum. [37] Has inter difficultates vivendum est omnibus, his presertim qui alto loco siti sunt quosque vel fortuna vel virtus illustrat; que cum omnibus moleste tum precipue tuo proposito contrarie sunt; retrahunt enim ad meliora dispositum animum. Novi ego quos ut nossem voluisti, ardentissimos animi tui motus curasque pulcerrimas: studium literarum, exercitium ingenii, mediocritatis amorem, religionis affectum, solitudinis appetitum. Fortuna tua propositumque discordant, longeque aliud est quod agere oportet quam quod vel expedit vel delectat. [38] Quo in statu, laborem animi tui cogito, procellamque tui pectoris ex meorum fluctuum comparatione dimetior. Si remedium queris, unum habeo: siquidem extra non datur esse quod cupis, intus esto quod debes; fortuna tua in superficie pompas suas explicet, tu humilitatem tuam intus absconde; tu in aula sedeas, animus in eremo vagetur; inter divitias paupertatem, inter epulas ieiunium ama; fulgeat in mensa aurum, gemme in digitis, sed clarior horum contemptus in animo; corpus purpura, mens cilicio vestiatur; [39] monilibus instrato cornipedi insidens, asellum dominicum et attritos Apostolorum pedes; rubentis pilei decus superimponens capiti, spineam Domini coronam; in lectulo aurato iacens, Cristi tuumque sepulcrum cogita; denique quicquid ages, ultimum vite diem ante oculos semper habe, qui an sit hodiernus an crastinus incertum est, et certe multum abesse non potest: ea casuum varietas, ea brevitas vite est; itaque ne inopinatus terreat, meditatione continua secum iam nunc familiaritas contrahenda est.
[40] Magnificentissima tria virtutis opera: spernere voluptates, amare paupertatem, mortem non timere. Hoc ultimo scito nichil esse felicius; de reliquis duobus hec sententia mea est: non minoris meriti voluptatum contempsisse presentiam quam absentia se tueri, paupertatem inter divitias amare quam vere pauperem fieri; pauperes innumeri quidem sunt quibus paupertas ipsa supplicium est, nec pauci sunt propter Cristum de divitibus inopes effecti, quibus gloriosa simul et iocunda paupertas est. [41] Inter divitias pauperem animo quem michi reperies? magnum est per obstantia erumpere; gloriosius est presentem hostem sternere quam venientem declinare; maioris animi est voluptatem contemnere quam vitare, conspectumque aurum spernere quam precavere ne videas. In quacunque fortuna licet amare virtutem, in qua colenda quo plus laboris eo plus laudis ac premii est. Invenies qui te blanditiis honerent; statum tuum celotenus attollant; vulgatorum dogmatum auctores, iubeant mirari te ipsum et res tuas, dignitatem artificio tueri, meminisse sanguinis, numerare divitias, potentiam contemplari; demum immortalem prope te verbis efficiant. [42] Ego vero nichil horum oblivisci proque his omnibus atque aliis multis Deo gratias agere, quibus unum Ille te fecit ex paucis; in nullo tamen horum sed in Domino gloriari, in Illo fidere, in Illum spes tuas omnes curasque premittere; interim te ipsum et peritura despicere et quod saluberrimum fuerit, finem semper cogitare suadeo; hoc enim uno ad ipsius vite pariter mortisque contemptum nichil efficacius. [43] Sive autem vite huius miserias diligenter attenderis, nec, ut arbitror, multum vivere cupies nec timebis mori; sive brevitatem eius aspexeris, et de asperitatibus atque blanditiis tam modici temporis non curabis, tam magno animo spernens amara quam dulcia; exilium hoc scies breve quidem sed difficile, ubi prospera fallunt, adversa deiciunt; difficultates cuntas facile superabis, si exilii molestiam brevitate consolans, semper suspires ad patriam cui, si placet, ascriptus es civis, ubi sicut optima sic eterna sunt omnia. [44] Habes, mi domine, quod modo scribere visum erat; siquid occurret aliud — occurrent autem multa quotidie— id diei alterius opus erit. De stilo videris; res proculdubio clara est; itaque si stilum non probas, materiam non damnabis. Vive feliciter, nostrum decus.
Ad fontem Sorgie,
X Kal. Octobris.

2

Ad Socratem suum, ut superiorem epystolam illi det ad quem scripta est.
[1] Magnanimum et excelsum illum virum plane nosti, supra quem preter unum Romanum Pontificem nichil videt status Ecclesie militantis; imo nisi illi invidiam, michi adulatoris infamiam quesisse verear, ne hunc quidem; aliquanto enim altius videtur papas facere quam papam esse. Tacet ille, fama loquitur; negat ipse sed affirmant omnes, duos eum ex ordine romanos creasse pontifices, quos siquis tanti benificii memores gratosque iactaverit, tota neget Ecclesia; ipse autem, quod in lingua eius sonat et in fronte legitur, ingratitudinem alienam alto animo contemnit, neu cuiusquam vitium virtutibus suis obsit enititur. [2] Hec de illius viri magnitudine dixerim, idcirco brevius quod et nota res est et illi haud sane commemorationem placitam adverti; affectum vero eius ad me, narrare tibi velle superfluum fuerit, quo non me solum sed te et meos omnes amplectitur. [3] Hic vir tantus et sic nostri amans, cum possit suo iure precipere, quotidie orat ut sibi aliquid scribam, semper illud adiciens ut scribam clare, simulque illud quod cum illa quam postulat vix claritate cohabitat, ut aliquid de poetis interseram, quibus me hortante delectari cepit, non ut illis inhereat sed ut eorum ope suis in finibus utatur pyeriisque coloribus civilem facundiam, qua pollet eximie, condiat atque exornet. Res hec igitur difficultatem habet non exiguam. Sentio enim: insedit sibi planities legistarum, ita ut quicquid aliter dicitur, obscurum putet, et tamen aliter dici oportet quia sic dici utique non potest. [4] Mirum prorsus, hac "capacitate" rerum "omnium que celo continentur", quod Cesari maiori Plinius Secundus attribuit, atque hoc altissimo et acutissimo ingenio, quo, preter excellentem solertiam agendorum et consilii acumen unicum, ipsum quoque ius civile, cui etas longa et studiosa vix sufficit, ita per se ipsum brevi tempore suum fecit, ut iurisconsultorum quorumlibet nostri evi vel equet gloriam vel transcendat, idque— quo mirabilius sit — inter tam varias maximarum rerum curas et in hac fortuna fecit, in qua dediscere solent homines non discere, cum ad cardinalatum venisset indoctior; [5] is, inquam, sic natura ornatus et studio excultus, sic rebus intelligendis aptissimus atque promptissimus, in solis verbis est segnior, omnemque non suum, hoc est non civilem, ceu barbaricum stilum horret, sepe illud ingeminans: 'Fac ut te intelligam, sicut textum legis intelligo'. Cui ego respondeo textum legis, in quo ipse puer studui, non omnibus facilem ut sibi, sed multis certe difficiliorem his que sibi difficillima videantur; expertis nempe facilia omnia, difficilia inexpertis. [6] 'Fac' inquit, 'ut te sine labore omnes intelligant'; cui illud obicio, vile penitus et abiectum esse quod sine ulla mentis agitatione percipitur; addo et que Clementi sexto similiter instanti dixi olim multa, quin et alia quecunque se se offerunt in rem presentem efficacia, atque illud inter cetera, malle me a paucis intelligi et probari quam si intelligar ab omnibus, prober a nemine. Docti enim semper pauci, nostra etate paucissimi; cito autem, nisi sapientia divina providerit, nulli erunt. [7] Donec ergo pauci sunt — neque enim multos, quod nunquam fuerunt, quandoque iam futuros spero — ut ab illis indicer non recuso; multorum vero, hoc est vulgi, iudicium sic nullius momenti feci semper ac facio, ut ab his malim non intelligi quam laudari; vulgi enim laus apud doctos infamia est; sepe insuper ciceroniana illa sententia usus sum que in Tusculano eius scripta est, "maximum argumentum esse non subtiliter ea dici que facile discuntur et probantur ab indoctis". [8] Ad extremum quidem autoritate viri pregravor luctatusque diu succumbo et sepe rationem meam subiciens voluntati sue, ut sibi placeam michi displiceo; sed ne displiceam multis, novo more usus, sic illi scribo ut exemplaria non reservem. Nunc vero longe ac fervide illius instantie in eo quod me clarum fieri voluit, aliquando sic parui, ut verear ne sibi nimis obtemperatum dicat. Utcunque ille iudicaturus sit, tu ingentem hanc sibi epystolam dabis, quam idcirco tibi primum dirigendam credidi ut esset tibi occasio illum adeundi, a quo nemo unquam nisi aut melior discessit aut letior. Vale.
Ad fontem Sorgie,
X Kal. Octobris.

3

Ad Lucam Placentinum sacerdotem, commiseratio immature mortis florentissimi adolescentis.
[1] Nisi iampridem detersissem oculos et viam gemitibus obstruxissem firmassemque animo mortem mortalium non lugere, in multas me lacrimas traxisset epystole tue tenor, quas tamen egre continui quominus suavissime obrepentes assuetum ad limen in silentio pervenirent; ita michi mirabilis ac stupenda, siquid omnino stupendum esset quod nature omniparentis imperio accideret, ita intempestiva et acerba, siqua dies tributo mortis esset apposita, ita denique repentina et preceps amici nostri ruina visa est: [2] tam egregium iuvente florem, tam nitidum forme lumen e summo, ut apparebat, firmissimoque virentium annorum atque optime valitudinis sue statu, non toto, ut ipse ais, trium horarum spatio concidisse, quo recenti scilicet et claro notissimoque michi commonefierem exemplo, verum esse quod quotidie verbo dicimus, moribus licet ac studiis non probemus, nullam in rebus transitoriis spem habendam et adversus mortem, preter vite meritum ac conscientie puritatem, nullum penitus esse remedium. [3] Quid enim michi medici pollicentur, quos passim mori cernimus semperque — quod iam in proverbium abiit — pallere nec rarius egrotare quam ceteros? Sola virtus nescit interitum. Quid autem, queso, amico nostro deerat et tamen quid sibi etas profuit? quid forma, quid munditie, quid cultus corporis splendorque purpureus, quid vestium studiosa varietas exquisitusque habitus, quid iocundissima vox cantusque mellifluus, quid lepos in verbo, quid angelica suavitas in incessu in gustu in accubitu in iocis in seriis? anne his omnibus vel momento temporis differre potuit mortis horam? [4] O res hominum ambiguas, o impremeditatos exitus, o fallacem spem volubilemque fortunam, o tenuissimo filo gaudia nostra pendentia, o nunquam certum mortalibus semperque suspectum ac formidabilem fati diem! Sed quid ago? ecce iam pedetentim pelagus ingredior, vix bene tutus in litore; itaque redeundum est. [5] Amicus noster periit, quo nichil ornatius civitas illa genuerat; talis ibi qualis Rome Scipio, qualis Sparthe Leonidas, qualis Athenis Alcibiades; cuius nulli secundam indolem mirari soleo, quem colui, quem dilexi et qui michi quam carus fuerit nunquam clarius quam perdendo cognovi; talem igitur casum tacitus ferre non potui, sed non ideo longis querimoniis indulgendum est. [6] Periit amicus noster, imo vero pereundi finem repperit; obiit, imo abiit ubi iam sine abeundi solicitudine metuque permaneat; abiit, imo potius rediit unde discesserat, unde peregrinabatur, unde exulabat; rediit ad Illum a quo in custodiam caduci licet pulcerrimi corporis missus erat; mortuus est, imo nos assidue morientes deserens, nunc primum vivit; sepultus est, imo, gravibus vinclis explicitus, suum terre, celo suum reddidit. [7] Iacet equidem corpus exanime et oculos spectantium, quos mulcere consueverat, nunc terret; animus autem corporeo carcere liberatus, iam letior seque ipso formosior ac vivacior virtutibus suis comitantibus astra conscendit. Illic modo habitat, ut spero, corpus terre creditum multo splendidius suo tempore recepturus. [8] "Secum" ergo tam feliciter "actum" puto ut illius vicem deflere non tam commiserationis quam "invidie" videatur; "mecum incommodius", ut Lelius in Africani sui morte conqueritur, "quem fuerat equum, ut prius introieram sic prius exire de vita"; me ipsum tamen cum eodem Lelio "consolor", virtutem enim illius viri amavi que extincta non est; alioquin inconsolabili merore conficerer. [9] Quamobrem literis tuis lectis, ut dixi, luctum ingentem omni, quantulacunque aderat, ratione coercui; dolorem coercere non potui. Dolui, fateor, nec occulto tibi mollitiem meam; dolui, inquam, et doleo plus aliquanto quam me iam doliturum aliquid cogitassem; doleo autem non illius immutatam sortem sed et patrie rarum decus et vicinie nostre quoddam velut insigne sidus extinctum et nobis non inamenum curarum nostrarum solatium decessisse. [10] Sed quoniam magnus dolor nisi coactus non desinit, et damnorum irreparabilium querela nil nisi damni ac doloris accessio est, his omissis, ad illam epystole tue partem venio ubi ut pro illo orem iubes, et admonitionem quidem tuam laudo; veruntamen tu sacerdos, tuum est orare; ego et defuncti et superstitis amicus, te pro illo rogo ut siquid felicitati sue deest, tu pro eo comunem dominum Cristum roges. Vale.
Ad fontem Sorgie,
VII Kal. Octobris.

4

Ad eundem, responsio ad calumnias emulorum varias.
[1] Duas simul epystolas tuas accepi: exhortatoriam alteram, animo meo gratissimam et inter huius temporis angores atque fastidia non modo iocundam sed prope necessariam; alteram vero reprehensoriam, non minus utique placituram si reprehensio iusta foret. [2] Illa quidem, ut ais, non tua est sed vulgi, que licet auribus infesta, tamen animum non attingit; nam ut minime novum calumnie genus — scis me sepe passum talia — et minime mirum me populo displicere; id potius miror dum interdum me ab illo laudibus insperatis et invisis celebrari audio. Cum prima enim amoris causa similitudo sit, ego in hoc occupatissimus semper fui ut vulgo dissimillimus evaderem; quod si unquam plene assequi potuero, tum demum me felicissimum arbitrabor. [3] Quomodo igitur placerem illis quibus ut displiceam summo semper studio nisus sum, cum assentatores blandi plebicule, quibus diversum studium intentioque contraria est, vix artibus suis omnibus possint quod cupiunt invenire? quorum plerique post pudendo artificio quesitas laudes, non solum ignominiam, versis repente suffragiis, sed illorum more qui pardos aut tigres aut leones blanditiis aluerunt, sepe etiam delinite plebis impetum aut insidias passi sunt. Sed redeamus ad propria. [4] Nolo mireris si in me nunc hoste notorio, tale in amicos vulgus iure suo utitur. Magni autem et bene compositi viatoris est latratibus non moveri; ego profecto non moveor et sepe illud Ciceronis in animum redit: "Quid de te loquantur" homines, "ipsi viderint", et post pauca: «alta spectare si voles, neque vulgi sermonibus te dederis, nec in premiis humanis spem posueris rerum tuarum», et illud Senece: «Male de me loquunturhomines; faciunt non quod mereor sed quod solent». Pigri "canes" et inutiles et inedia scabiosi quid ad lunam "latrant"? [5] Quid se de rebus ac de proposito eius torquent, qui nunquam vel semel de eorum vita vel morte aut omnino de eis, nisi ut de totidem ne dicam beluis sed cadaveribus cogitavit? [6] At dulce est multis insanire et propriis neglectis alieni pectoris secreta perquirere profundeque mentis latebras scrutari, que omnium perdifficilis indago est; divinant forte quod humano studio sciri nequit; quisnam, oro, Delphis profugus Apollo brutorum se se pectoribus infudit? prorsum mira res: rerum suarum nescii meas norunt, quas ego quam longissime ab illorum oculis et, ut Eneas pignora penatesque suos, "curva" in "valle recondidi".
[7] Quid autem dicant, opereprecium est excutere; iam enim pedetentim ad causam loquendo pervenimus. In primis quidem cuius ab Italia discessum velut fatalem sibi ac valde pestiferum timuerunt, eius nunc reditum, fama, ut ais, precognitum, criminantur, vel insolentes, si nusquam esse velint a quo nusquam esse prohibentur, vel insani, si eundem simul et discedere doleant et reverti. [8] Ego vero quid dicam? Quando etiam nunc actuum meorum ratio reddenda est — est enim officii proprium nichil agere cuius non possis reddere rationem — non vulgo certe sed tibi, et profectionis mee et more et reditus et totius propositi summam brevibus absolvam. Veni ut scis nuper ad curiam, imo vero Babilonem veni. Mirantur et stupent quod hinc abire meditor, ubi, Deo et conscientia testibus, quod ex me sepius audisti, nunquam nisi tristis et invitus fui, tunc etiam dum laqueis validioribus retinebar; sed veni. [9] Iam hinc nisi penitus desiperent, presagire poterant non sine magna causa, sed que eos et latuit et latebit, me non errore aliquo ad locum michi ab infantia et cognitum et invisum commigrasse, deserta ad tempus statione gratissima et solitudine, cuius si me ipsum familiariter agnosco, nemo appetentior usquam vivit, dimisso Elicone nostro italo et otio literato ac tranquillo, nulli nocuo, multis invidioso et ut animadvertere incipio, nonnullis etiam odioso, atque his tot tantisque solatiis inamena negotia pretulisse et inextricabilem curie labyrinthum. [10] Nisi forte me paupertas vel divitie pepulere, duplex mortalium labor, vel inimicitia vel simultas aliqua vel, quo nil molestius altis animis esse solet, contemptus me forsitan loco movit. Plane horum quodlibet suspicentur, nisi semper equis spatiis et a magnis divitiis et a turpi inopia distare studui, nisi bonis omnibus, non solum his quibuscum vitam agere contigit sed etiam longe positis, carus semper et singulari quadam benivolentia cultus fui, si non me principes Italie viri et precibus retinere tentarunt et abeuntem doluerunt et absentem avidissime prestolantur. [11] Aliquid, puto, sed occultioris cause fuit, que me tot obstantibus urgeret retinentibusque convelleret. Et quid sciunt an id ipsum pro quo veni, iam perfectum sit an vero perfici non possit? utraque redeundi sufficiens causa est. Rursus, quid sciunt an et hic esse diutius et eos interim irridere propositum sit? Iam doloris causam, iam clavi locum repperi; hoc est, michi crede, quod illos premit: non quia me istinc absentem doleant, sed quia hic presentem metuunt. Istic enim aures eorum atque oculos duntaxat offendo; hinc ex me graviora concipiunt; ita ego non solum bonis amabilis, quod semper optaveram, sed, quod minime voluissem, stultis quoque formidabilis factus sum. [12] Novum vero malitie genus attende — habet enim et dementia suum acumen aculeosque suos —: moram meam, quam longiorem execrantur ac metuunt, breviorem simulant se timere, ut vel sic efficiant quod intendunt, non ignari me illorum semper opinionibus toto animo repugnantem et niti solitum per adversa iudicia delirantum, ut qui nullo calle facilius ad verum perveniri arbitror, quam precipites et obliquas vias cece vageque multitudinis deserendo.
[13] Quem sane colorem figmento pretendant, videamus. Nam ne in hoc quidem conveniunt, non insolitum turbe malum: secum ipsa discordat amentia. Quidam ergo reditum meum, qui nondum est atque utinam nunc esset, non ut illorum metus sed ut animi mei desiderium leniretur, inconstantie attribuunt, quasi non omnibus notum sit quibus ego notus sum, nullam minus maculam meis moribus convenire aliquantoque magis michi ab iniquis rerum extimatoribus pertinacie suspitionem quam inconstantie formidandam. [14] Quidam vero idem festini reditus crimen, ut scribis, avaritie ascribunt, quibus tacito me, vita respondet mea. Quis enim unquam huius generis avarum vidit qui cum dives esse posset, pauper esse maluerit? atqui cupere et spernere adversa sunt, sed invidia ceci, contraria loqui se non vident et contemptorem vocitare soliti, quotiens libido labiorum tulit, avarum dicunt. [15] Quid ad me? dicant vel furem vel raptorem vel testamentarium captorem; non magis ideo talis fiam quam ipsi iusti magnanimi sobrii prudentes fient, si ego id de eis dicere voluerim, non minor quidem sed honestiori mendacio. Vetus ista licentia obtrectandi his quos modo laudaverint, vetus hec impudentia, vetus incuriositas mentiendi, eo forsan excusabilior, quod canibus quoque mos est, quibus hi simillimi fieri student, qualiter latrent seu quam uniformiter non curare; [16] nisi forte illa iustior insimulatio dici potest quod, cum duo sint avaritie capita et sit alterum immodico appetitu, alterum nimia tenacitate damnabile, non primi arguor sed secundi, quasi voraginem curialium impensarum vel ferre non ausim vel non possim, quorum ultimum, etsi verum esset, non animi sed fortune crimen esset; a primi certe suspitione me liberet patrimonii mei modus non auctus tempore sed potius imminutus, ea fidutia quod cum semper paucis tum ad terminum propinquanti paucioribus opus est. [17] Inhesit ossibus ciceronianum illud: «avaritia senilis quid sibi velit non intelligo; potest enim quicquam esse absurdius quam quo minus vie restat, eo plus viatici querere?». Fidenter hoc dixerim hostilis et exquisite calumnie commentum esse. Dies ultima testis erit, quando nil auferre nil occultare permittitur abeunti; quin et conscientie et delatoris intrepidus, unum hoc cum infidis accusatoribus bona fide paciscor, et epystolam hanc astipulatricem teque cum omnibus in quorum manus venerit, [18] testes facio, ut si vel hodie apud me vel quando hinc migrabo, preter libellos in quibus michi omnis ferme laborum quies, omne solatium vite est, prefer modestam supellectilem et quotidianum sumptum, qui hactenus vel nunquam vel raro unquam defuit si preter hec, inquam, hi defossi auri acervateque pecunie montes michi fuerint invent, quos sibi horum fingit invidia, libere, quicquid id est, sibi diripiant, quoque nullus michi esse posset invisior patrimonii finis, invicem partiantur. [19] Hanc heredi meo presenti elogio legem dico, nequid hiscere audeat ab adverso, et ut cupide quesiti thesauri illorum, sic sola cupiditatis infamia mea sit; heredis vero nudum nomen et inanis expectatio. Verum isti, quia me habitu minus forte miserabilem quam se ipsos vident, dum sibi aliquantulum latentis auri sentiunt, michi pro rata parte fortune ingentes thesauros humi abditos suspicantur, et opinari nequeunt me non de aliquo thesaurizare, cum ipsi pene de nichilo thesaurizent; stultissimi et iniquissimi iudices, qui propria mensura alienum animum metiuntur omni ex parte dissimilem. [20] Illi enim semper se victuros sperant non modo mortales sed etiam moribundi, ego me incolumis et mortalem et "evi brevis" memini "eiusdemque", ut Seneca tuus ait, "incerti"; illi cunta sibi defutura formidant, ego contra omnia affatim superfutura confido. Horum tamen error eatenus michi gratus esse potest, siquos fallit et cruciat; sin autem simulatus est error, magna michi pars iocunditatis eripitur, qui animos eorum venenosis morsibus invidie et archanis curarum stimulis velut totidem tortoribus carnificibusque devoveo. [21] Sed iam quid alii vel fingant vel cogitent audiamus. Diffidentie dicunt esse, si redeo; cuius, queso, diffidentie? an cuiquam ignotum est neminem huc tam parva fortuna hominem his temporibus venisse, qui, ut a capite incipiam, et a Romano Pontifice et a maximis et a magnis tanta alacritate tantoque cum gaudio videretur? gloriari enim oportet, sed in Domino, qui michi tribuit tantum et tam rarum favorem vel mereri posse vel sine meritis invenire. [22] Magna quidem cum admiratione multorum precipueque mei, his etiam quos nunquam videram, his dico qui romuleo cardine fulgentes ex alto pariter cunta despicere et principes ipsos ac terrarum dominos fastidire solent, tam gratum adventum meum esse perpendi idque eos tanta serenitate frontium, tanta verborum dulcedine, tanta denique actuum benignitate testari, ut tantum fame licuisse vix crederem. Nulla ergo diffidentia, nulla diffidentie causa est. [23] Crede michi, magna sperare liceret, si liberet; ego autem nichil cupio preter pacem animi et quoniam nichil cupio, nichil spero; quod etsi de illorum genere videatur que fidem putentur excedere, tibi tamen, nisi fallor, et sepe multis indiciis probatum est et nunc uno recenti et tibi nondum cognito demonstrabitur argumento.
[24] Nosti quidem equis fere portionibus quadripartitam michi ab olim hereditatem ecclesiasticam contigisse, quando ut hinc vivamus sors nostra est, et seu parentum seu nostris auspiciis a primis annis id vite genus elegimus. Huius igitur hereditatis duas partes michi suffecturas ratus, duas reliquas inter duos veteres et benemeritos amicos ita partitus sum, ut cum usque ad hoc tempus ambobus ditior fuerim, nunc me ditior sit uterque; tantamque michi dulcedinem affert facti memoria quantam vix obtrectatoribus meis amaritudinem importaret, si tale aliquid non dicam facerent, ne impossibilem conditionem adhibere videar, sed facere cogerentur. [25] Accesserat hereditatis huiusce de qua loquor quinta quedam particula, reliquis quidem impar, sed que locorum vicinitate tibi convenientior visa sit. Hanc nuper oblatam michi eripiens, tibi dedi; itaque per hunc ipsum nuntium apostolicas literas recipies, in quibus te Mutinensem canonicum factum leges measque simul quibus te illius urbis domino commendandum doxi, cui quam sim carus nosti optime. [26] Vide nunc et in silentio iudica quanta fides vel illorum maledictis vel meis defensionibus sit habenda; note tibi sunt partes, rectum iudicium, equa lanx. Sin iudicium meum vis, Senece verbis illud accipe: Nichilo pluris me horum verba facere quam "ventre redditos crepitus. Quid enim", oro te, "refert" qua parte corporis turpiter "sonent"? et profecto nulla stulti ore pars obscenior est.
[27] Quid autem aliis intentum importuno latratu rabidi et famelici canes exagitant? an forsan oderunt et odium verbis explent? ignavum vulgus et imbelle, quibus sordide lingue acies sola est. At cur oderint, nullis unquam iniuriis lacessiti, nisi morum viteque dissonantiam ad iniuriam trahunt? an potius invident? sed inter pares, ut dicitur, esse solet invidia. An forte ebrii somniant et in somnio loquuntur? hoc verius opinari, hoc sentire maluerim; somnus excuset amentiam; multa dicunt et faciunt dormientes quorum meminisse nequeunt experrecti, et multi sunt quorum vita usque ad exitum somnus est. [28] Hec, amice, tibi tam scrupulose dictante ira scribo, ut qui fame mee patrocinium suscepisti adversus has, si forte canum nomen offendit, picas loquacissimas, argutior fias, identidem admonens ut oculos ad se se vertere incipiant, neu nigrantes corvi de cycnorum maculis disputent. Tum demum pudebit eorum mores carpere quorum vix faciem norunt; tum desinent de alienis rebus fabulari, dum domi sue abunde reppererint quod loquantur, et amplam calamitatum ac dolorum suorum materiam cogitabunt.
[29] At nequid hodie de conceptis sileam, illi michi ad verum propius videntur accedere, qui aliam reditus mei causam, indignationem ferunt; nam et hec quoque sententia in literis tuis erat. Hi non usqueadeo insaniunt et animum quidem meum videntur profundius inspexisse, modo sciant quid est indignatio. Libet igitur diffinire, idque quam recte faciam, tuum sit iudicium. [30] Est quidem, nisi fallor, indignatio nichil aliud quam generose mentis affectus excitatior, ex rerum humanarum indignitate proveniens; hunc affectum a me raro vel nunquam abesse confiteor, atque ibi vehementiorem esse ubi materie plus occurrit. Sed nimis multa de re parva, imo minima, imo nulla. [31] Latrent utlibet et sufflantes in terram pulverem in oculos suos excitent. Nos illos vel ridentes meritos vel immeritos miserati ceptumque nostrum prosequentes, rationem vite ducem quantum possumus habeamus. Ego quod ad me attinet, pergam qua cepi neque ab hac sententia muscarum murmure deterrebor et surda aure inanem strepitum pretervectus, vel perveniam quo suspiro vel, si id forte non dabitur, at saltem infortunii mei penes vulgum gloria non erit. [32] Hoc me certe prestiturum spero et consilia mea interim, que multos ut lateant nitor, tibi atque amicis omnibus probatum iri non despero, quanquam michi in rebus omnibus testimonium conscientie satis sit. Vale.
XIV Kal. Novembris
, "super flumina Babilonis".

5

Duci et Consilio Ianuensium, exhortatio ad pacem cum Venetis et concordiam civilem.
[1] Indulge michi, oro, magnificentissime dux vosque Consilii clarissima lumina, familiariter vobiscum loqui. Non equidem vereor ne hunc videar anticipare sermonem, qui certo consilio dilatus est. Hactenus enim, fateor, quem tantis finem apparatibus fortuna daret, anxius expectabam et sicut inhumanum erat ira atque odio flagrantes animos verbis accendere, sic intempestivum rebar armatos et iam stantes in acie dehortari ac retrahere ab armis. [2] Sciebam enim galeatum sero duelli penitere, et in parte functus mee devotionis officio videbar eo quod ante principium huius belli, quo simul Oriens Occidensque concussus est, priusquam domo profecta utraque classis esset, apud inclitum Venetorum ducem, cui et notior sum et vicinior tunc eram, ut surgentes irarum flammas extinguerem enixe admodum et prope flebiliter intercessi, non veritus ne alieno me negotio miscuisse dicerer, cum nec hominem dedeceat humanis, nec italicum italicis malis tangi et si fieri possit, occurrere, qua in re, nisi fallit extimatio, nulli me animo secundum facio.
[3] Nunc tandem inclinata iam re nec exiguo sanguine mitigatis, ut arbitror, ardoribus odiorum, haud michi deinceps intempestive videor facturus si, ut ita dixerim, receptui cecinero; idque adeo fidenter non facerem, nisi eorum quos alloquor mores nossem: nulla gens vel in bello ferocior vel in victoria humanior mitiorque. Vicistis; conquiescite, nequis vos vestrorum morum putet oblitos. [4] Neque etenim illustribus tantum viris ac populis, sed nobilibus etiam feris satis est vicisse; ignobilibus autem sevire ulterius est voluptas, nec victoria sitis cruoris extinguitur. Vos igitur, humanissima pectora, iam victrices dextras a sanguine cohibete; tulerit belli casus eos qui in prelio corruerunt, fuerit illud martie virtutis, at reliquias armis insectari non est vestre lenitatis. [5] Neque enim est facile inter micantes telorum acies exacto prorsus examine librare singula, quem stillanti gladio ferias, unde manum retrahas; omnia miscet impetus ardorque pugnantium; qui ubi resedit rediitque tranquillitas animorum, simul et iudicii libertas intermissa revertitur; tum frenare animum decet et humanitate notabili dignum se probare victoria, quod haud facile prestabunt quibus nova et insueta res est vincere.
[6] Insolenti enim gaudio precipites aguntur leves animi et frenum rationis excutit repentina letitia; vobis vincere iam in consuetudinem versum est, quotque per orbem terrarum bella Ianuensium, totidem victorie numerantur. Maria prope omnium gentium vestris triumphis ac victoriis illustrastis, Thirrenum Adriaticum Euxinum Ionium Africum Egeum; ipse vestra signa timet Occeanus gaudetque Indus ad se navigio non posse transiri; hoc supererat, ut spumantem hostium vestrorum cruoribus Bosphorum videremus; et vidimus. [7] Quid enim inter nos qui legimus et ipsos interfuit bellatores, nisi quod illis pro magnitudine animorum sine horrore periculum dum pugnarent, nobis dum legeremus, horror sine periculo circumfusus est? [8] cuius enim animum non horror invaderet audientis aut legentis illius horrifice noctis eventum, quando ad vesperam violentissimo flante Austro, inter Constantinopolim et Calcedonem trium validissimarum gentium in vos factus incursus est, illis a meridie venientibus— a Gallipoli enim solverant — et vento adiutis atque ideo vela facientibus, vobis contra hostes contra ventum contra mare pugnantibus, tamque atrox prelium coortum est, ut illud neque tempestas valida neque nox insecuta dirimeret? [9] quis ille ventorum impetus, quod murmur rudentum, quis ille tubarum clangor, quis clamor ac gemitus virorum, que navium collisio, quis ferri sonitus, quis sibilus per tenebras volitantium sagittarum? pernox enim prelium fuit, cui per omnia conveniret illud poeticum:
Quis cladem illius noctis, quis funera fandoExplicet, aut possit lacrimis equare labores?
Postremo proximam in lucem pugna sine intermissione protracta est et quo magis posteritas miretur, nox brumalis fuit; sequens pugne dies additus. Quis unquam simile aliquid audivit, quis tale aliquid vidit aut legit? magna unius, magna etiam alterius lucis parte et tota interim nocte pugnatum cum fluctu cum vento cum hostibus. Tres ab adverso acies, et in unum coacte de diversis tractibus tres disiunctissime nationes; in medio Ianuensium sola virtus, sola Ianuensium fortuna.
[10] Et de externis quidem hostibus non doleo; quid enim laboribus italicis sua tela permiscent? venale genus ac fedifragum et insolens, quos in longinquam infelicemque militiam nummus impellit, vobiscum solemniter contracte pacis immemores; quamvis, ut verum fatear, calamitoso et misero popello misericordia debeatur, principibus succensendum, qui infando et inhumano commercio sanguinem sue gentis parva pecunia vendiderunt. [11] Quinetiam de fallacibus atque inertibus Greculis et per se grande nichil ausuris non modo non doleo sed valde gaudeo, et infame illud imperium sedemque illam errorum vestris manibus eversum iri cupio, si forte vos iniuriarum suarum vindices Cristus elegit et hanc vobis ab omni plebe catholica male dilatam reposuit ultionem. [12] Italis autem nostris imo de corde compatior, qui michi utinam fideliter admonenti in tempore credidissent! sed o adhuc si — quod palam vix optare audeo — celitus inspirati, utrique ceperitis meminisse vos Italos et fuisse amicos et esse posse vobisque non de capitalibus offensis sed — quod peculiare semper potentibus supremumque pariter petentibus locum fuit eritque— sumptum de gloria et superioritate certamen; [13] atque ita repente, concitatis animis, ab hoc italico et sotiali bello ad externa conversi, adversus infidos instigatores ultricia simul arma vertatis, et illis ferro laqueo pelago absumptis, quod momento temporis fieri potest, mox expeditionem piam ad liberationem Terre Sancte atque obsequium Iesu Cristi feliciter assumentes, spectaculum mundo et posteritati gratissimum prebeatis! Sed inceptum sequor. [14] Vicistis, viri fortes; ostendite nunc cuntis mortalibus non vos cum Italis pro odio aut cupiditate ulla sed pro pace certasse; cogite hostes vestros vel in silentio fateri se a vobis non magis armis victos esse quam moribus. Qui potentiam vestram timent, virtutem venerentur ac diligant; rectius superior dici debet qui adversarium virtute animi quam qui ferro superat; ille verus est victor qui animum suum vincit, ratione vincitur, motus mitigat, victoriam temperat, iram frenat; is sepe dignus est vincere qui vincendo fit melior, et supremam bellicam laudem habet quem non sternit adversitas, prosperitas non extollit. [15] Primum in ipsis belli difficultatibus prestitistis; secundum post victoriam prestate, ut mundus intelligat in omni fortuna eosdem vos animos habere et uniformitatis ac constantie ornamentum virtutibus vestris accedat nilque omnium que ad perfectam gloriam optantur, pace belloque vobis desit.
[16] Nunc venio ad eam curam que valde me premit ac solicitat, qua si me modestia vestra liberaverit, nichil erit in vestra republica quod metuam. Solet equidem ut exterior magnorum corporum sanitas, sic pax magnarum urbium morbis abundare latentibus, et compressis apparentibus malis, intus ipsisque in visceribus laborare; que ubi pestis emerserit, tum primum intelligitur melius in cute mansura quam sub regionem cordis migratura que premerent. [17] Sepe ut gravibus corporibus exercitia, sic magnis populis medicinalia bella sunt, et sicut quies immodica corpus gravat atque inficit, sic urbem immoderata tranquillitas; hec et in corpore varios humores et in populo simultates varias ac discordes animos gignit affectusque contrarios; agitatio temperata sanitatis amica est, leta quies male valitudini causas prebet. [18] Nunquam romana virtus periisset si incolumis Carthago mansisset; ille terror cervicibus amotus, peregrinis vitiis et bellis civilibus viam fecit, magnique laboris finis maioris initium fuit. Quid putamus Atheniensibus nocuisse? nempe ornatissimam civitatem non tam bellum iuge cum hostibus aut Siracusio in equore deleta classis, quam infensus civis Alcibiades et triginta tyrannorum domesticus furor rabiesque pessumdedit. [19] Facilius providentur externa quam que nascuntur in nobis; profecto autem in omni morbo periculosissimum est quod latet. Hic, oro, providentie vestre aciem figite, qua vehementer excellitis; hic insistite et ne victoria luxurientur aut lasciviant animi, summo studio providete. Optimum est in pace vivere; si id non datur, optabilius multo est cum hoste quam cum cive confligere. [20] Non est michi spiritus propheticus, non e siderum cursu notitiam futurorum spondeo, sed quantum ratione previa ex preteritis futura conicio, peregrinis bellis vos invictos virtus et fortuna prestabunt; nullus vobis nisi hostis indigena, nullus nisi civilis formidandus est gladius. Vinci Roma non poterat nisi ipsa se vinceret; idem vobis accidet nisi equam civilitatem et modestos animos induitis, quod si facitis, semper felices et invicti eritis; classis vestra, si secura sui fuerit, cuntis veniet tremenda litoribus. [21] Possem pluribus verbis ostendere que urbes ab hostibus invicte, latenti se se odio perdiderunt; at in re notissima ratus sum pauca quidem sed omnium clarissima exempla sufficere, quod ad vetustatem attinet; etatis enim nostre nullum usquam quam apud vos ipsos exemplum clarius invenio. Revocate igitur ad memoriam tempus illud quo inter populos Italie felicissimi omnium fuistis. [22] Infans ego tunc eram, et vix velut in somnis visa commemini, quando sinus ille vestri litoris, qui et solis ortum respicit et occasum, non terrena sed celestis habitatio videbatur et qualem apud Elysios campos memorant poete, "iuga" collium amenis "tramitibus virentesque convalles" et in convallibus felices "anime". [23] Quis non ex alto turres ac palatia mirabatur atque arte perdomitam naturam, rigidos colles cedro Bromioque atque olea vestitos, et sub altis rupibus edes marmoreas nulli secundas regie, nullis urbibus non optandas? quis non spectabat attonitus latibula illa letissima, ubi inter scopulos atria auratis trabibus stabant et equoreis sonantia fluctibus et tempestate rorantia, que specie sua navigantium in se ora converterent oblitumque remi nautam spectaculi novitate suspenderent? [24] at si terra iter ageres, quem non stupor animi maximus habebat augustissimos et plusquam humanos virorum matronarumque habitus cernentem? quis non viator medio calle torpebat, nunquam visas in urbibus delitias inter silvarum latebras et remotissima rura conspiciens? denique cum ad urbem ventum erat, vere regum urbem, quod de Roma dictum est, et felicitatis templum letitieque limen intrasse te crederes. [25] Non multo ante id tempus, victis primum magno prelio Pisanis, habueratis ex ordine bellum aliud navale cum Venetis. Interrogate senes vestros — supersunt enim qui utrunque prelium viderunt— quantus portuum tremor, quanta veneratio populorum, quantus litorum fragor victoriose classis adventu, cum iniussu vestro diu vix ullus toto se pelago moveret. [26] Sensim inde ad illud tempus animos memoriamque deflectite, quando, felicitatis comites, luxus livor et superbia civitatem beatam et victorem populum pervasere, et quod nunquam externis manibus factum foret, in tantas impulere miserias ut deserta et inculta et feda civitatis facies et litoreum illud decus, pro edium magnificentia in totidem speluncas latronum versum, horrorem ac metum pretereuntibus incuteret.
[27] Postremo urbs ipsa, suis ab exulibus obsessa Mediolanensium auxilio, diuque bello gravissimo vexata est, dum in ea tunc Robertus, alme memorie rex Siculus, clarissimum evi sui sidus, qui ad presidium eius accesserat, anno prope integro esset inclusus, quotidieque, quod pro monstro narrandum est et nunquam alias auditum, non solum terra simul et pelago, sed in aere etiam et sub terram uno tempore pugnaretur.
[28] Dehinc multis annis nichil apud vos pacatum, nichil tutum, dum nichil tamen interea nisi victrices manus vestrorum civium et nota arma timeretis, donec tandem malis admoniti, ad unius iusti ducis auxilium confugistis, qui optimus proculdubio reipublice status est. Tum primum sopitis simultatibus, renovata felicitas vestra fuit, et pulsis erumnarum nebulis, votiva serenitas restituta; inde domi pax et pacis semper amica iustitia; inde dulcis civium concordia, civitatum certissimum incrementum, nulleque nisi de hoste victorie. [29] Que cum ita sint, facilis, nisi fallor, in posterum cautela est. Vetus est verbum multa ideo male fieri quia tantummodo semel fiant, neque sit reditus semel errantibus. Vos una etate bis felices, quid vos precipitaverit, quid a prima felicitate deiecerit, meministis; neque enim antiqua res est. Domestico memorabili ac recenti exemplo docti estis, quo plus felicitatis est, eo maiori opus esse custodia; tenera enim res est humana prosperitas et anceps et lubrica. [30] Nostis nil vobis nisi arma vestra atque intestinam discordiam nocuisse. En vivere iterum incipitis; recognoscite gressus vestros et cavete ne eisdem vestigiis eodem relabamini. Si hinc caveritis, cetera tuta sunt; victores ex omni acie redibitis. Amate vos invicem, amate iustitiam, amate pacem, et si studium belli tenet, ite in bella feliciter — nunquam hostes deerunt —; tantum bellis civilibus abstinete.
Avinione, Kal. Novembris.

6

Ad eosdem, exhortatio ad bellum cum externis hostibus.
[1] Quod optabam video; ab ortu ad occasum victricia signa convertitis. Hic precor incumbite, viri fortes; hoc agite; hoc pium hoc iustum hoc sanctum hoc minime italicum bellum est; hic rei militaris artificium atque animos exercere, hic vos impetum sequi cupio; hinc enim prima malorum radix vestris extirpanda securibus; [2] hic est rex ille periurus cui causas bellorum legitimas aucupanti, cum ab initio bellum vobis indiceret, respondistis, nescio an animosius an verius, fingi quidem causas verbis inanibus, veram autem furoris causam esse avaritiam; sed vendere illum precio exiguo suum decus et suorum sanguinem, et propediem quod tunc faceret, sera penitentia damnaturum. [3] Ecce iam promissum illi tempus advenit; Thirreno atque Africo mari rependitur quod defuit Hellesponto; pontus occiduus cedibus fumat et suis ardet incendiis; quin et in terram egressi, ferro ac flammis inopum predonum tecta vastatis. Insistite, oro, et nolite desistere; "persequimini inimicos vestros et comprehendite illos" et nolite "converti donec deficiant", ut ait Psalmista; "confringite illos: non poterunt stare, cadent subtus pedes vestros" et longinqua nuper expeditione prostrati, propriis iterum sternuntur in finibus; vim fortune faventis agnoscite. [4] Solebam dicere: 'Frenate animos, cohibete iram, temperate victoriam'. Mutata materia, stilum muto; clamo: 'Urgete perterritos, fugientibus instate, respirandi spatium fessis auferte, supremam huic bello manum ponite; nolite regium nomen horrere: sepe quod fulget exterius intus obscurum est; maius est regno regum superbias castigare; non regem sed regios animos habetis. Parva fuit Roma dum regem habuit; mox ut rege caruit, immensa; et que sub uno rege servierat, sine regibus imperavit. [5] Invadite regem hunc; nec dant nec adimunt sceptra virtutem. Rex est sed homo, sed mortalis, sed multa de vobis male meritus et dignum supplicium iusto sub iudice daturus. Postremo, quemcunque illum fingere voluerimus, unus est; quam multi autem vestro in populo fortiores et gestarum rerum gloria clariores et quorum in vertice melius dyadema resplendeat! [6] Ite igitur intrepide; nudo vobis cum nomine bellum est; corpora viva vicistis, umbras ne timebitis; ite feliciter neque enim ad bellum itis, sed ad belli premia; ite celeriter dum tempus est; in civem enim uti scire victoria crudelitas, in hostem nescire vecordia est. [7] Hic est, inquam, ille rex insolens, federum contemptor ac fidei; hic populus pacis impatiens; hec scelerata classis et impia; hi vestri et publici hostes sunt. Et vos simul et rempublicam vindicate, et hos barbaros agnoscere cogite se amenter adversus iustitiam et armatos viros bellum indignum ac nefarium suscepisse, Venetorum auro attonitos et ceca cupidine alienarum opum, proprie interim conditionis oblitos. Publice peniteat paucorum insanie precipitisque consilii et in suos proditores experta vobiscum infeliciter tela convertant; timeant in eternum non tantum arma vestra sed nomen'. [8] Contra consuetudinem meam loquor: ardentes accendo et stimulos currentibus addo. Quod enim suadeo iam cepistis, et pulcris iam fortuna principiis aspirat; illam vocantem indefessa virtute sequimini. Qui semper pacis autor esse soleo, nunc fidenter hoc dixerim; expedit vobis vel ista vel similia iusta bella non mori. Rubigo civilis externo labore detergitur; nescio quid vobis animi est; vestre me, fateor, iniurie exacerbant; itaque peream si in his literis ullam pacis legeritis mentionem. Opto vobis incruentam de perfido hoste victoriam.

7

Ad Guidonem Portuensem epyscopum cardinalem.
[1] Licentiam abeundi, quam michi digrediens verbo dederas, remissis ex itinere literis abstulisti; in quibus, quod tue mirifice lenitatis fuerit, rogas ac consulis— quod mee devote humilitatis est, preces ac consilia pro preceptis accipio— rogas, inquam, et consulis ne me loco moveam donec vel ipse redeas vel rescribas quadam de re magna tangente, ut ais, statum meum, cui pro viribus provehendo te te offers humanitate simul ac liberalitate mirabili. [2] Enimvero quis hic aut gaudium meum extimet aut reverentiam metiatur? Talia tantus tam pusillo et, quod laudem tuam geminat, sine ullis precibus meis meque penitus ignaro, licet de te nil nisi mansuetum ac magnificum opinante! Pace seculi nostri dixerim, non hic moderne consuetudinis stilus est. [3] Et virtutem tuam igitur, et meam mirari cogor ac laudare fortunam: tu tuorum nec presens nec absens oblivisceris, neque ab illorum commodis atque honoribus unquam cessas; ego si tuorum unus esse merui, felix sum: id enim nemo sine virtutis auxilio meretur; si hoc michi sine meritis accidit, fortunatus saltem astroque, quod aiunt, benivolo ac faventi.
[4] Equidem parendi avidus non uno tantum, quam absentie tue metam prefixeras, sed duobus nequicquam mensibus expectans, suspensum gressum tenui, nichil magis expectando querens quam te iterum videre, quem semper video; sed quod ad cupidos oculos meos sidereumque vultum tuum attinet, cum semel abiero, diu te, nisi fallor augurio, intervisurus sum; libens itaque venturo desiderio providebam. [5] Quid autem? Rex ille regum maximus et tibi amore pariter iunctus et sanguine, simul et tua Parisius et Secana blandior tue te promissionis immemorem ultra prestitutum reditus tempus tenent; me tristis Avinio et violentus Rodanus egre hactenus tenuere. Fessus tandem plenusque rerum curialium et expectare amplius non valens, hoc ipso die iter arripui, non tamen longius iturus; nam quoad dabitur, ad fontem Sorgie subsistam, siquis forte interim reditus tui felix rumor insonuerit. [6] Hinc vero, si perstas, clam tacitus pergam amicos fallens, qui me averso animo et obluctante fortuna retinere, si possint, in eternum velint, et dum desideriis propriis inserviunt, me non vident; quorum me caritas multa pati perpulit, ad que nulla unquam ambitio compulisset; illa manum iniecit et fatigatum corpus diu tenuit ubi animus non erat. [7] Novissime autem, ut dixi, iussionis tue pondus accessit motumque iam vinculis strinxit pedem, et si omnis labor omnisque difficultas quo fini proximior eo gravior, pluris hanc bimenstrem moram quam anni spatium eisdem michi actum in locis extimabis; pro quo merito quando alia non adsunt, illud extremum queso, ut eam absentie mee rationem habeas, ne amicis obsit meis; siquid pro me magnum actitabas — parva enim non soles — gratissimam michi rem feceris, si quicquid id erat destinatum michi, ad illos veniat ut dum te presentem habent, me abesse non sentiant. [8] Michi enim uni pro hac brevissima vite via viatici satis est, abunde est, nimis est, nilque amplius requiro. Tu, mitissime pater, ignosce, obsecro, si forsitan ut tibi volens letusque parui dum potui, sic tandem necessitati, cui reges ac principes colla submittunt, tristis et invitus paream. Vale, decus Ecclesie.
Ad fontem Sorgie,
VI Idus Novembris.

8

Ad Pontium Samsonem prepositum Cavallicensem.
[1] Parcat michi, queso, tua dulcis humanitas, optime vir, si te insalutato abii; quod et devotionis antique et novi promissi debito prohibebar. Nichil est quod magni amoris sibi conscius animus non presumat; speravi veniam, fateor. Dixi: 'Novit ille mores meos et res meas et cor meum; veniam notis occupationibus non negabit'. [2] Cum enim novo et insueto nunc occupationum genere, ut nosti, occupatissimus semper sim, per hos dies, siquis superlativo altior gradus est, tantum memet occupatior sum, ut mecum sepe mirer et indigner mecumque disquiram in tam brevibus vite curriculis quorsum solicitudo ista mortalium, et quid tanta sibi velit anxietas; etsi nonnunquam ipse michi blandiar, occupationes meas non e comuni rerum vulgarium acervo, sed e quodam magis ingenuo fonte procedere; laboremque meum hoc remedio solarer nisi plane nossem nos omnes qui vivimus, libenter in nostrarum iudicio rerum falli. [3] Itaque simillimum veri est, ut sicut ego cum studiis suis multos irrideo, sic vicissim a multis irridear; vulgi tamen iudicia semper sprevi meque ab eodem sperni non modo contempsi, sed non ultimam glorie mee partem credidi. Illud me gravius premit, quod interdum studia vigiliasque meas michi ipse vix approbo, videorque consultius acturus si, abiectis omnibus quibus operam et hoc cuius tanta penuria est, tempus impendo, unum agere inciperem, quod iandiu meditor et ad quod solum in hanc brevem et miseram vitam veni. [4] Sed huic cogitationi sepe illa suboritur, nichil hec studia illi proposito nocere, forte etiam prodesse; inter hec dubium atque hesitantem sola temporis turbat inopia; ita ego unde me expedire molior, interdum intentior et occupatior fio. Ceterum inter hec alternantis animi consilia suum veritas locum teneat; ego ceptam ad excusationem redeo. [5] Sic ergo quibusdam non parvis, ut est animus, apud me negotiis avocabar. Noveram si te adissem, quam lente divellerer; festinare iubebant cure; fugiebat velox ac brevis dies, vicina nox urgebat, que me anhelanti licet equo vectum in itinere deprehendit. Da veniam, precor, neve novam querelarum habeas materiam, scito esse michi animum his proximis diebus in Italiam proficisci, et ut sepe fallunt cogitatus, quod autumno agere decreveram, hieme peragere. Quodsi ad Indos eam, tibi semper atque ubilibet presens ero. Vale.
Ad fontem Sorgie,
Idibus Novembris.

 

LIBER XV

1

Ad Lelium suum, exhortatio ad susceptum reipublice regimen fortiter exequendum.
[1] Quamvis antiquus, imo semper recens et nunquam inter nos senescere valens amor, qui nos a tenera etate indissolubilibus nodis innexuit, sepe me his temporibus hortaretur ut scriberem moremque repeterem intermissum, retrahebar tamen hinc curarum laqueis mearum, illinc tui recordatione silentii: quis enim nisi amens surdo loquitur?
[2] Sunt quos non pigeat verba proicere et quibus valde probetur ovidianum illud:
perdere verba leve est;
at vero quisquis ad temporis brevitatem celeritatemque respexerit, intelliget quam parce quam sobrie dispensandum sit quamque supervacuis temperandum non tantum actionibus sed verbis. [3] Paterfamilias qui se egestati proximum videt, ab impensis inutilibus pedem refert; inclinatam diem cernens, gressum viator ingeminat; instat attritis bobus et obnixius solito sulcum urget arator quem pendula nubes venturi imbris admonuit; pereuntis aure flatus ambiguos contracto sinu carbasi sedulus nauta recolligit; et digressuri properant amici multaque sub extremum continua oratione fabulantes, nullum momentum temporis perire sinunt. Sic in rebus fere omnibus invenies: [4] amamus bona nostra dum ad exitum precipitata festinant; idem senescentibus cuntis, nisi senio deliris, evenire noveris: tempus amant et cuius primitias effuderunt, reliquias legunt. Et michi quoque tempus est carius quam solebat, et cum velocius tum irreparabilius apparet; video fugam sine reditu, agnosco fallacias blanditiasque permetuo; sentio me per singulas horas ad extremam ire nitorque quod reliquum est, in meliores usus vertere idque me tandem effecturum, multo licet labore, non despero; quod si ab adolescentia in animum venisset, possem forte securus, peractis iam vite muneribus, vivere, quo nichil est dulcius. [5] Sed ut ad rem pergam, scripsi tibi persepe semperque te — seu occupatio seu tarditas causa est, nam superbiam in pectore tam amico suspicari nequeo — semper, inquam, ad respondendum durum atque difficilem inveni; cum tamen, ut iure meo tecum quasi mecum glorier, regum ac ducum sepe interim literas et scripta meruerim. [6] Id memorans fatigato nequicquam calamo tuis in rebus ferias dabam; ut in opus redeat, clara tue virtutis fama compellit. Secundum sententiam meam loquor; apud hos enim principes huius mundi gravis infamia et inexpiabile scelus est; quibus ita persuasum noveris, quicquid in novo geritur senatu quorumcunque opera, consilio tuo fieri. [7] Ea de ingenio tuo apud omnes extimatio est; apud me autem eo maior quo michi familiarius notum est. Itaque non tantum ad hec pauca, que insolentes animos offendunt eorum qui nichil iniustum nisi quod cupiditatibus adversatur nichilque nisi quod voluptatibus suis obsequitur iustum putant, sed etiam ad attollendam humo collapsam iacentemque rempublicam suffecturos humeros tuos spero, modo et ipsa respublica credulam se consiliis tuis prestet et tu proiectis affectibus propriis ad comune bonum te convertas.
[8] In hoc differo ab opinione multorum atque magnorum, quod unde illi tibi ingens dedecus, ego tibi summum decus partum reor; unde illi iam ambiguo murmure temporale supplicium minantur, ego tibi sempiternam famam spondeo; in quam utinam fessus et occupatus hic calamus aliquid posset! illam sane, si pergis ut cepisti, propria virtute mereberis, non quod fame premium virtus poscat, sed carere ea etsi cupiat, non potest; ut enim corpus "umbra sequitur", sic "virtutem gloria". [9] Quod ad istos attinet, in summa nichil est quod te moneam; nosti omnia; unius te nunquam oblivisci velim, quod sepe ex ore illius, nostris licet consiliis adversi, magnanimi tamen prudentissimique senis auditum, non propter verbi elegantiam sed propter sententie veritatem memorabile visum est. Sic enim aiebat expertus eximie: «Ecclesia romana consuevit diligere potentes»; nichil brevius, nichil verius dici potest. [10] Itaque si clari apud gentes et quod est optabilius, si Deo cari esse cupitis, Romani, virtutes colite, amate religionem, servate iustitiam, utimini "artibus" vestris antiquis: "parcite subiectis et debellate superbos"; at si huic Ecclesie dilecti esse vultis, sola potentia opus est, sine qua, michi crede, quantalibet virtute nichil agitis. [11] Quod autem attinet ad vos, hoc unum dixerim: ego quidem e duobus rempublicam nostra etate capessentibus, alteri multa quidem, alteri nichil scripsi, quod me ille in magnam licet prematuram, hic in nullam penitus spem induxit. Tibi vero, si perstas, si anguium sibila minasque non metuis, multa et varia suo tempore parturienda concipio; nunc illud monuisse sufficiat: hoc iter ingressis eque teporem ac fervorem nimium nocuisse; habes rei utriusque domestica simulque recentia exempla sub oculis; quod igitur ait Naso, «medio tutissimus ibis». Vale, et cum sis vir, fac ut vir appareas.

2

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, de cepte profectionis impedimentis.
[1] Nox habet consilium: vetus est verbum et ut experior, verum. Ad fontem Sorgie compositis sarcinulis, quas hoc tempore valde sepe circumfero, moveram inde ad. XVI° Kalendas Decembris, hiberno sereno fisus, quo nichil inconstantius nichil incertius. Spem dabat quod per autumnum et postea ad eum diem nulle nubes, ne dicam pluvie, vise erant; terrebat notissimum fatum meum, quod est ut sine estu vel imbribus non eam, et simillimum veri erat celum quod continuerat, refusurum. [2] Quid expectas? vix pedem domo extuleram et ecce lenta primum pluvia udeque nebule persimilis, inde mox iustus imber. Stomacari ego fortunamque meam recognoscere et interdum retro respicere consiliumque redeundi capere; interim tamen, ut fit, redeunte animo corpus incedere. In his curis diutius non fui; et inclinata dies et proximus portus erat. [3] Cavallionem veni, que vicina civitas parva quidem sed antiqua est, ubi ab epyscopo loci Philippo, quo nemo vir melior, nullus — non ego ipse — commodis et honoribus meis amicior, et quem egrotare non senseram, non ut homo sed sicut semper soleo, ut angelus Dei visus atque habitus sum, lacrimis pre gaudio prope manantibus. [4] Credere ille et pre se ferre salutem ipsam et omnis morbi remedium una mecum domus sue limen intrasse. Ubi autem venisse me ad eum, non manendi animo, sed ut supremum vale dicerem, audivit, mestior factus est atque omne gaudium in querelas versum. Suo tamen iure perpulit ut sub suo, imo, ut dicit semper rebusque probat, meo lare consisterem sibique noctem illam darem, tedii ut ego, ut ipse aiebat ex me consolationis optate reliquias percepturo. [5] Pareo non coactus, cum et prime facis tempus instaret et non iam imber sed inundatio ingens esset. Ibi minimum ea nocte dormitum est; ceterum ad multum noctis, primo quidem tenuis, post sensim aucta et ultimo frequens fama familiarium murmure egro presuli astantium domum impleverat, bellum quarundam alpinarum gentium ad Niceam Vari descendisse et iam late vagis excursoribus fractum iter. [6] Fabulam primum ab indulgentissimo patre fictam credidi, qua me ab incepto retraheret; est enim magnus amor ingeniosissimus, ut experti sciunt. Dimissis igitur ex meis qui rem inquirerent, rem haudquaquam fictam sed notam atque vulgatam esse comperio.
[7] Fluctuari animo ceperam et multa mecum volvere, multa consultare cum epyscopo, cum ille magis magisque instaret ut si eum meque salvos cuperem, ceptis absisterem. Ego autem eundi proposito herebam, quamvis mutare iter facile inducerer, quod eo, scilicet incommodiore multumque longiore, proficisci solum me videndi fratris, quem iam quinquennio non vidissem quique secus iter illud Cristo vivit, desiderium induxerat. [8] Dum hec mecum et cum optimo illo patre agerem, assidue diluvium crescebat; fessus animi in cubiculum concesseram et vix, ut extimo, horam unam integram dormieram; raptim ex more ad matutinas Dei laudes solito citius expergiscor, cum iam omnia male resistentibus tegulis inundarent; rursus ad epyscopum insomnem atque iterum et iterum ad me ipsum quid agerem, quid extremi consilii caperem: unum iter bello clausum, cunta diluvio.
[9] Quid multa? res ad religionem, ut historicorum verbis utar, vertere ceperat: visum est non placere profectionem meam Deo. Accedebat metus corrumpendi libros, ex quibus sarcinule magna ex parte constabant; sensi libertati obesse divitias, "honeri timens", ut ait Maro, qui corpori non timebam. Issem profecto si vacuus fuissem; nunc mansi. [10] Mutatis, epyscopo obsecrante, consiliis remissaque in Italiam parte familie, ad fontem Sorgie redii. Pene solus hic sum, non desperans moram vel alicuius insperati boni causam fore vel improvisi cuiuspiam mali fugam; humano enim consilio parum fidens, ceu magister puppis estu victus, rerum mearum navigium commisi non ventis ac fluctibus sed Deo, cuius sub ducatu naufragium fieri nequit. Vale.
Ad fontem Sorgie,
XIV Kal. Decembris.

3

Ad Zenobium grammaticum florentinum, de eadem materia.
[1] Scio te mirari et tecum dicere: '"Quibus hic terrarum militat oris?"', nisi forte ille noster alter ego re et nomine, qui nobis late vagantibus patrie nidum fovet, literas ad se meas huius propemodum sententie tibi e Florentia Parthenopem miserit; quod si fecit, nequicquam tibi hec; sed quia occupationes suas metuo et desiderium tuum novi, in dubio satius duxi horam unam perdere si supervacuum est quod scribo, quam, si necessarium, subtrahere per temporis avaritiam status mei notitiam amico.
[2] Ubi sim, quid cogitem, quid agam audieras, et fama fuit me procellas curie fugientem Italiam repetere, "sedes ubi fata quietas ostendere" videbantur. Dum ergo iam iter carperem Ianuam versus nullam aliam ob causam nisi ut germanum unicum, virtute michi quam sanguine cariorem, qui preter viam illam locum solitarium atque silvestrem, cui Montani Rivi nomen est, ad famulandum Cristo tunsa penitus carne delegit, vel in transitu viderem lustro integro non visum, circa occiduum Italie limitem Varum amnem, bello iter interruptum repperi, alpinis quibusdam gentibus armatis ad litus effusis. [3] His ego rumoribus simul et amicorum precibus permotus, mutato consilio flectere iter institui, iamque Gebennam petiturus animo vertebar ad levam, dum ecce repentinus imber omnia complevit, quamvis ante et post tanta celi terreque siccitas fuerit quantam non vidimus, vix legimus. Substiti anxius raroque unquam clarius vidi quid sit illud "caro honeri timere" a Virgilio relatum. [4] Erat michi predulcis librorum sarcinula et veterum libris immixtum pauxillum nugarum mearum, quibus ipse quoque "memphiticas" papiros impleo, non quia illud agere sit optimum, sed quia aliud difficile, nichil agere pessimum et preterea impossibile michi et insolitum. In eo statu non tergo timebam ad omnia durato et ferre iampridem docto non tantum pluvias, verum glacies estus et grandines nulliusque iam laboris aut periculi inexperto; non "timebam" lateri et "honeri" ut Eneas, sed "honeri" duntaxat ut Metabus; fateor enim, care michi sarcinule metuebam. [5] Quid agerem? "omnia mecum", ut ait ille, "versanti" visum est manifestam quodammodo prohibentis Dei voluntatem esse ne tunc irem; pene irreligiosa improbitas est visa si divine prohibitioni, quasi mei iuris, incumberem. Memorans ergo cleanteum illud: «ducunt volentem fata, nolentem trahunt», cessi volens ne invitus cederem, premissis in Italiam aliquot famulis, non magis ut presentia ibi sua rei familiaris necessaria curarent, quam ut hic digressu suo solitudinem michi facerent laxiorem otiumque tranquillius. [6] Vix bene discesserant tantumque aberant ut iam nec revocandi nec assequendi copia esset, et ecce subito reversa serenitas, que multis iam mensibus durat, multis ante duraverat et duratura videtur, ni rector siderum consilium mutet sive, quia consilium Domini in eternum manet, novis aliud ostendat effectibus. Itaque quo magis cogito, magis in mentem venit Deo humanis periculis occurrente terrestribus atque celestibus impedimentis frenatum forte desiderium meum, quod in Italiam me trahebat; nobis nempe que cupimus grata tantum, Deo etiam nota sunt. [7] Quidni autem sic opiner? bellum ubi patrum memoria nunquam fuit, imbrem hoc anno unicum in illum diem et in ipsam abitus mei horam incidisse. Sic ergo cohibitus, ad fontem Sorgie diebus paucis postquam inde discesseram, revertor. Huc priusquam bis iter immensum velox luna perageret, unus e pueris quos premissos audisti, ad me rediit. [8] «Et heus» inquit, «quid moliris? dum Caribdim fugis, proram agis in Scyllam: curie curas horrescis, nec immerito, nescis autem que te curarum moles maneat si pedem in Italia posueris; quos reditus tui fama iam nunc amicorum cuneos erexerit; quot in partes distrahendus animus quem colligere meditaris; quot etsi non tuis, certe tuorum negotiis estuandum sit, quantumque perdendum temporis, cuius modicum habes egens multo; quid patiendum tibi molestiarum ut multorum desideriis satisfiat». [9] Hec cum perfunctorie dixisset, singula diligenter explicuit, rationes afferens sole lucidiores; multa etiam addidit committenda silentio. Quid te moror? non serviliter sed philosophice, sed divine loqui visus est michi; itaque mecum volvens ac multa recogitans et ubi portum esse credideram, suis fluctibus undosum mare conspiciens, moderatus ex ipsa rerum tempestate navigium animi, legi rudentes, ieci anchoram, clavum pressi, fessamque vite turbinibus carinam, donec portus appareat, hos inter scopulos alligavi, non rediturus ad curiam, neque nisi aliud audiero, Ausoniam petiturus.
[10] Hic si quid faciam queris,
Vivo equidem.
Expectas ut versum compleam:
vitamque extrema per omnia duco?
Absit; imo vero vivo et valeo et gaudeo et que multos mestos faciunt, sperno. Hec vita mea est: media nocte consurgo, primo mane domo egredior, sed non aliter in campis quam domi studeo cogito lego scribo, somnum quantum fieri potest ab oculis meis arceo, a corpore mollitiem, ab animo voluptates, ab operatione torporem. [11] Totis diebus aridos montes, roscidas valles atque antra circumeo, utranque Sorgie ripam sepe remetior, nullo qui obstrepat obvio, nullo comite, nullo duce, nisi curis meis minus in dies acribus ac molestis. Illas ante retroque transmittens, preteritorum memor ventura delibero: quam feliciter viderit Ille de quo dictum est: «In lumine tuo videbimus lumen», sine quo frustra per tenebras humanitas lippa circumspicit. [12] In Illius ducatu omnis spes est mea; certe quod in me est, nitor ut prestem non reluctantem animum iamque cum Apostolo quantum possum preterita "obliviscens", in ea que sunt ante "extendor". Unum michi solamen ingens in omni exilio datum est, quod et hunc locum iam feci et omnem si res tulerit, familiarem michi videor facturus, modo ille non sit Avinio, ventosis ac turbidis Rodani gurgitibus impendens. [13] Hec tibi diutius, amice, ignota esse non sum passus, si tamen ignota erant hactenus, ne forsitan me querentes epystole tue hac illac incertis tramitibus vagarentur. Ad fontem Sorgie sum, ut dixi, et quando ita visum est fortune, locum alium non requiro, nec faciam donec illa, quod crebro solet, varium mutet edictum. [14] Interea equidem hic michi Romam, hic Athenas, hic patriam ipsam mente constituo; hic omnes quos habeo amicos vel quos habui, nec tantum familiari convictu probatos et qui mecum vixerunt, sed qui multis ante me seculis obierunt, solo michi cognitos benificio literarum, quorum sive res gestas atque animum sive mores vitamque sive linguam et ingenium miror, ex omnibus locis atque omni evo in hanc exiguam vallem sepe contraho cupidiusque cum illis versor quam cum his qui sibi vivere videntur, quotiens rancidum nescio quid spirantes, gelido in aere sui halitus videre vestigium. [15] Sic liber ac securus vagor et talibus comitibus solus sum; ubi volo sum; quotiens possum mecum sum; sepe etiam tecum et cum illo viro optimo maximo, quem cum nunquam viderim,— dictu mirum — omnibus horis video, apud quem, queso, nomen meum dum tu secum loqui poteris, non senescat. Vale.
Ad fontem Sorgie,
VIII Kal. Martias.

4

Ad Andream Dandulo ducem Venetorum, excusatio crebri motus.
[1] Quod in silentio suspicabar audio, mirari te quid ita vagus hac illac et nusquam bona fide subsistens, nondum michi certam vite sedem delegisse videar, quod anno vix usquam integro exacto per Italiam, biennio autem ex Italia in Gallias atque ex Galliis in Italiam commigrare soleam. Quod quoniam negare nequeo, reddenda ratio est tibi ut miserearis, ceteris bonis ut ignoscant, vulgo ne laceret.
[2] Scio quidem illud Annei Senece verum esse, «primum argumentum bene composite mentis posse consistere et secumimmorari»; sed nec illud ignoro, multos nunquam metas exigui ruris egressos, animo tamen et cogitationibus semper vagos et instabiles; quosdam vero in peregrinatione perpetua, gravissimos tamen viros ac constantissimos fuisse.
[3] Peregrinati sunt magni duces magnique philosophi, quorum optime meministi, cum interim et in rure suo reconditus ac sepultus esset adhuc vivens Vatia et totos dies Buta sterteret, totis noctibus vigilaret nunquamque cubiculi sui fores excederet, et hos etiam nosti, quos Seneca ipse famosos epystolis suis fecit ridensque immortale illis dedit nomen. [4] Peregrinati sunt Apostoli et disiunctissimas regiones nudis pedibus lustraverunt: ille Ephesum, ille in Syriam, ille missus in Achaiam, illi Romam, ille ad Indias, ille missus ad Egiptum; vagabantur illorum corpora locis asperrimis ac terra et pelago iactabantur, corda erant celo affixa; apostolorum vero nostrorum corpora thalamis aureis requiescunt, animi autem terra marique vagi sunt. [5] Inter hos igitur quibus, queso, illud "bene composite mentis argumentum" extimabimus adesse? his ne qui loco, an his qui proposito non moventur? Illud quoque non me preterit, quod sepe dixi et dicere iterum delectat, grecum poetam et illius per vestigia nostrum quoque, quibus nemo philosophorum altius res hominum conspicatus est, dum perfecti viri habitum moresque describunt, toto illum orbe vagum et ubique novi aliquid addiscentem facere; neque enim crediderunt qualem stilo formabant virum, fieri posse loci unius perpetuo incolatu.
[6] Sed quoniam hec fortasse me non tangunt, gloriosis atque invidiosis excusationibus omissis, ad illam venio quam ut miserearis admonui. Tibi quidem, bonorum amantissime vir, olim vago et multorum locorum rerumque notitiam adepto, nunc tandem merito virtutis ante annos nobilissime reipublice summum gradum magna cum gloria obtinenti et propter omnium libertatem ac salutem sponte tua speciosis sed eternis carceribus incluso, scio me gratius acturum, si post vagam vite militiam ipse etiam alicubi prope te iam castrametari incipiam, quod superest lucis in otio transacturus. [7] Michi quoque nil gratius, nil optatius scito, ceterum nil difficilius videri; huc enim ego iampridem clavum dirigo, alio tamen invitum frustraque luctantem violentior estus rapit. Et quoniam ita te affectum sentio eamque mansuetudinem tuam novi ut colloquiis licet humilium amicorum occupatam aurem non insolenter adhibeas, fateor iuvenile michi studium fuisse ut homerici carminis sententiam sequens, "mores hominum multorum urbesque" conspicerem, novas terras altissimos montes famosa maria laudatos lacus abditos fontes insignia flumina variosque locorum situs curiosissime contemplarer. [8] Ita enim expedite compendioseque ac sine fastidio, imo vero multa cum voluptate, posse me doctum fieri rebar, quod inter prima michi votorum omnium semper fuit; videbarque quodammodo agitatione mentis ac corporis ignorantiam discussurus. Sed iam satis erratum, satis ambitum est, iam satis desiderio morem gessi; tempus esset animi mei signiferum sic alloqui ut suum romanus ille centurio: «Signifer, statue signum; hic optime manebimus». [9] Et profecto vel multarum usque ad satietatem peragratio circuitusque terrarum, vel iuvenilis ardor iam lentescens et tranquillum sensim in teporem vergens atque inde oriens quietis appetitus nature professionique mee debitus, vagandi errandique discutiunt appetitum. [10] Sed quid agam? credat quisquis unquam michi aliquid crediturus est: siquem ego sub celo locum bonum, imo non malum, ne dicam pessimum, reperirem, cupide perseveranterque subsisterem; nunc velut in preduro recubans grabatulo, huc illuc versor, nec votis omnibus quesitam requiem invenio; itaque lassitudini mee, quia cubilis suavitate non possum, alternatione subvenio; vagor igitur et sine fine peregrinus videor. [11] Dum enim loci huius duritie fessus sum, in alterum feror, etsi nichilo molliorem, cuius tamen interim novitate saltem leniatur asperitas. Sic iactor non ignarus nullum hic quietis locum, sed per multos labores ad requiem suspirandum, hic vero perpetuo laborandum gemendumque et — quod omnium gravissimum merito dixerim — inter tot labores interque tam varios vite estus de eternis difficultatibus estibusque perpetuis ac laboribus formidandum. [12] 'Quid autem?', dices aliquis, 'et quam multi in eisdem sedibus in quibus tu concuteris, quiescunt immotique consistunt?' Cui ego respondeo: 'Et quam multi his eisdem in locis inquietius habitant crebriusque volvuntur?'
[13] Non dicam "celestem originem" animarum, quod Virgilius ait, neque, quod ait Cicero, "animum" nobis "datum ex illis sempiternis ignibus" quos "sidera et stellas" appellamus, ut similitudine quadam, quod Senece placet, ex ignium volubilitate celestium animarum inde nascentium volubilitas excusetur; sed hoc dico, creatas simulque corporibus infusas animas a Deo esse; Dei "sedem in celo" esse, quod ait Psalmista; celi vero perpetuum motum esse, quod ipsis oculis videmus; itaque nichil miri siquam inde similitudinem traximus ubi Creator noster habitat. [14] Nescio quidem unde, scio autem qualis, nobilioribus animis presertim, visendi nova loca et mutandarum regionum est innata cupiditas, quam rationis freno cohibendam temperandamque non nego. Crede autem michi, credesque facilius expertus, dulce laboriosumque nescio quid habet ista curiositas provincias ambiendi; una autem sede sedentibus peculiare semper cum quiete fastidium; proinde quid in hoc inque aliis hominum curis optimum, Deo soli notum puto. Siquis est sane qui virtutem non in animo sed in locis ponat et immobilitatem constantiam vocet, valde illi podagrici constantes videri debent, sed constantiores mortui, constantissimi autem montes.
[15] Hec hactenus. Dicar forte ad excusationem egritudinis argumenta conquirere; ego vero me egrum non infitior egritudine animi non parva, atque utinam non ad mortem; neque adeo in stratum meum omnem egritudinis infamiam verto, ut me absolvam. Iterum dico, quod tacito me apparet: eger sum; fac me autem sanum, feram fortius; sed non ideo mollis aut equus lectulus meus erit — lectulus vite huius in quo fessus iaceo —, quin potius asper inamenus immundus iniquus scrupulosus et qui sanissimos etiam vehementer exagitet.
[16] Cur tamen in eodem aliqui quiescant, nescio, nisi quia fortasse profundius consopiti non sentiunt que me premunt, aut inter asperitates meas aliquid michi forsan incognite voluptatis inveniunt; quanquam quid prohibet libere opinari tentum me febribus animi, illos autem sanos? Quod de doctioribus facile crediderim, populum namque sanum animi nec michi nec alteri crediturus sim, sed insensibilem potius ac torpentem. Denique alii quietis sue causas norint; michi motus mei causas attulisse sufficiat. [17] Aut ego fallor enim, aut eger usqueadeo non sum, quamvis eger valde sim, quin quiescerem nisi me rerum ac locorum asperitas agitaret. Unum a me dictatum aliis remedii genus in meos usus vertere si potuerim, bene erit, ut pacem exterius non inventam intus queram, et quod in locis non possum, in animo, imo certe in domino atque illustratore animi, conquiescam. De hoc plura alias; tibi vero, ducum prudentissime, quem sola caritas cogitare de rebus meis mirarique compulit, sic modo responsum sit. Vale.
Ad fontem Sorgie,
IV Kal. Martias.

5

Ad Petrum abbatem Sancti Benigni, inter cetera dilatio cesarei transitus culpatur.
[1] Miro quidem et novo prorsus artificio usus es; nam et tarditatem seu verius occupationes tuas, quibus michi, care pater, multarum debitor literarum eras, sub obtentu cuiusdam reverentie stili mei mirabiliter excusasti, et dum super calamo meo admirationem tuam verbis elegantissimis ac mira urbanitate confingis, ipse me in stuporem tui calami non modicum compulisti. [2] An autem non advertis an me non adversurum speras te nunc — quod multis sepe accidit — proprio ingenio circumventum nullaque re magis quam excusatione propria reum fieri? epystola enim tua testis erit in posterum posse te ad omnia magnifice respondere nedum michi sed Tullio; et de preterito testis est, quod respondere neglexeris, nil tibi nisi tempus forte vel animum defuisse. Sciebam ita esse, sed epystola tua ne dissimulare unquam valeas, fecit. [3] Verum his in presens omissis, tibi, nunc pater, olim frater, pro transmissis libellis, sed multo maxime pro admonitione illa brevissima qua me circa partem non exiguam spei mee armas ac munis, uberes gratias ago et quod mones amplector. Senseram et hoc ipsum prius tacitusque notaveram, sed multum est dum cognitioni dubie accedit docentis autoritas. [4] Quod opinabar scio: epystolam quidem meam ad illos nostri temporis Galienos, quorum ingenio, ut ipsi volunt, subditur salus languor mors et vita hominum, destinato serius perventuram, invitus audio. Novi enim amentiam; videntur sibi magnum aliquid dixisse et facile sibi persuadebunt me in respondendo diu multumque desudasse, ventosum et inane genus animalium pronumque sibi de se credere opinionesque mirificas de se ipsis concipere ac nutrire; quid autem vere sint, quotidie vite periculo humana credulitas experitur. [5] Sed suspicentur utlibet; parvus enim error fuerit, maioribus collatus erroribus; tu michi pro parte conscius es, veritas in totum, me in illa epystola nonnisi unum diem eumque non integrum et unius noctis partem ultimam consumpsisse, quamvis aliquot diebus inter rescribentis manus heserit.
[6] In eo sane quod de nostri ducis tuoque simul et omnium nostrum in Italiam transitu, quem proximum arbitrabar, certior literis tuis fio, falsam michi spem prereptam gaudeo, sed fuisse falsam doleo. Gloriosum enim iter videbatur et labor mundo utilis, sed «fata obstant», ut poete verbo utar, vereorque ne Cesari nostro vivere sit satis et sacro vertici debitum dyadema despiciens, nec imperii curam nec clarioris fame sentiat appetitum. [7] Quid enim agit, seu quid cogitat? certe si Germania sua et membris imperii contentus, rerum caput linquit, Italiam, rex theutonicus poterit esse, romanus esse non poterit imperator. Sperabam demens gemina exhortatione, quam sibi nulla quidem arte multa sed fide multoque ardore conscripseram, movisse ne dicam inflammasse animum. At quem nec insignis gloria nec meritum ingens nec facilis maximarum rerum tangit occasio, quid mirum si levia verba non tangunt?
[8] Deicerer animo nisi multa experientia didicissem de transitoriis non curandum; omnes fere non solum meas sed omnium spes curasque mortalium unus habet exitus: in nichilum desinunt; simillimumque est telis aranearum quicquid sub sole texitur. Quid vis dicam?
non omnia possumus omnes,
inquit Maro; «qui potest capere capiat»; profecto enim necessaria regnantibus virtus heroyca, quam Virgilius «ardentem», Lucanus «igneam» vocat; nisi nascenti divinitus data sit, haud facilis est quesitu. [9] Quid vero nunc estuo, minima reipublice particula? quid crucior? quid affligor? advena ego sum et peregrinus in terra, sicut omnes patres mei, exul sum viatorque anxius vie brevis. Vivam, nescio quantulum, et moriar et ad veram patriam meam ibo. Italia stabit inter Alpes et duo maria ut ab initio rerum stetit, et si terreni regis auxilium desit, imperatoris eterni misericordiam implorabit. Crede autem michi, pater: magnum est in sede Petri, magnum est in solio Cesaris sedere. Vive et Vale.
Ad fontem Sorgie,
III Nonas Aprilis
, pastorali calamo.

6

Ad eundem, contra iniquos interpretes.
[1] Lis est michi magna cum medicis. 'Et quid?' inquies, 'non metuis febres?' Non sum adeo securus, verum ex his medicis nichil spero. 'Et quid ideo' dices aliquis, 'tibi comune cum illis est?' Nichil omnino nisi quod veritate animos offendi, nec penitet offendisse; et profecto si veritas inimicos facit, aut semper silebo aut sine hostibus nunquam ero.
[2] Neque tamen michi cum omnibus sed cum pessimis bellum est; ipse literarum mearum titulus indicio est: procaci enim et insano medico inscribuntur; quisquis inde turbatur, procax et insanus et ille ipse est quem alloquor, non quod unus solus talis sit, sed quia singularis numerus sepe significantior est et unus se vesanie ducem ex illo grege prestiterat. [3] Illi ergo singulari certamine occurrendum fuit et in uno multorum procacitas castiganda. Sunt enim qui de adversarii moderatione superbiant et de alieno silentio ad loquendum animos accipiant, importunum genus et convitiatorum vulgus convitiis retundendum. Qui vero nunc huius literatorii belli status? si scire cupis, possum tibi clare dicere quid in castris meis agitur. [4] Tota res enim spernitur loquaxque sine viribus adversarius irridetur, et ita est ut in epystole longioris fine dixi: non deposui aculeos; sentiet si se moverit et intelliget hunc calamum, si se velit ulcisci, non impune tentari. Ille autem mallet, ut arbitror, non cepisse, sed preterita per penitentiam non mutantur; cedere autem pudet pigetque contendere; itaque trepidum atque solicitum illum videas. [5] Quia enim loquendi nescius est, circuit civitatem, dictatoris plebei precariam opem querens; nam quod nuper didici, epystola illa quam vidisti et in qua ille me primum impudentissimis verbis aggressus est, nescio cuius montani artificis opus est. Misereor insanie et sepe, fateor, in animum venit amicius agere et omissis iurgiis ostendere illum sibi; quod si possem, simul insolentiam hominis compressissem; sed difficillimum est novam doctrinam durato pectori inserere: prius equidem dediscendus est error ut in animo occupato tandem vero locus fiat; itaque desperans destiti.
[6] Ignoraveram primum quo michi cum hoste bellum esset et velut in tenebris percussus a Niso, stricto calamo "in Eurialum ire" poteram ignorans; vaticinabar tamen, nec fallebar augurio, unde in me illa verborum iacula mitterentur; demum patefactis insidiis coram vidi male dissimulati hostis effigiem et diligenter inspiciens signa quedam pertinacis atque arrogantis inscitie in vultu hominis legi. Iam nosse michi videor illud ferreum caput et scio quosdam multo citius frangi posse quam flecti; linquo igitur illum sibi; ego meum morem servabo nequid temere affirmem, ille suum ut cupide litiget et fidenter de ignotis iudicet.
[7] Quid vis enim? an aliud temeritatis argumentum exigis? Scripsi tibi nuper epystolam et exigente materia in fine dixi: «Magnum est in sede Petri, magnum est in solio Cesaris sedere». Hic ille, cum sibi epystolam ostendisses, obstrepuit. Quid ergo? falsum ne dixi? interrogentur qui in sedibus illis sedent: fatebuntur, credo, nichil verius dici posse. Sed interpres iniquissimus quo rem trahit? dicit me dicere voluisse sedem Petri non alibi esse quam Rome. [8] Verum non id queritur, quid dicere voluerim, sed quid dixerim; quid enim dicere voluerim, nisi fallor, per Ypocratis pronostica scire nequit. Scio fuisse Petri sedem ubicunque Petrus sedit, et nunc esse ubicunque Petri successor sedet; nec sum nescius prius Antiochie Petrum sedisse quam Rome. Quamvis autem certum sit multum unum locum altero sanctiorem atque salubriorem, in electione tamen est domini qua in parte domus sedeat; et licet alibi forte posset honestius, tamen quemcunque locum sua sessione dignabitur, honestabit.
[9] Ita sentio, nec omnino aliquid de eo quod michi lividus calumniator obiectat, dum scriberem cogitavi; non locum prescripsi, ubi necessario sedere debeat qui omnium dominus est locorum, et quanquam Decretorum rivulos non attingam, haustum tamen hoc de fonte Ieronimi teneo, quoniam «si autoritas queritur, orbis maior est urbe; ubicunque fuerit epyscopus, sive Rome sive Eugubii sive Constantinopoli sive Regii sive Alexandrie sive Thebatie sive Vormatie, eiusdem meriti est et eiusdem sacerdotii». [10] Horum igitur non ignarus, huiuscemodi deliramentis abstineo. Hoc dicere volui et hoc dixi: magnum esse in sede Petri sedere, ubicunque sedes illa sit; neque id ipsum ex proposito sed incidenter dixi; de Cesaris enim, non Petri sede sermo michi erat, ut nosti. Scito autem indubie venenosi magis quam ingeniosi animi fuisse calumniam; latrat is quidem morderetque libentius si dentibus non careret. Tu vive feliciter et Vale.
Ad fontem Sorgie,
XV Kal. Maias.

7

Ad Stephanum de Columna prepositum Sancti Adomari, de inquieto totius pene orbis statu.
[1] Aut ego fallor aut quicquid fere qualibet parte terrarum vides, magnanime vir, proposito consiliisque tuis adversum est. Aspice Romam, comunem patriam, matrem nostram: iacet illa et, o spectaculum indignum!, calcatur ab omnibus que omnes terras ac maria victrici quondam calce calcavit; et siquando forsan in cubitum erecta speciem surgentis exhibuit, mox nonnisi suorum manibus impulsa relabitur.
[2] Itaque vel nil prorsus vel siquid est spei, vereor valde ne totum huius etatis tempus excedat. Miserebitur fortasse, miserebitur sacram urbem Qui suis illam sedem successoribus deputavit et quam temporale caput orbis effecerat, religionis esse voluit fundamentum; miserebitur aliquando, sed serius quam quo vite nostre brevitas possit extendi. Ita illic oculis tuis aut animo nil iocundum. [3] Quid de reliqua dixerim Italia, cuius civitates atque oppida numerare longum est? itaque provincias perstringamus. Cisalpina Gallia, in qua est ea quam Lombardiam vulgus, docti autem Liguriam Emiliam Venetiam vocant, et quicquid Alpes Apenninumque et antiquum Italie terminum Rubiconem interiacet, tota pene quam magna est, tyrannide premitur immortali; cuius etiam illa pars que occasum respiciens sub pede montium sedet, o fortune tedia!, facta est transalpinorum accessio tyrannorum; [4] atque ita ne ibi quidem invenies ubi virtutis amicus atque otii conquiescat, preter nobilissimam illam Venetorum urbem, que licet hactenus unicum libertatis ac iustitie templum fuerit, nunc tamen tanto belli motu quatitur et preterea, ut pacem pristinam recipiat, tanto mercaturis semper est aptior quam Musis, ut an ea sedes tibi placere possit in dubio sim. [5] Tuscia, olim terrarum florentissima, que ut Livius meminit, fama nominis atque opum universa compleverat, cuius longe ante romanum imperium felicitas quanta fuit multa testantur atque illud in primis quod, cum duo maria que Italiam cingunt, innumere gentes accolant, Tuscia sola patientibus cuntis utrique pelago nomen dedit cum seculo duraturum, hodie inter ambiguam libertatem formidatumque servitium titubanti vestigio, quam in partem casura sit dubitat. [6] Maritimi Ligures, Floro teste, Varum inter ac Macram habitantes, quorum olim Albingaunum, hodie caput est Ianua, ita res suas agunt, sic tempora partiuntur, ut consuetudine iam vetusta externi belli finis principium sit civilis; quod ne nunc accidat, eos tam efficaci utinam quam fideli epystola nuper hortatus sum. [7] Hactenus tamen tractus ille terrarum simul et adversa pars Italie que Illirico adiacet, magno bellorum tonitru nec parve stragis imbre deseviunt; adhuc enim ut vides, Ianuenses et Veneti in armis sunt; sic nequid ex nostro more depereat, rodimus rodimurque vicissim et nos ipsos mutuo laceramus. [8] Omnis plaga Picentium, quorum modo Ancon, olim, ut Florus idem ait, Asculum caput erat, semper ambiguis animorum fluctibus estuans reciprocansque colliditur et soli optimi nativa fertilitas colentium ingenio depravatur.
[9] Pulcerrima illa Campania, in qua olim Plotinus ille vir maximus sedem preclaro otio delegit, qua Hernicos atque Algidum videt, non iam philosophicis apta secessibus sed vix viatoribus tuta est, vagis semper obsessa latrunculis; qua vero Capuam Neapolimque complectitur et omine nimium presago Terra Laboris dici cepit, comunem modo cum Apulis Brutiisque et Calabris totoque regno Sicilie sortem habet: intus enim atque extra concutitur ac laborat. [10] Habuit equidem orbis ille suum solem, Robertum summum illum et virum et regem, qui "quo die rebus humanis excessit", quod de Platone dicitur, "sol celo cecidisse visus est". Si michi non credis, regnicolas interroga quam longa de regno eclipsis, quam feda passim et tristia multa per tenebras. [11] Nam de ipsa quam inhabitas, parva ut aiunt Roma, ut ego vocitare soleo Babilone novissima, ne loqui quidem est necesse, usqueadeo non tantum apud proximos sed apud Arabes atque Indos quoque nota res est.
[12] Perge nunc animo ulterius. Gallia omnis atque illa extremitas orbis nostri et extra orbem proiecta Britannia bellis se se gravibus attenuant; Germania non minus quam Italia intestinis motibus egrotat et propriis flammis ardet; Hispanie reges in se arma verterunt; Balearis maior regem suum nuper exulem et mox miserabiliter obtruncatum triste cadaver aspexit; [13] Sardinia et celi inclementia et turpi servitio laborat; Corsica horrens et squalida minoresque alie nostri maris insule pyratarum incursibus infames atque suspecte sunt; Trinacria tota, Etne similis estuanti, magnis odiorum flammis uritur et an Italia esse malit an Hispania deliberans, interim neutra est, animorum statu dubio, servitute certa et indigna, nisi quia servire dignus est qui liber esse non vult. [14] Rodus, fidei clipeus, sine vulnere iacet inglorius; Creta, vetus superstitionum domus, aliis vivit; Grecia sibi errat, sibi ambulat, sibi triturat, sibi pascit cibumque salutis male ruminans nostrum presepe deseruit; in reliquis Europe Cristus vel incognitus vel invisus est. Cyprus armato hoste carens, inermi mollique otio voluptate luxuria, malis hostibus, oppugnatur, viro forti sedes inhabilis; minor Armenia, undique crucis ab hostibus obsessa, inter temporalis et eterne mortis periculum fluctuat. [15] Ortus ac sepulcrum Domini, duplex Cristianorum portus ac requies, canum pedibus conculcantur, nec tutus aut liber ea loca petentibus accessus patet, ingens seculi nostri crimen pudorque perpetuus: nonne nisi mortui essemus, mors huic ignominie preferenda esset? Taceo Asiam totam atque Africam, que licet historiarum fide ac sanctorum testimonio probentur Cristi iugo fuisse subiecte, damnum tamen tractu temporis in dissimulationem atque contemptum venit, quodque armis ulcisci decuit, oblivione lenimus et silentio consolamur. [16] Vicinis gravius angimur malis: quis Ianuensium exiguam classem infestis proris ad litus Venetum venturam, quis Britannum parva manu in Gallias irrupturum crederet? utrunque quidem intra breve tempus audivimus. Ubi iam, queso, tuta mora est? Venetia et Parisius civitatum omnium nostri orbis tutissime videbantur, hec italicarum, illa transalpinarum arx terrarum; in utraque nuper hostis incursu facili gravissime trepidatum est. [17] Quis unquam divinasset Galliarum regem in britannico carcere victurum, forte etiam moriturum? ecce iam certi de carcere, de fine suspensi sumus. Quis divinasset ad Parisiorum portas venturum exercitum Britannorum? ecce iam venit, quanquam quis omnino nisi ignarus rerum, aut regis carcerem aut urbis obsidionem stupeat? [18] Romanus imperator in carcere persico prorsus misera servitute consenuit; ipsa urbs Roma ante Collinam portam infestum cum exercitu vidit Hanibalem; id ipsum in maiorum comparationem latura modestius, ut que et a Gothis multis post seculis capienda et iam ante a Senonibus capta esset. Quibus exemplis omnibus unum ago: in his rebus mortalibus nichil esse tam miserum quod etiam his qui felicissimi dicuntur, non possit accidere.
[19] Que cum ita sint, vir optime, quid agendum tibi sit vides; ideoque supervacuus forsitan sed fidelis consultor advenio tibique suadeo quod persuasisse michi iam velim. Fac quod nitidi quidam homines solent, nec homines tantum sed candida quedam animalia sordesque timentia, que ubi cavernulis egressa loca circum ceno obsita conspexerint, pedem retrahunt et intra latibulum suum se recipiunt. [20] Tu quoque nullum quietis ac solatii locum toto orbe reperiens, intra cubiculi tui limen et intra te ipsum redi; tecum vigila tecum loquere tecum sile tecum ambula tecum sta; ne dubita solus esse, si tecum es: quodsi tecum non es, etsi in populo fueris, solus eris. Fac tibi in medio animi tui locum, ubi lateas ubi gaudeas ubi nullo interpellante requiescas ubi tecum Cristus habitet, qui te iuvenem secretarium atque convivam suum sacerdotio sancto fecit. [21] 'Et quibus' inquies, 'id artibus efficiam?' Virtus sola potens est hec omnia prestare; per illam assequeris ut ubique letus ac felix vivas et in medio malorum nullus ad te aditus malo sit, nichil optes nisi quod felicem, nichil horreas nisi quod miserum facit; nulla autem re nisi animo felicem aut miserum fieri scias; [22] externa quelibet esse non propria, tua omnia tecum esse; nichil alienum tibi dari posse, nichil tuum eripi; quem vite cursum eligas in tua manu situm esse; fugiendas opiniones populorum et paucorum sequendas esse sententias; despiciendam alto animo fortunam sciendumque plus illam impetus habere quam virium et minari sepius quam ferire et rarius obesse quam strepere; nichil illam in propriis tuis bonis posse, nichil non posse; in suis non fidendum blanditiis et quicquid illa donaverit precario possidendum; [23] ad hec ut si unquam altius ascenderis, divine clementie ascribas; si minus, equo animo aspicias in regno fortune bonos opprimi, pessimos attolli, "intelligens", ut ait Psalmista, «in novissimis eorum», memorque viam hanc laborum esse non patriam meritorum. Vale.

8

Ad Lelium suum, deliberatio super electione loci ad habitandum ydonei.
[1] Rem prima fronte mirabilem scribam tibi, sed si ad preteritum tempus animo reflexus mores meos a prima etate tibi cognitos propositumque respicias, nichil admirationis habituram. Summa est: pars mundi michi nulla places; quocunque fessum latus verto, vepricosa omnia et dura reperio; credo iam tempus esset ad alteram vitam commigrandi; hic enim, fateor, male sum, sive hec mea sive locorum sive hominum sive omnium culpa est. [2] De hoc autem latius Stephano nostro clarissimo viro scripsi, ideoque multo iam tempore peregrinus sum in terra, de quo ipse me nuper excusavi Venetiarum duci Andree viro inclito. Utranque epystolam cum hac simul ad te misi, quoniam ad id de quo consuleris, utraque non impertinens visa erat, non quod ego sim dubius multa hic adversus me dici posse, sed omnibus iuste responderi etiam posse confido. [3] Unum michi solamen animi inter tot asperitates rerum non parvo studio nec facili mentis exercitatione conflavi, ut ubicunque terrarum sim, quamvis male, quamvis pessime, persuadeam michi bene esse meque ipsum fallam cogamque non sentire que sentio, quod sepe utile seu necessarium extremumque remedium malorum est. Quid enim ineluctabili fato iuvat obluctari et impatientia fastidioque animi ipsa locorum multiplicare fastidia? [4] Re autem vera scis animum meum: siquid est quod michi placeat in terris, in Italia est; nec miraberis, nam et ibi patria est nostra et ea conditio locorum ut alienigenas etiam barbarosque delectet. Ex diverso autem ea est seu mea sors seu feritas accolarum, ut inde iandudum sponte exulem et — quod forte miraberis, nisi quia nec id ipsum novum audis — nec etiam, ut sepe alias, ad fontem Sorgie respirem, rure inopi et angusto sed solitario et tranquillo et, si cum multis opimioribus conferas, in primis optabili studia honesta et otiosa sectantibus. [5] Proinde quod ad locum attinet, vivere hic possem quietissime, nisi externis quaterer ventis. In ipso igitur portu timens multa circumspicio, sed ante omnia vicina Babilone deterreor, quam romanam curiam dicunt; mirum, cum nichil minus quam romana, nichil illi usquam invisius Roma sit. Huius certe vicinitas ac prospectus odorque terribilis et felicitati nimis infestus est; ille me vel solus hinc pelleret, ut omittam preteritarum reliquias tempestatum, que de tam propinquo usque in hunc portum conquassatam vite naviculam persequuntur.
[6] Totius tandem consultationis hic est finis, quem ante annos viginti, si non oblitus es, noveras: nusquam libentius quam Rome essem, et fuissem semper si fortuna permisisset mea. Dici enim nullo posset eloquio quanti faciam fragmenta illa gloriosa regine urbium ruinasque magnificas et vestigia illa tam multa et tam clara virtutum, seu celi seu terre iter ingressis lumen preferentia finemque monstrantia. Et nunc solito etiam cupidius in eadem urbe — dicere vellem posse semiruta — vite huius quantulumcunque superest agerem.
[7] Omnibus prope tentatis, nullam magis in partem animus inclinat: sepe ibi advena cum fuerim, opto ut iantandem incola ibi sim, et diu per membra terrarum orbis vagus ac fessus, in capite subsistam tandem et quantum hic est possibile, requiescam. Si adhuc vivere oportet, nusquam, ut michi videor, melius vivam; nusquam libentius certe sepeliar. Iam enim ad exitum specto novissimamque domum cogito. Res in eo vertitur, si possim quod cupio; cogitanti enim nescio quid difficultatis offunditur, sed incipientibus omnia difficilia videri solent; contra illud quoque verum est, difficiliora quedam esse quam videantur. [8] His alternantibus curis, rem ad te integram reieci. Tu me, frater, ac res meas et facultates et fortunas nosti funditus; Romam nemo te melius novit; rerum quoque presentium statum presens aspicis. Si e tribus unus viveret, aut ille mirificus senex aut gloriosus ille iuvenis aut ille magnanimus adolescens, nec digni visi essemus qui omnibus simul nostris ac patrie luminibus privaremur, nichil dubietatis occurreret; non consultantem audires sed presentem cerneres. [9] Nunc consilii inops, illud primum quero: quid Roma nunc, nostra publica parens, agit? deinde quid hic alter adolescens noster cogitat, in quo spes tante familie remansit? quos virtutum flores, que glorie signa pretendit? quantum maiorum suorum fama tangitur vel exemplis accenditur? qualiter nostri meminit, qualiter suos amat? solet enim etas illa facile suorum affectuum oblivisci. Postremo illud scire expecto an tu illic usque in finem esse decreveris. Non parvum capiendi consilii momentum; quod si feceris laudabo, si non feceris mirabor. [10] Satis diu peregrinati ne dicam iactati sumus; tempus est ad vesperam subsistendi figendique anchoram, ne nox deprehendat errantes. Me autem quantum curia babilonica delectet, sciebas olim dum et ipsa minus feda esset et nos ibi iuveniliter ageremus; nunc et michi cum tempore indignatio accessit et illa talis effecta est ut qui hactenus avide ibi erant, avidius nunc inde diffugiant.
[11] Sed nequid nescias utque maturius deliberes, ego uno tempore a diversis accersor atque solicitor. Nam et Neapolim vocor ad regem Siculum; sed suspectus est aer, bonus forte incolis, quod corporum valitudo et eximius decor indicat, michi tamen calidior quam vellem. [12] Est illic quoque rex novus, de quo licet apud Lucanum sit quod
mitissima sors estRegnorum sub rege novo;
ego tamen antiquum regem memori semper mente suspiro. Cetera quidem facile convenirent, nam et pulcerrima plaga est et michi, quia vulgatum est me in primis illud appetere, otium ingens ac solitudo promittitur ab his qui et prestare quod pollicentur possunt et quorum verbis fides merito debeatur. [13] Et Parisius vocor ad Francorum regem, optimum illum quidem ac mitissimum principem meique, ut scis, plusquam ignoti hominis amantem; sed nec michi cum accolarum moribus nec illi hactenus cum fortuna sua bene convenit. Illud etiam obstat quod qui illuc olim evocatus ad percipiendam lauream non parui, si nunc eam, aliene vite censoribus videri possim bis vocatus semel tantum audivisse, non quidem dum illius urbis, siqua esse posset, ex me gloria, sed dum illa ex urbe mea insignis utilitas ageretur. Et de novis consiliis hactenus; que sequuntur antiqua sunt.
[14] In illa enim parte Italie nunc expector in qua et multos olim annos egi et fortunarum mearum magna pars latuit; enimvero ibi omnia delectant, si tantum civilibus odiis non liceret. Revocor ad vicinam curiam; nichil convenit, omnia displicent. Inter has difficultates anxius ad hos scopulos applicui; hic hereo incertus quo potissimum vela dem; hic si longam moram traxero, valde silvanus fiam. [15] Quid faciam audisti; audi ergo quid cogitem. Responsum tuum expectabo; si venire Romam dissuadeas, illico clavum flectam ad illam de qua loquor Italie partem, interque Alpes et Apenninum experiar siqua vel fortuna vel ratio tranquillum prestare possit in pelago. Si penitus anceps navigatio videatur, hic ubi sum, non modo anchoram iaciam aut alligabo naviculam, sed subducam et quod solent quos naufragia terruerunt quosque pertesum maris est, sub tecto ponam seu fortassis exuram nequando mutato consilio navigare amplius possim.
[16] Hic quanquam urbis impie vicinus fragor ac fumus impediant, obstruam tamen aures oculosque, gratoque otio, quod iam cepi, et optata fruar solitudine. Et siquis inde huc, quod vetare nequeo, turbator accesserit, sentiet me in silvis urbanarum oblitum atque immemorem curarum; surdo se locutum dicet; ita nichil omnino audiam, nichil loquar extra propositi mei fines; vagabor solus et liber ut nunc facio; [17] illud intererit, quod nunc ex his locis Tybrim Padumque cogito Arnum quoque et Athesim et Ticinum, tunc nil usquam preter Sorgiam cogitabo, inter agrestes victurus humandusque ultimoque dierum omnium, extra quidem sed, quod iam hinc turbat, prope tumultum babilonicum surrecturus. Sed iam satis sermo hic colloquendi studio processerit. [18] His ergo omnibus, frater, in unum coactis et siquid preterea presentibus est omissum, rescribe, oro, quid me agere dignum putes, ut unum tibi non excidat, me si detur optio libera, longe Romam locis omnibus preferre; quod ita esse verbo semper ostendi et ipsis ostendissem rebus, si mei arbitrii fuissem. [19] Fui autem sub arbitrio fortune, cui reges principesque terrarum subsunt et cui in rebus humanis preter solidam consummatamque virtutem, a qua procul absum, nil prorsus eximitur. Nunc ergo quo magis dilato eo magis ardenti desiderio illuc trahor; itaque sic habeto, hoc affige animo: si sanctam civitatem semel intravero, nunquam inde digrediar, non si me Samum Iuno, Gnidon Venus, Iupiter Cretam vocet. Vale.
Ad fontem Sorgie,
VIII Kal. Maias.

9

Ad eundem, disceptatio super quibusdam que contra urbis Rome gloriam dicta videntur a multis.
[1] Iam vale dixeram signatoque die epystolam complicabam, dum nova clam obrepens cogitatio scripture longioris admonuit. Quid facerem? prior papirus plena nec addendi aliquid locus erat,
summusque in margine versus adheserat,
ut ait Naso; certe quod illic omissum fuit, hic exequar.
[2] Tanto quidem nobis accuratius agenda sunt omnia, quanto plurium subitura indicium sepiusque inter livorem ignorantiamque versanda sunt. Id minime negligendum ut superioris epystole ratione reddita, quantum fieri potest contra sentientibus satisfaciat appareatque me ut magno sic haud indigno desiderio Romam trahi. [3] Sileo bella civilia et implacate semper plebis ardorem, omitto multa que illi urbi cum toto orbe comunia mala sunt, pretereo voluptates longe lateque regnantes; non voluptuosum quero domicilium sed honestum, memorans Scipionem exilio suo literninum horrorem baianis pretulisse delitiis, et de hoc laudatum; ad illud unum venio quod ea michi cogitatio recens attulit, qua nunc ultra destinatum scribendo rapior ut audisti. [4] Occurrit enim electioni mee multorum sententias adversari, apud quos Babilon Roma et, ut ita stomacer, feda virtus, infamis est gloria; nec negaverim esse huius quoque sententie magnos duces. [5] Nam et Augustinus, civitatem Dei edificans, quodam loco dum nativitatis Abrahe tempus attingeret, quem natum constat regnante apud Assyrios Nino, «habebat» inquit, «in regno annos quadraginta tres quando natus est Abraham, qui erat annus circiter millesimus ducentesimus ante conditam Romam». Vellem quod sequitur tacuisset: «veluti alteram» inquit, «in occidente Babiloniam». [6] Nec semel hoc dixisse contentus, alio quodam loco, dum per Albanorum successionem ac progeniem regum ad Romulum pervenisset, «ne multis» inquit, «morer, condita est Roma velut altera in occidente Babilon». Ecce non tantum quod dixerat supra repetiit, sed processit ulterius: «et velut prioris» inquit, «filia Babilonis». [7] Verum enimvero hoc loco tacitum nullo modo vellem esse quod sequitur: «per quam» inquit, «Deo placuit orbem debellare terrarum et in unam sotietatem reipublice legumque perductum, longe lateque pacare». Ecce audis almam urbem ut nomine Babilonis infamem, sic causa originis et dignatione precipua celestis providentie gloriosam, dum dicit: «per quam Deo placuit orbem debellare terrarum». Poterat nempe per aliam, sed per hanc voluit, quam scilicet tanto operi pre cuntis ydoneam ab eterno previderat. [8] Neque enim mediocre negotium erat orbi indomito et effreni caput dare, quod Augustinus ipse non dissimulat quando sententiam illam suam ratione confirmans, «Erant enim» inquit, «iam populi validi et fortes et armis gentes exercitate que non facile cederent, quas opus esset ingentibus periculis et vastatione utrinque non parva atque horrendo labore superare». [9] Ecce quibus effectibus divina providentia romanum imperium fabricata est, ut esset scilicet mundo caput; et regno quidem Assyrio sive finium spatio breviore sive rudi et imbelli domandarum gentium barbarie, ut Augustinus idem pluribus verbis ostendit, facile contigerat non ut orbis, sed ut Asie caput esset.
[10] Romano autem imperio quia maiora quedam et difficiliora restabant, tale illud Deus esse voluit quale quantitas laborum et complanandarum rerum asperitas exigebat. In his omnibus adhuc nichil, ut puto, preter nomen Babilonis obscurum est, quo multi, sed in primis, Augustinum sequens, in historia utitur ille mundi malorum coacervator Orosius.
[11] Certe Ieronimus in epystola quadam otium suum Bethleemiticumque silentium laudans gratioremque Deo volens ostendere inopem illum locum quam Capitolii arcem tot triumphis insignem, dicit arcem ipsam sepe fulminibus de celo tactam, nec fallitur; quod historias percurrenti promptum est agnoscere. Neque illam modo sed et reliquas arces romanas pari infamia premi posse non nego, Celiumque conspectius montem, non suopte quidem infortunio neque odio fulminantis, sed claritate patientis, que sepe futuram in altero mediocrem cladem, insignem fecit in altero. Illum igitur de quo loquor collem, infamasse potuit vel unus abunde mestus et horrificus Tulli Hostilii romani regis eventus, quem post impetuosam vereque fulmineam vitam usque ad extremum uno tenore traductam — o vite hominum consentaneum finem!— fulminis incendio tota ibi cum domo conflagrasse legimus. Mitto alios romano nomini insultantes; non pauci enim sunt et veteres et novi et nostre etiam etatis aliqui, quorum nonnulli — quod ipsis in verbis elucescit — non tam veri studio quam urbis odio et invidia trahuntur; quibus nichil respondendum puto; satis est illos veneno suo confici. [12] Si literati homines sunt et libros legunt, credo, suspirare illos coget per singulas lineas occurens clarissimum Rome nomen, idque, nequid calumnientur, in libris non romana manu scriptis sed externa; populo enim romano, ut ait Crispus, nunquam scriptorum copia fuit, quippe honestius ac gloriosius ducebant alios de se quam se de aliis scribere, res ipsas rerumque famam querentes potiusquam verborum. [13] Quid multa? quisquis urbem Romam eventus exceperit, nomen vivet quandiu grecarum aut latinarum memoria literarum ulla supererit, nec unquam deerit invidis materia tabescendi. Augustino sane ac Ieronimo, quos contemnere fas non est, hoc modo responsum sit.
[14] "Romam velut alteram Babilonem in occidente" fundatam non infitior, ut scilicet iubente Deo imperium orientale, quod in Babilone multis seculis fuit, inde ablatum cum tempore pariter ad occasum iret, ubi Romam esse perspicuum sit; interesse autem quod et mores urbium diversi et de orientali non occidentale, sed universale imperium sit effectum omniumque sola verissima monarchia. [15] Quodsi propter totius domiti orbis in una urbe concursum et confusionem rerum maximam ac super omnia deorum turbam sacrorumque, Babilon, hoc est confusio, dici potest, non obluctor neque contendo; sed audeo dicere illud sibi nomen excidisse quo primum die fallacibus diis exclusis, unius veri Dei cultum nomenque suscepit et, ut Leonis pape verbum mutuer, de «magistra erroris facta est discipula veritatis». [16] Iam illud quod sepe fulminibus ictum Capitolii saxum dicunt idque in argumentum trahunt non acceptum Deo locum, sanctissimi literatissimique viri pace dixerim, non id divine iracundie tribuendum sed nature. Alioquin multum inter omnes terras amat Egiptum Deus, sedem omnis impietatis omniumque malarum superstitionum, que non modo Isim et Osirim sed Apim et Serapim et cocodrillum adoravit ac coluit, nunc minime sanctiorem cocodrillo Maometum colit, et tamen vel raro ibi vel nunquam tonare fama est; [17] multum contra Pireneos montes odit, ubi Cristus adoratur et ubi quam terrifice tonet et quam crebro, quis nobis melius novit, qui illic viridioris evi unam egimus estatem et fulminum flammis totiens fumantia rura conspeximus? [18] Etsi omnis quidem cogitatio opinioque omnis pium sobriumque excitans timorem utilis ac laudanda sit, vere tamen sonus atque ignis ille non tam ire quam nature est et "fortuitus et ventorum rabie cadit in terras", ut Satyrici utar verbo, et rei huius causam esse nobilitatem aeris volunt quidam, inter quos Plinius Secundus, vir doctissimus; quod si verum est, valde nobilis ille Pirenei tractus aer credi potest. [19] Ipse tamen hanc causam ponit cur sepe tonet in Italia, que si iterum vera est, pro virili mea parte libentissime nobilitatem hanc permutatam velim cum ipsis Egiptiis aut Hibernis, apud quos perraro etiam et leniter tonare, et qui de his scribunt et qui inde veniunt testantur; sed revertor Romam.
[20] Non amat Deus Tarpeiam rupem, gloriose Ieronime, quam sepe, ut maroneo utar versu,
Fulminis afflavit ventis et contigit igni?
Liceat, oro, reverenter pro veritate tecum colloqui. Non amat Tarpeiam rupem Deus? quomodo ibi caput orbis esse voluerit, valde miror, quod ipse michi non infitiaberis. Quid vero sis responsurus video; quamobrem huic patrocinio non innitor. Esto igitur: oderit Deus locum illum, qui, nisi amaret illum Deus, certe non staret; sed oderit idque compertum sit. An hinc tamen hoc elicis, quod eum fulminando persequi visus sit? vide, queso, argumenti huius vim. [21] Nolo exempla longe petere nec oportet; profecto si Tarpeiam rupem non amat Deus, quam fulminavit quamque — quod apertius divini odii signum putem — de capite terrarum orbis latronum receptaculum fieri sepe nostris quoque temporibus passus est, at saltem suum lateranense domicilium, at saltem Virginis Matris et suorum domos Apostolorum amat, quibus an pepercerit videmus. [22] Lateranum, nostra etate flammis absumptum, nunc etiam multo labore infinitaque reficitur impensa; verum id non Dei odium dicet aliquis, sed culpa hominum fuit. Quartus annus agitur ex quo terremotu terribili et apostoli Pauli templum pene funditus ruit et Virginis domus supremo colle consistens graviter concussa est; nisi forte dicat quispiam non tam clarum celestis iracundie indicium terremotum esse quam fulmen. [23] Ecce autem presens annus turrim illam Petri apostoli ita fulmine conflagrantem atque collapsam vidit — incredibile quidem dictu — ut vix tanti edificii vestigium extet turrimque ibi fuisse vix putet nisi qui viderit; quinetiam, quod in stuporem religionemque multorum vertit, campana illa percelebris, Bonifacii VIII opus et nomen, ita liquefacta dicitur ut ne reliquie quidem superfuerint. [24] Quem ultimum casum non ut plane compertum ignoranti sciens narro, sed ut ignarus a sciente percontor; nos enim fame credidimus que tu cernis; ego post iubileum annum Rome non fui, qui nunc tertius retro est; sed si verum est quod de hac re omnium Roma venientium una vox loquitur, que mentiri non solet, certe nunquam rupes Tarpeia tale aliquid passa est. Credo ego Deum nichil omnium odisse que fecit; sin locum unum altero plus amat, arbitror Eum plus amare ubi se plus amari novit, interdum vero loca sanctissima ferire ut profana perterreat. [25] Accedit quod nec ego, ut soleo, tonitrua pavesco sive quia quo magis vixi minus mori timeo, sive quia ex quo conscientiam abditis suis malis exhonerare cepi, externos tumultus minasque non metuo. Nec si successerit quod cogito, Tarpeiam rupem in qua habitem elegi, non ne populo sim suspectus, quod fecisse legimus Publicolam, sed ne tedio affectus in id quod fugere est animus, sponte recidam; nosti autem e septem collibus qui omnibus montibus ac vallibus prefuerunt, quisnam longe gratissimus sit michi studiisque meis aptissimus. [26] Itaque ut ad propositum redeam atque concludam, non moveor sententia, magno Urbis desiderio teneor; eventus in manibus Dei est. Certe si unquam sanctam civitatem intravero, verum dices quod superior spondet epystola. Vale.

10

Ad Pontium Samsonem.
[1] Accensa caritas frenum nescit: id si unquam, nunc precipue in dulcissimis atque humanissimis literis tuis sensi. Mirarer si iste tuus erga me plusquam fraternus affectus novus esset, et non a teneris annis inceptus usque ad hanc etatem iugiter increvisset. Gratias ago et oblationem tuam fidenter accipio, in tempore rebus tuis usurus ut propriis. Excusationem tuam accusationem meam arbitror; non enim tu ad me sed ego ad te venire debui; et si longiorem moram traxeris, veniam quem semper video visurus. [2] Plura scribere est animus, sed nuntii tui, quos facunde licet epystole in auxilium misisti, taciti expectant et literas in silentio suspirantes numerant celumque suspiciunt; et sol fugit, et vereor ne, dum michi obsequor, illis sim incommodus. Vale, nostri memor.

11

Ad Philippum Cavallicensem epyscopum, invidiam latebris declinandam.
[1] Mirum valde audies, verum tamen: nescio quid alii, ego autem hac etate nondum quid velim firmare mecum valeo, non quod mea michi voluntas ignota sit, sed quod desiderio multa obstant. [2] Non plene igitur velle possum quod frustra me velle video; hinc michi labor et rerum infinita perplexitas, quotidieque magis experior illud Hebreorum Sapientis dictum, breve simul et gravidum, quod legentes plerique sicco pede pretereunt, ego semper relegens pedem figo; et suspirans bis terque quaterque mecum repeto quod scriptum est: «Cunte res difficiles». Ecce quanta nunc parvis etiam in rebus difficultas: quod vellem nequeo, quod possem nolo; quod autem possim simul ac velim, quero nec invenio. [3] Inter hec, multis consiliis ceu fluctibus iactatus, dum res finem habeat, ficta et vulgata abitus mei fama, quasi Italiam repetens Babilone clam profectus huc redii, venissemque illico ad te non tam ut tuis oculis quam ut meis satisfieret, qui prope nichil ardentius quam faciem tuam querunt. Verum hoc proposito venisse me noveris, ut lateam fugiamque si possim, non modo alios sed me ipsum, hoc est vitia et errores meos, qui me ab infantia in senium persequuntur. [4] Tanti preterea est invidiam vitare, que michi per omnes terras est obvia, ut si eisdem latebris et illi et cuntis mortalibus tegi queam atque aliter nequeam, paratus sim et amicis omnibus, quibus michi nichil est dulcius, simul et, qua nichil amarius, invidia carere. [5] Huic meo proposito ruris tui angulus, quod semper consuevit, oportunissimus est visus; hic igitur me sub alis tuis delitescere patieris. Cela me, oro te; quod si feceris, sepe me hospitem habebis vel per noctem vel per imbrem qualemcunque convivam certe animo tuo gratum; contra autem quod in fabulis audiebamus, si vulgare ceperis, amittes. Vale.

12

Ad eundem.
[1] Tria tibi veniunt, pater, multum diversa munuscula. Unicus auro nitens piscis et squamis maculosus argenteis: torrentinam alii, turtram quidam vocant; gratius tamen fuerit saporem nosse quam nomen. Hunc villici mei filius servus tuus in his hodie lucidissimis undis cepit. Item pinguis anas ameni dudum fontis incola, cui adversus raram indolem egregii canis nec liberas aer vias nec tutas fluvius latebras dedit, nec natanti fuga patuit nec volanti. Ad hec epystola quedam recens, quam in rure tuo nuper hamo debilis ingenii inter animi mei fluctus et rerum scopulos ipse quoque tibi piscatus sum. [2] Cetera tamen ita veniunt ut apud te maneant, hec venit ut redeat. Scis causam? quia
veritas odium parit;
quod si iam tunc etate Terrentii verum erat, quid hodie arbitraris? perlege ergo si libet, idque secretius, ac remitte donec sciamus quid mundo Deus aut fortuna paraverit; tunc consultabimus quid huic fiat epystole, an donanda sit flammis an sororibus ascribenda. Interim scito, et hinc fidem metire meam, nullis me oculis hanc aliis ostensurum fuisse quam tuis. Vale, decus meum.
Ad fontem Sorgie,
XIX Kal. Ianuarias
, silentio noctis intempeste.

13

Ad eundem.
[1] Tribus hesternis munusculis quartum addere in animum venit. Legisti confestimque remisisti epystolam illam tibi inscriptam eo quod te capitalem hostem vitiorum noverim, quam quidem tibi valde placuisse gaudeo; itaque michi ipsi testimonio tuo probabilior ac gratior facta est. [2] Nunc tibi aliam mitto, quam clero paduane Ecclesie dictavi super transitu sacre memorie Ildebrandini epyscopi, quem te sciebam laudare solitum et mirari, quanquam ipse, me iudice, omnem humanam admirationem miraculo sue divine virtutis excesserit. Amabas tu illum, imo vero virtutem eius; secum enim tibi, ut puto, nichil rei fuerat nisi quod necessario consequens est ut peccati osor idem et virtutis amator sit.
[3] Tu, pater, has invicem conferens epystolas, extimabis siqua huius calami vis est ad actus diversissimos, vituperandum scilicet ac laudandum, ut tamen interea memineris quicquid utraque defectuum habet, ingenii crimen esse; siquid autem forte quod placeat, laudem esse materie non stili: quis enim vel hunc laudare vel illum vituperare nesciat, aut quis usquam est tam hebes in reliquis qui non hic ad utrumlibet sit disertus? Vale.
Ad fontem Sorgie,
XVIII Kal. Ianuarias, diluculo.

14

Ad clerum Ecclesie paduane, de transitu ac laudibus Ildebrandini presulis.
[1] Amisimus, fratres amantissimi, patrem nostrum, imo vero premisimus secuturi pastorem nostrum, ducem nostrum, solamen nostrum, decus nostrum, et vere "lumen" ac "lucernam pedibus" ac "semitis" nostris. [2] "Extinxit" nobis, heu, nunc Dominus "scintillam" nostram et "lucernam Israel", ut eam scilicet in celis accenderet, Ildebrandinum epyscopum, quem nescio an terrestrem angelum an celestem hominem dicam; premisimus illum, fratres, quo nobis quoque, Cristo duce, per ipsius patris nostri vestigia veniendum est; premisimus qui nobis preparet regni celestis habitaculum et regem nostris culpis offensum precibus suis placet. [3] Ivit ille felix. Et quid dicam? minus est omne quod cogito quam quod illius preconio debetur. Dicam 'deseruit terras'? at ille nunquam hic fuerat nisi corpore, hoc est una et ultima parte sui. Dicam 'destituit corpus'? sed non aliter ille quam carcerem corpus incoluit. Dicam 'evasit e corpore'? hoc forte rebus accommodatius dici videbitur; dicetur tamen improprie; quomodo enim inde evasisse dicendus est qui «dum esset in corpore» ut ait Cicero, «eminuit foras et ea que extra sunt contemplans quam maxime se a corpore semper abstraxit»? [4] Dicam 'petiit celum'? at semper in celo, etiam dum hic nobiscum esse videretur, sacris cogitationibus habitabat. Dicam 'ivit ad sidera'? verum ille in terris clarissimum sidus erat. Dicam 'ivit ad Deum'? sine Deo equidem nunquam fuit, quippe iusti anima sedes est Dei et, quod mirabilius sonat ex ore gentilis, «Deus ad homines venit» inquit Seneca; «nulla sine Deo mens bona est». Que si vera sunt, quando sine Deo unquam fuit ille mitissimus animarum nostrarum pater? [5] Quid dicam ergo? Ivit ad Eum proculdubio qui secum erat et qui ubique est; ad Illum ivit, corpus suum sibi despectum et nos animo suo caros, cum quibus ad tempus exulabat corporaliter, derelinquens. Et quibus verbis, sanctissime presul quodque nemo gravabitur, presulum decus eximium nostri evi, quibus verbis et felicitati tue gratuler et solitudinem nostram fleam? tu, precor, stilum rebus imparem et materie succumbentem, nam potes, orationibus tuis iuva. [6] Ivit igitur presul noster et militie nostre princeps ad superos calle planissimo; sic omnes sibi difficultates atque ardua queque complanaverat durumque malleo fervide virtutis iter straverat, ut nichil omnino quod pedem gradientis offenderet occurrisse rear. Ivit autem summo gaudio felicium animarum, dulcisonis cantibus angelorum astra et celum omne mulcentibus, in sinu exceptus Abrahe vel ipsius potius in gremio Iesu Cristi.
[7] Siqua spes, siqua fides vera est, epyscopus noster empyreum, unde nunquam meditatione discesserat, celum tenet; hoc tantum interest quod ubi hactenus curas suas omnes habuit, ibi nunc totam habet animam, et corporis servitio ac terreno carcere liberatus, illic letus votique compos habitat quo multa olim suspiria sancta premiserat; [8] ibi est unde nulla eum vis hostilis, nullum tedii pondus, nulla senectus, nulla mors distrahat; ubi non crucient morbi, non angat inopia, non fastidia afficiant, non torqueant cure, non bella perterreant; ubi non ira animum accendat, non odia inflamment, non luxus inquinet, non gula solicitet; ubi non tristis rodat livor, prosperitas vana permulceat, pungat adversitas, letitia effundat, inflet elatio, spes attollat, deiciat metus, dolor contrahat, conficiat meror, desperatio precipitet. [9] Quibus malis quanquam hic etiam esset immunis, celestem prorsus in terris vitam agens, tamen propter humanas miserias, inter quas necessario versabatur, anima illa sanctissima non moveri non poterat interdum, optimeque valens in se ipsa nonnunquam alienis egrotare cogebatur morbis, compati mederi consulere succurrere laborare. Nunc tandem plene felix ibi est ubi nec suis nec alienis torquetur angoribus; quin etiam sua ingens crescit ex aliena felicitate felicitas.
[10] Unum est, ut arbitror, quod in tantis gaudiis doleat amantissimus parens, quod Ecclesiam viduam et nos abiens liquit acephalos. Quis michi deinceps scripturarum nodos fando dissolvet? quis archana reserabit? quis explicabit enigmata? quis tenebras illustrabit? quis preterea formabit mores, extirpabit vitia, virtutes inseret? quis eriget lapsos, trepidos firmabit, stantes hortabitur? [11] quis humiles attollet, comprimet superbos, terrebit audaces, confundet infames, nudabit ypocritas, celebrabit dignis laudibus honestos? quis premiabit emeritos, puniet sontes, conteret sceleratos? quis catholicos solidabit, errantes diriget, sternet hereticos, arcebit ab ovilibus Cristi fures? postremo quis orphanos viduasque tuebitur? quis pascet esurientes? quis vestiet nudos? quis solabitur afflictos? quis visitabit infirmos? quis humabit extinctos? quis pauperum publicus pater erit? [12] Omnia hec bona cum illo pariter, dilectissimi fratres, amisimus, sive potius, ut dixi, de loco ad locum commutavimus. Habebamus in terris preceptorem, habemus in celis intercessorem apud Cristum, cui valde placere studuit ille dum vixit, et quem, ut spero, nichil frustra precabitur. [13] Quid autem prius precari illum credimus quam quod quisque mediocriter bonus pastor optaret, ut scilicet gregem suum, luporum ac furum incursibus et morbis omnibus expeditum, videat in domo Domini, quo ipse vocatus iam precessit? [14] quid vero aliud a Domino poscat in celis quam quod a vicario eius poscebat in terris? qui paucis ante obitum diebus, cum se iam fini proximum videret, ad romane sedis antistitem et quosdam de collegio plusquam humane caritatis ac diligentie literas destinavit, in quibus, quod sine lacrimis meminisse nequeo, suppliciter precabatur ut sibi successorem ydoneum dare vellent; et velut in extremis agens pater anxius fido amico nubilis nate curam, sic illorum fidei viduam commendabat Ecclesiam. [15] O beatissimam sanctissimamque animam, o vere virum perfectum, o vere solicitum et superintendentem epyscopum ac pastorem! Quando alii aut medicos querunt aut hariolos interpellant aut operosa conficiunt et variant testamenta aut nichil agentes taciti ingemiscunt aut toro volvuntur flentes ac queruli aut attoniti et immobiles mortis vicinitate torpescunt, iste non suum sed Ecclesie sue statum miseratus, de futuro pontifice cogitabat nec censebat dilectissimam sponsam suam, cum qua tam concorditer septem lustra transegerat, vel in transitu deserendam. [16] Quis hanc fidem non laudet, quis hunc animum non optet, quis hanc morientis constantiam non miretur? Iulii Cesaris inter multa illud romane mirantur historie, quod moriens, ne inferiores partes corporis nudaret atque ut honestior casus esset, toge gremium ad ima demiserit; laudatur in extremis quoque curam decoris habuisse Pompeius; apud Grecos Olimpias regina, Alexandri mater, dum occideretur similiter toge sinum demisisse narratur: minus mirabilis in muliere verecundia mirabiliorque constantia. [17] Epaminondas vero, Thebanus vir inter Graios laudatissimus, dum ex acceptis in prelio vulneribus moreretur, percontatus an clipeo suo potiretur hostis, ubi salvum audivit, afferri illum iussisse dicitur, quem martia quadam cum voluptate complexus, velut testem bellice sue laudis, deosculansque cum lacrimis letus obiit.
[18] Quanto melius noster epyscopus, qui moriens non togam aut clipeum sed animam suam et Ecclesiam cogitabat, simillimusque Martino nec mori timebat nec pro populi salute longioris vite labores ac tedia "recusasset"! cuius rei cura divine providentie "commissa", ipse interim, quod in se erat, et Deum orabat et quos hic poterat homines precabatur ut sponse sue viduitati ac solitudini providerent.
[19] De successore quidem cogitasse quosdam legimus; imo vero quis est qui de successore non cogitet? Sed ad movendum animos illustriora perstringimus. David rex aliquandiu anxius, tandem certo et discusso iudicio filium ex se genitum regni fecit heredem, sapientissimum, ut fama loquitur, virum. Duos ex ordine filios imperii successores habuit divus Vespasianus Romanus Imperator, alterum virorum optimum, pessimum vero alterum; quod ipse et presensisse et publice predixisse traditur. [20] Quorum succeseor Nerva facere idem non potuit prole carens; adoptavit autem virum fortem ac strenuum et reipublice utilem, Traianum; isque alium sibi et ille rursus alium adoptavit, diuque in imperio romano is adoptive successionis ordo permansit, quo multo ante primi imperatores usi erant: Iulius Cesar, cui assumptus in filium successit Augustus, et ipse etiam Augustus Cesar, qui Tiberium privignum suum, suorum cogente penuria, sibi filium et successorem imperii delegit; [21] quamvis non sim nescius incidisse eum in suspitionem quasi volens sciensque talem elegisset, quo scilicet ipse post mortem reipublice carior atque optabilior foret; non satis dignum tanto principe consilium, si tamen vera res est, nam nec verisimilis est quidem et ab hac eum suspitione liberant non ignobiles historici. Ceterum dubium non est multo ardentius desiderari solere defunctorum virtutem per ignaviam successorum; quo enim magis horum vita deprimitur eo altius illorum laus attollitur. [22] Iure ergo laudandus Philopemenes, dux Acheus, qui ab hostibus suis captus, cum veneno necaretur, iam mortiferum poculum in manu habens, interrogavit an Licortas, qui tunc alter Acheorum pretor erat, viveret, vir post eum in Achaia fortissimus; quem ut vivere audivit, «Bene est» inquit; «bonum, patria, ducem habes», atque ita contentus et intrepidus expiravit. [23] Profecto autem presul noster, ut ad rem redeam, quod nec natura nec adoptione permittitur, successorem sibi precibus facit, non sue quidem glorie sed sue Ecclesie studiosus; nec ulla michi dubitatio est quin, si in manu sua positum sit, non aliquem cuius inertia laudibus suis adiciat, sed successorem sibi redivivum vellet Ambrosium aut ipsum certe Prosdocimum, cuius fundatam erectamque doctrinis Ecclesiam illam novit ab ipsis fidei nostre primordiis floruisse. [24] Nunc quia, ut credimus, inclinata iam seculi dies esit, ex his quos potest "serotinis operariis vinee Sabaoth", optimum quemque mavult et a Cristo post quesitam immortalitatem primum hoc munus exposcit, talem sibi successorem dari qui claris operibus et vite luce famam eius obscuret potiusquam illustret, quod frustra optare illum arbitror. [25] Mittat enim Zenonem suum Verona, Geminianum Mutina, Ravenna Severum, Paulinum Nola, Capua Germanum, Aquitania Prosperum; donet Africa Cyprianum, Hispalis Ysidorum: elige tibi, Padua, ex hoc sacro numero quem voles epyscopum; erit ille sole lucidior, nunquam tamen ideo Ildebrandini tui, quem ut Mediolano olim Ambrosium sic tibi nuper epyscopum Roma transmisit, clarum nomen obscurabitur; [26] nunquam fama morietur, quam in celo vivens ille vivam liquit in terris, et licet ipse bonis nunc ineffabilibus abundans, popularis aure favorem plausumque non cupiat, quem adhuc in carne positus alto animo despexit, carere tamen eo, etsi valde velit, nequeat. Hec glorie natura est: fugientes consequitur, celebrat vel invitos et sepe nimium sui cupidos fugitiva destituit. [27] Quomodo autem rivus aresceret perenni fonte descendens aut quomodo solis radio percussi densi corporis umbra deficeret? equidem unde "fama" hominis originem ducit et cuius "umbra est, virtus" ipsa non moritur. Facio ego, fratres, in his literis quod "divini sermonis" autoritas iubet, non "laudo hominem in vita sua", sed, ut ait Ambrosius, "laudo post periculum, predico securum, laudo felicem" mundi "nautam" sed in "portu" celi "anchoras" habentem, laudo "ducem" in terrestri prelio gloriosum sed in celesti palatio et in arcu ethereo "triumphantem"; [28] non quod me multum urgeat illa ratio, ne laudatum tentet elatio, cui nunquam ad illius pectus, notissimam humilitatis arcem, aditus fuit, seu ne noceat adulatio laudanti, qui parum certe, qui tepide de illius laude loqui timeo, quia viri optimi sanctitatem peccatoris hominis verba non equant; verum autem loqui spero; hoc scio, quod non mentior. [29] Quid enim adulari cogitem sepulto, quod viventi noluissem, aut quomodo audeam coram videntem omnia vidente mentiri, quod coram eodem dum adhuc intra corporeum ergastulum inclusus forte humanitus falli posset, ausus non fuissem? Testor enim Deum: non aliter illi viro loqui solitus eram quam si loquentis ut faciem sic et mentem cerneret, quamvis ille me complexus familiaritate mitissima, quod in eo fuit, multum michi semper securitatis ingesserit; sed nescio quid in illo homine divinum erat, quod cum maxime ille se michi facilem ac morigerum prestaret, tamen me magis magisque venerabundum et attonitum habebat.
[30] Solebat ille nomen meum sepe dum adessem, sepius dum abessem, veris utinam laudibus ornare; unde michi et gaudium et stimulus non parvus ad gloriam, sed multo maior erat admiratio quo pacto cecus, ut aiunt, amor talis etiam tantique viri iudicium obliquasset. Fuit ille michi, dum licuit, indulgentissimus pater, et profundius quam quisquam opinari posset, in eius archanum, velut in Sancta Sanctorum, introieram; unde perpetuo et ipse michi sum carior et de illo securius loquor. [31] Amavit ille me vivens ut qui in spiritu videret mei pectoris ardorem, nec, puto, propositum eius erga suos morte tepuerit. Nunquam michi tanta de illius ope fuit spes, quanta hodie est, quando non minus illum velle sed plus posse confido. Et quia virorum illustrium vel sola recordatio dulcis est, insistam in hoc sermone diutius.
[32] Amari ab illo ceperam aliquot ante annos, cum in quibusdam opusculis suis, dignatus ingenium meum, invenisset interdum forte aliquid quod probaret, non quod artifex tantus tali operario egeret, sed delectabat eum colloqui et maiorum ingenia, ut mos est, longe aliis curis occupabantur. Novissime vero ad Ecclesiam venientem «suscepit me paterne ille homo Dei», quod de Ambrosio suo ait Augustinus, «et peregrinationem meam satis epyscopaliter dilexit», denique Ambrosius meus fuit erexitque et firmavit animum non magis oratione quam vita. [33] Ceterum serior fuit adventus ipse quam vellem; habuissem spatii plus ad fructum conversationis angelice, a qua nemo unquam nisi se se melior factus abscessit, qua me quoque dum poteram, non cupidius usum pudet ac penitet. Sed longioris vite spes fefellit; non respexi ad etatem iam valde declivem sed ad sobrietatem moresque hominis et purum ac solidum senis corpus, acciditque michi de illo quod multis fereque omnibus accidit: quicquid delectat sibi longevum spondent. [34] Quod ipsum quasi presagiret, me itineri accinctum et, quod minime suspicabar, verendam illam sacri oris effigiem in terris amplius non visurum, quantum quibusque consiliis retrahere nisus sit, mestus modo mecum repeto. Pro quibus omnibus quid sibi retribuam non habeo nisi memoriam et amorem et fidutiam, qua illum ut pro me oret precor, quoniam pro sanctissimo viro peccatorem hominem orare non modo supervacuum sed temerarium videtur. [35] At ne privatus dolor meus propositi oblitum a publico dolore distraxerit, ad vos, in Cristo carissimi fratres mei, redeo. Quid vero nunc dicam? nescio ab illius viri commemoratione discedere; quo magis de illo cogito, magis ardeo; quo plus loquor, plura loqui cupio; quo longius eo, longiorem fandi materiam video et minus exitum invenio; sed epystola finem poscit. [36] Non audeo quidem hortari, imo vero nec permittere ut talis viri exitum ploretis, ne iuxta sententiam Ciceronis, "invidie" potiusquam "amicitie" videatur complorare felicem. Quis enim nisi invidus amicum lugeat de carne ad spiritum, de terris ad celum, de laboribus ad quietem, de morte ad vitam, de temporalibus erumnis ad eternam beatitudinem transivisse? Rursum nec vetare audeo quominus damnum Ecclesie tantum et tam irreparabile doleatis. [37] Illud in quo errare non possum hortor atque obsecro, ut patris nostri memoriam habentes nec vestigia deserentes, religionem colere, cerimonias ab eo traditas observare, ab eodem cepta peragere, peracta custodire nitamini, utque omni tempore, sed nunc presertim dum vacat Ecclesia, instantior ac devotior oratio nostra sit ad Deum, ut Ipse nobis pastores semper Ildebrandino similes largiatur. Sic enim habetote illum in medio nostri angelum Dei potius fuisse quam hominem. [38] Tu vero, nobilis Padua, felix terre situ celique clementia, proxima pelago fluminibusque circumflua, dives agro ubere, accolarum ingenio insignis et vetusti nominis claritate percelebris, semper inter pontifices tuos et gloriosa confessorum tuorum nomina, siquid michi credis, Ildebrandinum non ultimum numerabis.

 

LIBER XVI

1

Ad Talarandum Albanensem et Guidonem Portuensem epyscopos cardinales, petitio licentie, inserta causa tenui quidem sed probabili.
[1] Si ille Carthaginiensium primus terror Marcus Atilius Regulus, magnum et anceps in Africa reipublice negotium gerens, causam a senatu petende missionis illam non erubuit literis inserere, quod villicus suus, qui pauca sibi suburbani agri iugera coluerat, decessisset, quid erubescam ego, privati modicum, publici negotii nichil agens, a vobis, geminum decus ecclesie, missionem flagitare eandem ob causam, quod villicus quoque meus vobis non ignotus, qui michi pauca itidem sicci ruris iugera colebat, hesterno die obiit? [2] Neque enim vereor nequis vestrum nunc michi respondeat quod tunc senatus Atilio, iubeatque ceptis insistere et in se curam deserti ruris excipiat; illius enim ager Rome erat, meus ad fontem Sorgie est, nonnisi tenui vobis cognitum fama locum. [3] Accedit quod maior quedam michi solicitudinis causa est; neque enim ut ille inculte tantum telluri prospicio, sed sicut alter Africe malleus, Gneus Scipio, ex Hispaniis, ubi felicissime rem gerebat, missionem poposcit quod deesse diceret filie sue dotem, sic ego, ut duorum illustrissimorum ducum coeant in me unum cause, bibliothece mee, quam michi in filiam adoptavi, sentio deesse custodem. [4] Fuit enim villicus meus agrestis homo, sed plusquam civili providentia et urbanitate conditus; puto, nullum illo fidelius animal terra tulit. Quid multa? omnium iniquitatem perfidiamque servorum, de qua non solum quotidie verbo queror sed scripto quandoque etiam questus sum, ille unus fide equabat ac temperabat eximia. [5] Itaque totum me illi et res meas librosque omnes quos in Galliis habeo, commiseram, cumque omnis generis voluminum multa varietas et quedam ibi minutissima maximis intermixta essent atque ego diu absens quandoque post triennium rediissem, nichil unquam non modo amotum sed ne loco quidem motum repperi. [6] Erat ille sine literis amantissimus literarum, et libros quos michi noverat cariores, exactiori custodia conservabat; iamque longo usu eo pervenerat ut et nomine nosset opera veterum et mea simul internosset opuscula. Totus hilarescebat quotiens sibi, ut fit, librum aliquem in manibus posuissem, stringensque ad pectus suspirabat; nonnunquam submissa voce ipsum libri compellabat auctorem; mirum dictu, solo librorum tactu vel aspectu fieri sibi doctior atque felicior videbatur. [7] Hic igitur talis rerum mearum custos, quocum tribus iam lustris curas partiri solitus, nec secus eo quam, ut dici solet, Cereris sacerdote, nec aliter domo eius quam templo fidei usus eram, et quem pridie, imperantibus quidem vobis, inde digressus leviter egrotantem dimisisse rebar, iam senior sed, ut Maro ait, "cruda" et "viridi senectute", heri ad vesperam me dimisit ad melioris domini translatus obsequia. [8] Ille sibi post tot corporeos labores unam animi requiem largiatur; "unam" enim "petiit a Domino, hanc requirit": hanc sibi, Criste, ne neges, "ut inhabitet" non in domo mea sed "in domo Domini omnibus diebus vite sue", que iam desiit esse mortalis; "ut videat" non meam sed "Domini voluntatem et visitet templum Eius" non arvum meum, in quo multos per annos gelu et estu duratum corpus exercuit; sub me fessus, sub Te, oro, quiescat; ad Te venit, Te iubente veteri laxatus ergastulo. [9] Unus quidem e pueris meis, qui forte obeuntem illum viderat, cursu concito mestum pertulit rumorem et ad me sera iam nocte pervenit nuntians illum expirasse sepe me nomine vocantem Cristique nomen cum lacrimis invocantem. Indolui, gravius doliturus nisi quia per etatem hominis hunc michi casum instare multo ante previderam. Ire igitur oportet; date veniam, queso, gloriosissimi patres, supplicemque vestrum missum facite, urbi supervacuum necessarium ruri ibique magis bibliothece solicitum quam agelli. Opto vobis tranquillam ac felicem vitam.
Avinione, Nonis Ianuariis.

2

Ad Gerardum germanum suum, monachum cartusiensem, exhortatio.
[1] Cenabam forte apud sanctissimum atque optimum virum Ildebrandinum Patavine presulem Ecclesie, qui tunc civitatem illam multiplicibus virtutum radiis illustrabat, nunc novum celo sidus accessit, dum ecce duos tui ordinis priores casus attulit, alterum italicum, transalpinum alterum; hic Casularum domus moderator erat, que Albingaunis Liguribus impendet, ille Vallis Bone, que dextre Rodani ripe proxima est. [2] Cum ergo eos epyscopus suo more, talium hospitum letatus adventu, comiter excepisset tractoque ad vesperam sermone multa percontaretur atque in primis que illos causa Patavum adduxisset, responderunt se missos ab ordine ut in territorio Tervisino cenobium cartusiense construerent, favente in primis epyscopo atque aliis quibusdam civibus loci illius bonis ac devotis viris; quod opus qualiter hactenus successerit successurum ve sit, nescio. [3] Ceterum cum vir ille, cuius ut vita exemplaris sic et doctrina et oratio sancta fuit, verbum e verbo eliciens et inter alia tui quoque mentionem faciens, quam sorte ac vocatione tua contentus ageres quesivisset, illi certatim materiam aggressi de te magnificos rumores retulerunt, nominatim unum: [4] cum pestis hec que omnes terras ac maria pervagata est, ad vos ex ordine venisset et castra in quibus Cristo militas, invasisset, priorque tuus, vir alioquin, ut ipse novi, sancti ardentisque propositi, tamen inopino malo territus, hortaretur fugam, te illi cristiane simul ac philosophice respondisse placere consilium modo inaccessibilis morti locus aliquis usquam esset; et cum ille nichilominus abeundum diceret, respondisse acrius iret quo se dignum crederet, te in custodia tibi a Cristo credita permansurum; [5] cumque iterum et iterum instaret et inter terrores alios sepulcrum quoque tibi defuturum minaretur, dixisse te illam tibi ex omnibus ultimam curam esse, neque enim tua interesse sed superstitum quali iaceas sepultura; illum postremo cessisse ad penates patrios nec ita multo post morte illuc eum insequente subtractum, te vero incolumem, Eo apud quem est fons vite protegente, mansisse; et cum diebus paucis mors quattuor et triginta qui illic erant, abstulisset, solum in monasterio resedisse. [6] Illud addebant te nullo morbi contagio deterritum, astitisse fratribus tuis expirantibus et suprema verba atque oscula excipientem et gelida corpora lavantem, sepe uno die tres plures ve tuis manibus indefesso pietatis obsequio sepelisse et exportasse tuis humeris, cum iam qui foderet aut qui iusta morientibus exhiberet, nemo esset; [7] solum te ad ultimum cum cane unico remansisse, totis noctibus vigilantem, modica lucis parte necessarie quieti data, cum interim predones nocturni, quorum feracissima est regio, sepe per intempeste noctis silentia locum invadentes a te, imo a Cristo qui tecum erat, nunc pacificis nunc acrioribus verbis exclusi, nichil damni sacris edibus inferre potuerint; [8] cum vero transisset estas illa terribilis, misisse te ad proxima servorum Cristi loca ut aliquis tibi loci tui custos mitteretur; quo facto ivisse Cartusiam et ab illo, religionis nunc cultore unico in terris, priore loci inter tres et octuaginta priores alienigenas te non priorem, singulari et insolito honore susceptum, obtinuisse ut tibi prior ac monachi darentur quos e diversis conventibus elegisses, quibus desertum morte tuorum monasterium reformares, teque hoc velut eximio triumpho letissimum rediisse; [9] ita tua cura tua sapientia tua fide Montis Rivi venerandum olim post desertum cenobium instauratum, interque difficultates istas atque alias multas tibi et robur corporis solidum et valitudinem optimam constare et quale religiosum decet, forme decus. Que res me in stuporem ageret nisi scirem, ut ait quidam, «viros sanctos virtutes etiam edificasse corporeas»; bona equidem valitudo animi sepe valitudinem corporis viresque membrorum ac vultus speciem tuetur. [10] Ceterum hec illis et talia de te multa narrantibus, cum epyscopus letis lacrimis madens me aspiceret et ego nescio an siccis oculis sed certe sicco corde non essem, illi subito in me versi seu divino monitu seu quodam mentis augurio in vultu meo te cernentes, pio me gemitu ac gaudio complexi: «O "felix"» inquiunt, «fratris "pietate"!». Multa deinceps alia dixerunt, que tacendo melius expresserim. Tu vale et, propter quod hec omnia scripta sunt, fac, obsecro, mi frater, ut qualem cepisti talem te prestes in finem.

3

Ad Socratem suum, contra cupidinum suasores.
[1] Multa tibi hodie dicere habui que sciens pretereo; dicentur enim coram liberius atque facilius; lingua in solitudine diu tacita et immota hunc fatigatis laborem digitis eximet. Unum differri noluit, quod non tibi sed amico comuni dictum sit, qui suo et publico more nunc me suis nunc alienis literis excitat et ad cupiditates gelidum inflammare velle non desinit atque, ut ait Horatius, "amando perdere properat": comune malum amicitie vulgaris. [2] Quam ob causam, etsi apud me amici illius caritas tota sit, certe extimatio imminuta est, et ut de Cicerone suo loquitur Brutus, de amore «nichil est remissum, de iudicio largiter». Equidem ego ut hominem multa michi probatum fide ac veteri amicitia coniunctum non amare nequeo, sic animum terre affixum degeneresque sententias non odisse non possum. [3] Scitote igitur, tu ipse, mei omnes ubicunque sunt quibus segnior appareo, imposuisse me votis modum deque omni quod in hac vita iam evenire posse videatur, modicum curare, cupere autem nichil; satis enim habeo ad victum, quo vir honestus cum fortuna fedus ineat et contentus agat. Minus habuit Quintius, minus Curius, minus Fabritius, minus Atilius, qui vicerunt reges ac populos, quique triumphus clarior fuit, se ipsos et rebellantis motus animi vicerunt. [4] Sed quid fiet? nunquam tantum habere continget quin multis et michi ipsi, si avaritie credidero, pauperrimus ac mendicus videar; luxuria et avaritia et ambitio nullis finibus sunt contente; falsis vero opinionibus omnia plena sunt, quibus nisi resistitur, urgent usque ad extrema miseriarum; his obstare difficile, obsecundare pestiferum; quibus qui se ferendum dedit, ubi voluerit non subsistet.
[5] Habeo unde vivam, quod vulgariter dici solet, et quo melius carerem, habeo unde lasciviam. Quid me optare iubetis amplius, quid sperare? habeo ubi possim, si oporteat, in proprio sepeliri — ita dico siquid proprium hic habemus —; habeo ubi breve tempus, ubi longum habitem, quid edam, quid bibam, quid calciem, quid vestiam, qui michi serviat, qui me sotiet, qui me vehat, quo tegar, ubi iaceam, ubi spatier, quo delecter; quid imperator plus romanus habet? [6] Est preterea corpus sanum multo michi labore perdomitum, iamquo non ita contumax animi mancipium ut solebat; accedunt omnis generis libelli, divitiarum mearum portio non ultima; accedit hoc quantulumcunque est ingenium, hic amor literarum mira cum voluptate animum pascens et sine fastidio exercens; acceditis vos, amici, quos inter prima mea bona connumero, modo libertas, sine qua vivere diu nolim, vestris consiliis non pereat; [7] accedit bonum grande, securitas: nullum enim toto orbe quem noverim hostem habeo, nisi quos michi fecit invidia, quos et iure despicio et quibus carere velle non sit fortasse consilium; accedit amor publicus bonorum omnium nostri orbis, eorum quoque quibus nec visus forte nec videndus sum, michi quidem favore, fateor, superno, non meo merito quesitus. [8] Parve vobis he divitie videntur; vultis ut fenerer, vultis ut navigem, vultis ut in foro clamem venalemque animam et linguam habeam. An quid me agere aliud vultis ut diter? Laudatis in egestate vivere ut in divitiis moriar; suadetis ut ambiendo congregem quod sedendo alius spargat, cum dolore queram de quo nescio quis gaudebit, cum labore inveniam quod cum merore dimittam, cum anxietate custodiam. [9] Credite michi, soliciti durum negotium assumpsistis, avaritiam implere: insatiabilis est et inexplebilis, omnia sitit, omnia devorat, fundo caret. Externis penis humana cupiditas non eget, sibi ipsa supplicium est: siquidem cepta defecerint, mesta est; si succedere ceperint, inardescit; si plena successerint, tum demum trepida, tum vere inops et misera est. Sed omittamus hanc philosophiam odiosam omnibus, veram certe; ad comunia revertamur. [10] Si divitibus pauper, michi dives videor. Quid consulitis? estuabo donec illis etiam dives videar? nullus erit finis, non si terras ac maria possedero; dum restabit aliquid ad concupiscendum, nichil avaritie satis erit. Sinite, queso, ut meo iudicio sim dives; mea res agitur. Quid hic alieno iudicio opus est? quis liber alieno gustu vescitur? tenete vestras opiniones, meas michi relinquite, oro vos; frustra convellitis: in saxo durissimo radicate sunt. [11] Illud sane quale est, quod in literis tuis extremum erat, unde michi novam spem conflare vult amicus noster? Profecto enim, ut verum sit quod ipse ait— de quo usquequaque non sum certus —, quid tamen inde conficitur? Esto equidem: Romanus novus Pontifex bonos amet, quid ad me? certe si non amat alios, paucos amat, quorum ex numero non sum et mallem esse quam pontifex. Vale.
Ad fontem Sorgie,
V Kal. Aprilis.

4

Ad amicum, in fide catholica hesitantem.
[1] Mitto alia de quibus colloqui dabitur, ut spero; unum periculi maioris et quod moram respuit, scribam. Suspitiones tuas de summa salutis egre fero, quod sepe tibi presens dixi, sed ut video, non tam sepe quam debui et quantum duro pectori necessarium erat ut frangeretur. [2] Quid vero nunc aliud rear inter ambages rerum et fallacias dyaboli animum cogitantis involvere, nisi id quod negari non potest, non esse dignum genus humanum cui hec celitus fierent que facta credidimus, eo quod hic fur, ille periurus, ille sit adulter et talibus plena sit omnis terra quales induxisse legimus Creatorem ut diceret: "Penitet me fecisse hominem"? Quomodo ergo talia Tantus tam indignis? [3] Hec forte nunc tecum dicis. Animadvertere autem oportet, non hec ad incredulitatem sed ad humilitatem et gratitudinem debere conferre; pauci benificiis Dei digni, fateor, imo nullus omnino, nisi quem Ille dignum fecerit: tanto maior illa benignitas, liberalitas clarior insigniorque clementia. [4] Illud forte etiam tuas suspitiones exaggerat, quod ante Cristi adventum tot vel ingenio vel moralibus virtutibus excellentes viros fuisse nemo dubitat; nobis autem hodie funditus virtutes et ingenium deesse utinam minus evidens foret! nutat hic animus et quod cur fieret non videt, factum esse non credit. Sed et hoc eodem spectat et tale est quod devotionem augere atque dilectionem non incredulitatem parere debuisset, ut quo indigniores nos agnoscimus, eo maiorem Illius erga nos munificentiam agnoscamus et miremur, sed non usqueadeo miremur ut negemus. [5] Quis enim, nisi pessimus, a domino suo valde sine meritis honestatus, aut domino rebellat aut accepti benificii obliviscitur, et non potius dicit: 'gratis me amasti, indignum melioribus pretulisti, habeo gratiam, agnosco pium dominum, agnosco fortunam optimam quam tu michi fecisti, virtuosorum premia sine virtute percipio, felix ultro factus sum, hoc ipsum non meo labore sed tua benivolentia quesitum, non michi non alteri sed tibi uni debeo'? [6] Quid autem in omni doctrina que de Cristo traditur ab his qui veritatem ipsam, qui Cristus est, diligunt, quid, inquam, vel impossibile Deo est vel nobis incredibile nisi quod tanta Dei humilitas, tanta misericordia et erga hominem pietas ostenditur, ut eam vix capere possit mens humana? et per omnia verum est quod ait Augustinus in Psalmo CXLVII°: quoniam «etsi certa sunt, que multum leta sunt vix creduntur». [7] Habes ergo, mortalis homuncio, unde incredulitate deposita gratiarum suscipias actionem; felicior factus es quam credere potuisses. Crede quod factum est. «Ipsa Dei sapientia, unicus consubstantialis et coeternus Patri Filius» ad te liberandum venit; poterat et de maiestatis sue solio iubere et necesse erat pareri in celo et in terra; efficacius agere voluit et humilius; «totum hominem suscipere dignatus est» ut ait Augustinus, «et Verbum caro factum est et habitavit in nobis». [8] Et sequitur ratio: «Ita enim» inquit, «demonstravit carnalibus et non valentibus intueri mente veritatem corporeisque sensibus deditis, quam excelsum locum inter creaturas habeat humana natura, quod non solum visibiliter — nam id poterat et in aliquo ethereo corpore ad nostri aspectus tolerantiam temperato — sed etiam hominibus in vero homine apparuit». Cuius quoque dicti ratio subsequitur: «Ipsa enim» ait, «natura suscipienda erat que liberanda». Hactenus Augustinus.
[9] Sic ergo, amice, cum te periclitantem Deus cerneret, perire non est passus, cumque prostratum verbo posset, manu maluit attollere, et qui ardenter amantium mos, se se in terram inclinavit ubi tu iacebas atque ulnis amplexus sustulit et quo gravissime premebaris pondus subiit transtulitque peccatum tuum. Impletum est illud daviticum: «Quantum distat ortus ab occidente, longe fecit a nobis iniquitates nostras». [10] Poterat, ut dixi, verbo facere, sanguine suo fecit, et, ut ait quidam,
hoc tecum percussum est sanguine fedus;
noli tu illud frangere; Ipse enim servantissimus promissorum est; si potuisse Illum te liberare certus es, voluisse quid dubitas? quid credere hesitas quod et necessarium tibi est et facile largienti et sua dignissimum maiestate? quid times quod valde desideras in animum admittere, nisi quia, ut dixi, et magnum gaudium mens angusta non recipit et te tanto munere sentis indignum? [11] Gaude iam toto animo: habes unde; tantaque gaudendi materia est ut eam vix apprehendas. Hinc nempe magis consolari, non minus credere convenit. Tu indignus Ille benignus, tu peccator Ille misericors; agnosce benificium, amplectere gratiam, pelle suspitiones. Longo sine fine supplicio dignus eras: gloria tibi, nisi renuis, eterna proponitur; severum iudicem metuebas, pium patrem invenisti: [12] «Quomodo miseretur pater filiorum, misertus est Dominus timentibus se», non quia id nostra peccata mererentur, sed quia «Ipse cognovit figmentum nostrum et recordatus est quoniam pulvis sumus»; non ergo tam peccatis nostris irascitur quam fragilitati compatitur et indigentibus opem fert. [13] Tanta res est ut non facile credenda videatur, pro malo bonum, pro offensa gratiam referri ab Eo presertim quem offendisse tam indignum sit et qui se tam facile possit ulcisci; credenda tamen hauddubie est, et agnoscenda misericordia Redemptoris, quoniam, ut in eo libro quem profundissime De vera religione fundatum edidit, pater ait Augustinus, [14] «non iam illa hominis sacrosancta susceptio et Virginis partus et mors Filii Dei pro nobis et resurrectio a mortuis et in celum ascensio et consessus ad dexteram Patris et peccatorum abolitio et iudicii dies et corporum resuscitatio, cognita eternitate Trinitatis et mutabilitate creature, creduntur tantum et non etiam iudicantur ad summi Dei misericordiam, quam generi humano exhibet, pertinere». [15] Pro quibus omnibus, amice, admiratio nobis ingens, fateor, stuporque salubris et pavor devotus amplectendus atque tenendus est, quoniam vere «mirabilis in altis Dominus», vere «magnus et terribilis super omnes qui in circuitu eius sunt», vere «terribilis in consiliis super filios hominum»; idem tamen «suavis et mitis et multe misericordie omnibus invocantibuseum»; idem «miserator et misericors Dominus, longanimis et multum misericors» ac «patiens et multe misericordie et verax»; idem «dulcis et rectus Dominus et qui legemdat delinquentibus in via», hanc legem scilicet ut ad eum redeant et salventur. [16] Quid multa? profecto ut nemo terribilior, sic nemo misericordior, nemo tranquillior; multos laborare cogit ne lasciviant, periclitari aliquos sinit ut corrigat, neminem vult perire atque omnia facit ne pereamus. Itaque pellenda procul desperatio, abicienda durities, exuenda impietas, incredulitas relinquenda; quod enim nemo sanus ignorat, nichil impossibile imo nec difficile aliquid est Deo; quodque nemo pius diffidit, nichil Illi arduum videtur quod ad salutem sue pertineat creature. [17] Perversi ingenii est suspicari aliud, et misereri ac peccata diluere vel nolle Deum vel non posse; hinc enim, non de fonte alio, desperatio nasci solet; quorum altero 'bonus', altero negatur 'omnipotens', utraque blasphemia est in Spiritum Sanctum, que neque in hoc neque in futuro seculo dimittitur, dum summe potenti summeque bono vel impotentia ulla vel invidia nostre salutis obicitur, [18] In quod malum incidisse creditur Cain ubi ait: «Maior est iniquitas mea quam ut veniam merear», neque enim maior esse poterat creature miseria quam misericordia creatoris. In hoc ipsum Iudas infelix incidit quando proiectis argenteis in templo, abiens laqueo se suspendit; qui etsi multo amplius peccasset quam Cain, desperatio tamen illi etiam sola obstitit ne misericordiam inveniret, quam si a Cristo petiisset, invenisset, ut Ambrosio placet. [19] Nunc neque misericordiam petiit et apud illos se peccasse confessus est, qui de peccato eius gaudebant, de supplicio non curabant; postremo magis, ut Ieronimo videtur, desperatione Cristum lesit quam proditione: memorandum valde. [20] Quid ergo potest Deus? omne quod vult; vult autem omne quod nobis salutiferum novit: hoc firma fide constantique fidutia tenendum est. Cessent inanes et pavide coniecture, et religiose aures susurris demonum obstruantur; magnum fuerit propter nos Deum suo quodam mirabili more nasci; maius, inter necessitates miseriasque nostras vivere; maximum, plusquam nostro comuni, suo quodam ad nos misericordi, in se autem miserabili more mori. [21] Mira hec et ineffabilia quedam divini amoris signa, quis neget? sed an ideo nos ingratos faciet benificii magnitudo? absit a mentibus piis hic furor; sentiamus nos benificiis tantis indignos, et nos ad persolvendas meritas grates verbo etiam longe impares agnoscamus; victam fragilitatem nostram immensa Dei clementia fateamur; animo tamen quantum possumus grati simus et obsequentes et creduli et fideles, neque quia res magna, nos indigni, ideo nobis Illum consulere nequivisse vel noluisse propter inaccessibilem sue potentie ac pietatis excellentiam, desperemus. Vale.
IV Kal. Aprilis.

5

Iri semper ad mortem dum rediri etiam videatur.
[1] A limine mortis te reversum audio, ad quod tamen, dictu mirum, redeundo festinas; melius dicerem: festinamus omnes quicunque vite huius iter ingressi sumus; festinamus, inquam, et nusquam subsistimus et dum quiescere videmur, currimus. Minus dixi; non currimus sed volamus; itaque iam procul abesse non possumus. [2] Sed bono simus animo et eamus intrepide incuntanter: non mortis illud forte sed vite limen eterne est, nostris licet criminibus obstrusum, Cristi tamen sanguine patefactum apertumque vulneribus. O si in illam requiem ingredi contingat immeritos, o si in pace in id ipsum dormiamus et qui diu multumque laboravimus, quiescamus tandem in Illo qui singulariter nos constituit in spe, que Ipso donante falsa non fuerit! [3] Ego quidem bonam tibi valitudinem restitutam gaudeo, nec adhuc nos in hoc vite exilio separari cupio, quamvis ubicunque distrahimur, eodem eterni ducis auspicio veniendum sit. Ceterum ut est animus hominum fortune multum amicior quam nature, gratulor me non prius in te periculum quam periculi finem nosse, si tamen egrotare aut mori periculum et non ad veram solidamque securitatem via est. [4] Tu tamen ea lege te sanatum scito, ut non modo mortalis manseris, sed horis omnibus interea ad mortem accesseris horisque nunc omnibus continue moriaris; que enim apud vulgus mors est, apud philosophos mortis est finis. Mira gratulandi materia, mors longior, quod fieri metuimus, fit modo dum loquimur, et o stupor ingens!, simul et mortem et mortis exitum formidamus diuturnumque diligimus quod momentaneum execramur; frustra quidem. [5] Fiet, fiet, inquam, quod evasisse diceris; fiet aliquanto serius, sed cito, sed iam nunc; non est tergiversandi locus; ut paululum trahas, quandiu traxeris quo necessario redeundum est quo ve cum redieris, digressum simul reversumque te stupeas? Plane sic est ut dicere soleo: dilata parumper solutionis dies, sed non cassa ratio est debiti naturalis a nascente contracti a moriente solvendi. Vale.

6

Ad Nicolaum epyscopum Viterbiensem egrotantem, consolatio.
[1] Vir fortis hortatore non eget ut imperterritus notum hostem et solitum pugne genus excipiat; venienti obviam procedit, de victoria prope certus de laude certissimus; gaudet experimentum sui sepius peti, et virtutem duris exerceri mavult quam molli otio languere. Itaque inter pulverem ac sudorem, inter enses ac vulnera non tantum sine dolore sed sepe etiam cum voluptate versatur; non sentit presentia, totus in finem prominet, et quamvis corpore fatigatus in pace animi et in spe glorie conquiescit. [2] Tibi quidem, caritate frater etate fili dignitate autem pater, quem ante annos ex puero virum virtus, dignitas senem fecit ex iuvene, longo sermone non est opus, ut intelligas, quod scriptum est in literis sacris, «militiam esse vitam hominis super terram» nec militiam modo sed bellum iuge, mortiferum, sine indutiis, sine pace. [3] Hoc bellum Cristi miles ingressus, fieri tandem unus ex ducibus meruisti; in quo bene cepisse non sufficit sed si victricem expetis coronam, oportet de mane ad vesperam in acie stare, et adversus hostem dextra levaque sevientem, clipeum indefesse virtutis attollere.
[4] Multiplicibus quidem telis impetimur: hinc importuna paupertas, hinc divitie graves premunt, hinc vel nostra vel amicorum improvisa calamitas, hinc cor urens cure egerque animus, egrum corpus et multi ac varii fortune impetus, quos ne dicam ferre sed numerare difficile est. [5] Nichil ulla ex parte tutum homini; sepe dum maris summa tranquillitas in superficie videtur, tempestas in fundo est, et tunc dum maxime blanditur, tacitas mundus tendit insidias; omne iter laqueis obsessum, omnes rami visco illiti, omne solum lappis tribulisque confertum est; vix usquam sine discrimine pedem figas. [6] Nichil altius ascendisse profuerit; quocunque te vertas par periculum equus labor, imo vel eo maior quo pluribus fortune iaculis status altior patet. In hoc igitur vite campo in quem pugnaturi descendimus, nulla fuge spes, nullum quietis diverticulum; totum in presidio celesti et invicti animi virtute repositum est. [7] Sed ut ad rem veniam, audivi pater, et usque in solitudinis mee latebras tristis nuntius venit, gravi te morbo corporeo laborare; non ut egrum tamen alloquor; spero enim quod dum ad me egritudinis tue fama perlata est, iam sanus esses, et cum ad te litera ista pervenerit, nullum morbi vestigium repertura sit; itaque licentius vagor. Fatebor autem tibi imbecillitatem meam: ad primum mesti rumoris adventum, ut me hominem potiusquam philosophum scias, humanitus indolui usqueadeo ut subito in merorem leta prius otii mei tranquillitas verteretur, et ipse animi mei sepe mollitiem castigarem. [8] Re autem vera non tam tibi, quem modeste ac fortiter tulisse omnia et laturum esse non dubito, quam amantissimo genitori tuo affectum tante compassionis exhibui; ille enim in membris tuis nunc egrotat utque auguror, gravius quam tu, qui, ut dixi, iam fortassis omni periculo liberatus, dolorem nostrum timoremque supervacuum dolebis; ille autem profecto non ante sanus erit quam te sanum viderit. [9] Ad te enim festinat, omnibus posthabitis omissisque negotiis quibus valde deditus semper fuit, quorum tu pondus ac copiam nosti; preterea deserta domo, contempto mari, neglectis alpibus, spreta hieme, cuntas difficultates res curasque suas omnes et se ipsum obliviscitur dum te unum cogitat pius pater, unde quod apud Virgilium pater filio dicit, nunc convenientissime dicet filius patri:
Vicit iter durum pietas.
[10] Cuius rei cogitatio, nisi fallor, multum viribus tuis adiciet, dum subibit animum, patrem in te tuum vivere, in te etiam languere, ut taceam matrem, taceam fratres, taceam sorores, taceam amicos, in quibus me ipsum numerare audeo non extremum, qui omnes te egro sani esse non possumus: quis enim unquam tam corpore valens fuit ut languente animo sanus esset? [11] Delectatus sum parumper mollioribus verbis uti et pene michi lacrimas ipsa pietas elicuit. Hinc iam viriliter admonendus es, ut memineris per te ipsum mortalia ferre alto animo atque despicere, calcare presentia, sperare meliora, nichil mundo fidere — fallax est —, te ipsum sortesque tuas Deo credere, in Illum spes curasque iactare, scire ex quo die in hanc vitam intrasti, te non ad epulas sed ad prelium venisse, ad morbos ad molestias ad labores; [12] quicquid tamen acciderit, te victorem esse posse si velis, tantum ne arma proicias neve animo consterneris aut concidas; et nasci et vivere et egrotare et senescere et mori nature esse, at hec fortiter et eodem vultu atque animo tolerare virtutis. [13] Non dico quod quidam dixerunt, inter summam voluptatem et asperrimum dolorem nichil penitus interesse: nimis michi torpens et insensibilis ea sententia videtur; nec illud dico quod nobilissimam familiam stoycorum affirmantem audio, dolorem corporis malum non esse; licet enim verbis probent, eo quod malum nichil proprie dicatur nisi quod oppositum sit bono, bonum autem solum virtus, cui non dolorem sed vitium constat opponi, id tamen rebus probare difficillimum.
[14] Itaque vulgarius loqui placet et perypateticos audire qui dolorem malum putant sed non summum; quamlibet magnum malum dolor sit, intra virtutem est: in hoc conveniunt omnes; et certe clarior laus est quam asperitas multa deterserit, et fama serenior ex fortuna nubilosiore proveniens. Quiescere, gaudere, epulari, voluptatibus affluere, norunt omnes; indefesse laborare, patienter egrotare, constanter inter terribilia versari, et si oporteat, intrepide mori, id vere viri opus est, et cuius licet amara perpessio, recordatio tamen dulcis. [15] Vulgatum Virgilii verbum est:
forsan et hec olim meminisse iuvabit;
quod inter angustias meas sepe michi, fateor, occurrit et profuit. Sed michi quidem in presens multa scribendi tempus deest; hec igitur summa sit: figendam spem in Deo, poscendum ab Omnipotente subsidium, adversus cunta que pateris vel que pati potes firmandum durandumque animum ut quasi callum contrahat adversitatibus suis ydoneum, quod durati homines in membris solent.
[16] Hoc tibi in animo suadeo, curam vero tui corporis suadere supervacuum videtur; neque enim tibi medicine artem dignitas epyscopalis eripuit; medicus ac medici filius insignis, non quales multi dehonestantes artificium suum et aliene vite insidiantes, divitum modo liminibus obversantur, scis, ut reor, morbi tui causas et remedia non ignoras, si verum est quod ait Cicero, medicos putare, comperta causa egritudinis, paratam esse medicinam. [17] Unum indulge michi ut extra terminos meos dicam: accidentia animi quid corpori prestent in utranque partem, quid gaudium possit et quid dolor, illustrium exemplorum turba confirmat, sed attingam illustrissima. Superiori Africano animi gaudium contulit ad corporis sanitatem; gavisus est ille de filio gaudere; poteris tu de patre. Eadem etate Philippo Macedonie regi illi, qui cum populo romano bellum gessit, dolor animi morbum corporis mortemque conflavit. [18] Profecto autem etsi nemo usquam sit cui non aliquam dolendi causam mundus invexerit, tamen si te ipsum et celestium in te munerum largitatem circumspicis, in illorum te acie reperies quos gaudere equum sit; quamobrem non patientem modo animum exhibe, sed letum, et preter cetera illud cogita, forte non id tantum agi, ut inter tot Dei dona, quibus ante tempus ornatus sed non ante meritum fuisti, scias te hominem esse caducique corporis, sed etiam ut presenti morbo et sequens sanitas dulcior tibi et tu carior sis amicis; [19] tandem illud in animum inducas, nichil quod sciam, posse nunc cum hac solitudine comparari, in qua te Socrates noster et ego cupidissime expectamus, ubi facile divine ope suffultus et corpus recreare et serenare animum queas. [20] Nullus hic tyrannus minax, nullus civis insolens; non obtrectatoris rabidi lingua mordacior, non ira, non civilis factio, non querimonie, non insidie, non clamor, non strepitus hominum, non tubarum clangor, non fragor armorum; nulla preterea avaritia, nullus livor, nulla prorsus ambitio, nullum superbi limen cum tremore subeundum; [21] sed gaudium et simplicitas et libertas et inter divitias pauperiemque status optabilis; sed sobria et humilis et mansueta rusticitas, gens innocua, plebs inermis, regio pacifica, cuius presul vir optimus et bonorum amicissimus consequens erit ut te in fratrem habeat, quoniam nos habet in filios.
[22] Quid de aliis loquar? aer hic blandus ac suaves aure, tellus aprica, fontes nitidi, piscosum flumen, umbrosum nemus, antra humida recessusque herbidi et prata ridentia; hic mugitus boum, avium cantus murmurque nimpharum penitusque abdita et ex re nomen habens clausa vallis et amena. [23] In circuitu autem certatim Bacho grati colles ac Minerve, neve in his que ad esum potumque pertinent parasitico more, quod non soleo, curiosius immorer, breviter sic habe: quicquid seu in terris seu in aquis hic nascitur, tale esse ut in Paradiso delitiarum, sicut theologi loquuntur, sive, ut poete, in campis Elysiis natum putes. Siquid vero, ut est animus hominis sepe voluptuosior quam oportet, exiguo ruri desit, facile finitimorum locorum ubertate supplebitur. [24] Postremo, ne singula prosequar, hic tibi quies exoptata et votiva tranquillitas et, qua nulle studioso animo divitie cariores, librorum copia ingens adest fideliumque convictus atque obsequium amicorum. Versaberis cum sanctis cum philosophis cum poetis cum oratoribus cum historicis; nos duo quantum sine satietate tua fuerit, latus tibi utrunque cingemus; nos tibi iam nunc animis occurrimus et ab occupate vite tempestatibus redeunti portum hunc quietissimum preparamus. [25] Genitor autem tuus interea flens atque anxius ad te venit et per singulos passus daviticum illud ingeminat: «Quis dabit michi pennas sicut columbe, et volabo, et requiescam?», 'ubi' scilicet 'filium meum primogenitum, quem michi de filio patrem feci, sospitem letus aspexero'? [26] Nos vero, qui te summo cum desiderio prestolamur, facimus quod amantes solent: singulos dies solicite numeramus et erectis auribus stamus siquid de te nobis felicius nuntietur. Inter tuorum vota igitur, pater amabilis, vive, oro, feliciter et vale et veni et propera supra vires animum attollens, ac sepe tibi et omnibus virtutibus tuis dicens poeticum illud famosissimum:
Durate et vosmet rebus servate secundis.

7

Ad Socratem suum, solicitudo de amici abitu.
[1] Venit amicus noster ad me, quem venturum promiseras. Data ac reddita salute, quesivi an a te literularum aliquid; ut «Nichil» ait, cogitare cepi frustra literas queri ubi viva vox adesset. Breviter autem sic habe, nil michi gratius illius hominis adventu; nosti quibus delectari soleam: quanto illi durior fortuna tanto ipse michi dulcior tantoque carior michi quanto ille vel sibi despectior vel superbis.
[2] Excepi eum ut potui et passus est locus: rustico rerum, animi autem apparatu regio, ostendique sibi montane solitudinis mee quantum pro tempore dabatur, quid per hos dies in ingenio, quid in ortulo, quid in agello severim quid ve messuerim. [3] Dum sic essemus ut nil nobis omnino preter tui presentiam deesse videretur et in singulis verbis tuum nobis nomen occurreret, cepit eum familiaris affecti animi cupiditas aliquantisper evagandi. Dixit esse sibi cordi insulam invisere, qui locus tribus passuum milibus abest, Sorgia illabente et preterlabente delectabilis. [4] Annui, ex pueris meis unum aliquem vie comitem ut acciperet hortatus; oravit ille ne profectionem suam, in qua magna sibi exhonerandi animi spes esset, sotio gravarem; nichil enim sibi in eo statu dulcius quam ut solus esse posset. Non autem sum miratus, nam et michi quantus sit amor solitudinis, quibus ego sum cognitus omnibus notum est. Sivi hominem; abiit hora prandii rediturus necdum rediit et iam biduo abest. [5] Quid agam? quid cause credam? quando illum expectem, an quo ve illum sequi iubeam? an ad te reversum suspicer? an longius profectum? ibi enim non est quo se iturum dixerat et nescio quid opiner; terrent me note hominis cure; mesto animo male committitur solitudo. Tu si de illo certius quicquam tenes, hac me perplexitate expedi. Nichil est quod amplius dicam, nisi illud Ovidii: «Res est soliciti plena timoris Amor»; «Qui maior absentes habet», ut Nasoni Flaccus accedat. Vale.
Ad fontem Sorgie,
Kal. Aprilis.

8

Ad Lelium suum, de generosis moribus matronarum romanarum.
[1] Ad. XIII° Kalendas Maias inter Aquensem coloniam et Maximino sacram domum, dum germanum "meum tuum nostrum imo Cristi", ut ait ille, revisurus pergerem, forte michi vie medio romanarum ingens acies matronarum fuit obvia; mirum, procul in frontibus in incessu genus ac patriam novi.
[2] Sciscitari tamen libuit, si forsan fefellisset extimatio. Cum vero iam iuxta essem et voces colloquentium audirem, nichil dubii superfuit. Figo gradum tamen quasi nescius et vulgari eas sermone maroneum illud interrogo: Que genus?unde domo? Ad primum italice sonum vocis lete subsistunt; e quibus natu maior: «Romane» inquit, «sumus Romaque profecte imus ab hispanum Iacobi limen. Tu autem an forte romanus es et an Romam vadis?». «Prorsus», inquam, «animo romanus, sed nunc minime Romam peto». [3] Tum vero familiarius circumfuse cunta fidentius colloquuntur. In primis reipublice statum quero; leta tristibus mixta respondent. Ubi ad particularia ventum est, nichil michi fuit antiquius quam ut de te quererem; bene valentem nuntiant auctumque felicibus et honestis nuptiis et "pulcra prole parentem"; que michi, quamvis pridem singula nota essent, non aliter tamen sum gavisus quam si noviter audirem seu te coram uxoremque et filium viderem. Addiderunt de periculis tuis quiddam, quod licet preteritum, trepidus tamen audivi, sic michi fando formidinem renovarunt; exitus, Deo gratias, felix erat.
[4] Hinc adolescentis nostri querens statum, didici quanto periculo ereptus esset dum Bertuldus senator, collega eius, irato populo obiectus et ut aiebant, lapidibus obrutus, periisset; succurritque confestim illud Lucani
Has urbi misere vestro de sanguine penasFerre datis; luitis iugulo sic arma potentes.
Audita autem causa tanti casus, rediit in animum illud Salomonis: «Qui abscondit frumenta maledicetur in populis». Male miser didicerat cesareum illud:
summa favorisAnnona momenta trahi
et illud
Nescit plebes ieiuna timere.
Interrogavi tandem num me agere quicquam vellent; erat enim animus propter Deum propter virtutem propter patriam propter te, siquid optassent implere pro viribus, et quod pecunie pro viatico sumpseram, cum illi partiri. Scis etsi nichil addidero, quid omnes una voce responderint: velle se nichil prorsus nisi ut pro eis orarem Cristum, daret prosperos in patriam reditus et in fine facilem superne civitatis ingressum; cetera illis affatim provisa. [5] Ego vero ut ex me aliquid accipere in animum inducerent, iterum atque iterum nequicquam institi. Quid vis? agnovi femineam romanam indolem et delectatus sum cogitans quam multarum nationum femine non solum oblata non respuerent, sed negata etiam importune deposcerent. Verum "odiosa veritas"; itaque nominibus abstinendum. [6] Romane autem nostre affectum animi mei gratanter amplexe, oblatam pecuniam magnifice contempserunt. Dicat modo qui volet importunos "ad petendum, ingratos cum acceperint"; pace tanti detractoris dixerim: Romanos ego novi et ad spernendum oblata magnanimos et memores acceptorum, nec viros modo sed feminas que natura dicuntur avariores. [7] Nolo te in his literis hodie tenere quantum eas in itinere die illa tenui tenuissemque libenter ad vesperam, cum esset hora diei nondum tertia, nisi quia veritus sum tam sacrum feminee devotionis impetum remorari, et ipse preterea festinabam, viso fratre, longiusculum iter duce Deo in Italiam acturus; quod maturare disposui, si forsitan fatum meum studio flecti queat, ne semper peregre profecturus expectare cogar vel Iulium vel Decembrem. Digredimur vale dicto. [8] Tum primum sensi ubi essem; interim enim durante colloquio Rome fui visusque sum Metelli Ceciliam et Fulvii Sulpitiam et Gracchi Corneliam videre et Catonis Martiam et Emiliam Africani totamque illam aciem illustrium veterum feminarum, sive ut convenientius ad rem loquar et etati nostre aptius, romanas Cristi virgines, Priscam Praxedim Pudentianam Ceciliam et Agnetem.
[9] Inde digressus, luce proxima fratrem vidi, virum nisi me amor fallit, omnium quos vidisse meminerim, inter procellosas mundi miserias felicissime navigantem et sic a terrenis elevatum atque ita dispositum ut et in vita hominis illius laudetur Deus et ego quanquam, proposito longe impar ac moribus, erubescam quidem ab ultimo preveniri, gaudeam tamen ac glorier michi talem sanguinis atque uteri fuisse consortem. [10] Illic inter germanos quinquennii postliminio reconiunctos longum pro tempore cupidumque colloquium fuit; multa ibi de multis, sed de nullo plura quam de Lelio nostro: qualiter fortuna tecum, qualiter tu cum illa, quid ageres, ubi esses, quam vite viam sequereris, quid de progressu, quid de fine disponeres, quam te tui similem exhiberes. Cui cum ad singula respondissem, letiorem quam inveneram dimisi; quam vero te salvere cupiat, scire te arbitror me tacito. Vale.
Ad fontem Sorgie,
VIII Kal. Maias.

9

Ad Zenobium Florentinum, commendatio conventus Montis Rivi cartusiensis.
[1] A Babilone novissima Niceam Vari Italiamque petentibus vie medio locus est dextrorsum decem passuum milibus submotus interque nemorosos montes et montanos rivos abditus et e situ ipso dictus ut arbitror. Mons Rivus enim loco nomen, domus antiqua Cartusie et prope ab illius ordinis fundata primordiis. [2] Geminos fratres ferunt ianuenses patria, arte navigatores et "mutatores", ut Lucani verbo utar, alterum "eoe" alterum occidue "mercis" eximios fuisse. Alii quidem aliter narrant; fides, ut dici solet, penes auctores maneat; ego referam quod audivi: solemne his simul domo proficisci cumque alter ab ortu alter ab occasu longo post tempore rediissent, in patria convenire; ibi res fortunasque suas recensere atque ut talium mos est, omnibus rite dispositis rursum digredi et maria retentare; [3] id cum sepe fecissent propitiaque fortuna usi magnas honestasque divitias aggregassent, contigisse ut ille ab oriente primus rediens, hunc ab occidente venturum audiret applicuisse Massilie; quem cum aliquandiu frustra solicitatum literis expectasset, suspicatum forte aliquid et ut est hominum genus illud, more impatiens temporisque parcissimum, ipsum postremo Massiliam venisse; inventoque fratre mutatis curis ac studiis pene alio, miratum quesivisse et quid rei esset ut solito segnior videretur, et respondisse illum navigatum satis esse, nolle se amplius vento vitam credere; [4] itaque de se frater ut bonum crederet, se vero iam sibi consuluisse portuque potitum, in litore imo in Paradisi vestibulo edificasse ubi fessus requiesceret, donec ad eternam commigraret domum; dumque ille magis admirans pergeret scrupulosius inquirere quid sibi frater his vellet ambagibus, inde sine alio responso manu apprehensa ad ea loca perductum, ubi ille sibi iam tunc monasterium de quo loquor inter asperrimas silvas et secretissima in valle construxerat; [5] cognitoque proposito fraterno ipsum quoque, subita devotione compunctum accensumque imitandi studio, aliud in colle proximo monasterium erexisse ac dotato largiter loco mundoque simul et voluptatibus desertis, ambos ibi Cristo quod restabat vite devovisse et perseveranter in finem persolvisse quod voverant. Gemina nunc unius cristicole familie domus extat, que ipso fateri videatur aspectu fuisse sibi geminos quidem sed unanimes fundatores. Hec hactenus.
[6] Illic ego, quod minime novum audis, carissimum unicumque pignus habeo germanum, in quo liquido cernitur quid est quod ait Psalmista «mutatio dextere Excelsi». Ita enim repente mutatus, ita ex adolescente vago et lubrico in virum stabilem atque constantem versus, ita denique de virtute in virtutem in dies alacrior ascendens, mutate mentis ardorem decenni iam perseverantia comprobavit, ut qui olim timori cureque michi fuerat, nunc stupori et gaudio sit ingenti.
[7] Hunc pridie revisurus, quem iam quinquennio magis interviseram et quem si in Italiam rediero, quandiu sim intervisurus nescio, paucosque ipse michi vix furatus dies, locum adii. Quid expectas audire? pias fratris lacrimas an illic agentium Cristi servorum humiles congressus, sanctam hospitalitatem salubresque sermones, quid dixerim, quid audierim, quid viderim, quid ibi me presente, quid abeunte gestum sit; [8] ut totus ille grex angelicus sacro sub lare circumfusus hospiti nullum devoti obsequii genus omiserit; ut digredientem comitati omnes usque ad extremum limen, fraterque ipse cum paucis longius usque ad radicem montis silvoso calle prosecutus, raptim pro tempore multa monens, multa rogans, multa denuntians, quibus nec dies nec nox tota suffecerat? Hec ego, inquam, omnia ingenio tuo potius extimanda quam calamo meo exponenda commiserim; unum, quod scire non potes nisi audias, attingam. [9] Siquidem inter multa et sobria et sancta solatia que michi ille sacer locus, illud breve tempus attulit, nescio quid illic amariusculum degustavi, credo ut detur intelligi verum esse quod scribitur: «qui volunt in Cristo pie vivere, persecutionem esse passuros» neque ullam homini viatori, ubicunque caput abdiderit, spem quietis donec in patriam sit perventum.
[10] Ecce enim hic innocuus celestium vere cetus hominum, honoribus divitiis delitiisque contemptis et invisibili hoste calcato, visibilibus nunc etiam ab hostibus molestantur interque seculares et ecclesiasticos tyrannos, miserabile dictu, aliene passim avaritie preda sunt, et sepe necessitate ultima coacti a divinis laudibus distrahuntur. Longa est historia si que perferant indigna complectar; summa est, unde minutiora conicias licebit. [11] Omne latus ambiunt tyrannuli, importunissimum genus et si detur, nullo non calle fugiendum. Sicut enim magni tyranni sepe rapiendo munifici sunt, sic parvi munifici nunquam, semper aridi famelici sitientes, qui de rapinis minoribus inardescant et in spem maiorum veniant rapinarum. Ceterum Cristi famulis illic voluntaria servitute conclusis nulla fuge, nulla tyrannice misericordie spes est; totum in divino regioque presidio repositum. [12] Itaque olim alme memorie Carolum Secundum regem Siculum, huius nostri regis avum, supplices adierunt orantes ut eis unum ex regiis satellitibus deputaret, quo teste sub umbra iusti regis ab iniuriis tegerentur; quod ille, qui more Cesareo nichil negare noverat quod dono dignum esset, libenter annuit, eoque velut clipeo multos annos sub illo rege, deinde sub filio eius, summo regum atque hominum Roberto, quietius exegerunt; donec quidam Massiliensis Ecclesie, unde gravius infestantur, factus epyscopus, tantus ordinis amator tantusque iustitie cultor fuit, ut cum eo mallent voluntarie quam vi aut ullo superioris imperio agere. [13] Ita multis itidem cum illo annis concorditer actis et ceteris ab iniuria boni presulis veneratione cessantibus, diu nullus privilegio regio locus fuit. Sic tractu temporis per simplicitatem pauperum Cristi, que apud sapientes seculi stultitia, apud Deum sapientia magna est, munus optimorum regum obsolefactum atque antiquatum extitit. [14] Inde autem, dicto epyscopo rebus humanis exempto protinusque aliis atque aliis peioribus in locum eius assumptis, omnia in deterius versa, donec paulatim ad antiqua reditum est, et Ecclesia Massiliensis suum tyrannum habet et castra monasterio vicina, ut est natura hominum ad imitationem exemplorum malorum promptior quam bonorum, tyrannidem exercent solito etiam duriorem.
[15] Dum antilucanas Cristo laudes canunt, ecce lacrimosus pastor abactum gregem nuntiat; dum dominice memoria passionis sacris renovatur altaribus, ecce gemens villicus segetem vineam pratum ortum tyrannorum armentis clamitat lacerari; dum parcissime cenule dumque somni brevissimi tempus advenit, famulorum Cristi famulus vel edituus sacre domus, pulsatus ab executoribus tyrannorum, plenus querelarum veniens monachorum silentium interrumpit.
[16] Fugiunt ad antiqua remedia et regiis armis se se tegunt; irridetur antiquitas ipsique non aliam ob noxam nisi quia se libertate sub Cristi iugo dignos censuerunt, graviori servitio premuntur. Quid te diutius morer? si que audivi audias, non magis lacrimas teneas quam tenui; est ibi calicum amictuum et librorum bona copia, quos egre per hoc tempus a predonibus defenderunt. [17] Nichil denique spei est nichilque remedii nisi rex noster ad direptum Cristi tugurium oculos regie pietatis inflectat et predecessorum suorum, avi ac patrui, privilegiis renovatis, alienis manibus fundatum locum sua benignitate liberet atque restituat, non minoris meriti futurus quam qui condidit, sicut non minor est Bruti vel Camilli gloria quam Romuli, si vera horum virtus et non illius falsa divinitas extimetur.
[18] Hoc a me igitur cum lacrimis petierunt ut vel satellite regio restituto vel protectore aliquo dato, ab iniuria tuti essent. Respondi me preter reverentiam ac fidem de rege nichil meritum; habere tamen ibi maximum et optimum illum virum qui omnia possit apud regem; illi etiam me sua potius virtute quam meo merito carum esse; sperare non defuturum iustitie qui sit tam pronus ad gratiam quique erga religionem illam qualiter sit affectus, suis impensis suaque diligentia, prope muros patrie extructo nuper insigni cenobio, declaravit; [19] intercessurum me igitur apud illum te medio, ne si ei scripsero, rebus in maximis occupatum animum tedio scripture longioris afficiam. Lingua tua calamus meus erit; itaque enim iustissime illorum preces meis digitis ad oculos tuos, lingua tua ad illius aures et per illum ad regis notitiam perferentur. Augustum Cesarem, «templorum omnium conditorem aut restitutorem» a Tito Livio dictum; ut imitetur suade huic nostro seu verius vincat, et sicut ille falsorum, ita hic veri Dei templa restituat, quorum se iam exhibuit fundatorem. [20] Habes rei summam videsque quid petitur, et petitionis iustitiam et petentium dignitatem et desiderium meum vides. Non honerabo te precibus ne diffidentie signum sit; profecto autem si te gesseris ut spero, rem feceris et Cristo gratissimam et michi. Vale.

10

Ad eundem.
[1] Quam legis epystolam, in qua pro Cartusiensibus intercedo — loquor autem nostro more, non veterum, apud quos intercedere impedire est et rei cuipiam ne ad exitum provehatur occurrere — ipsam ergo quam legis epystolam vel legisti, in illa devotissima heremo conceptam et post dies paucos in Elicone nostro scribi ceptam, hoc ipso die — sic quieti fortuna invidet — in Babilone complevi, quo nudiustertius redii ut irrediturus abeam. [2] Premissis enim rursus in Italiam exploratoribus nuntiis, invenio, etsi nil usquam constet esse tranquillum, aliquam tamen fesso votivi portus effigiem non deesse. Quicquid erit feram, dum meminero toto orbe nil Babilone turbidius, nil peius, cuius ea procellarum rabies est ut nichil in circuitu, ne Elicona quidem ipsum, pacatum sinat; hec, inquam, memorans, modo hinc absim, quocunque caput hoc sors imperiosa rotaverit, me solabor.
[3] Quid autem? fortunam ne loci mutatam reris an nostram? nunquam me hic letus rumor invenit; ne faciet quidem. Confestim igitur ut hoc infame limen attigi, gemino simul acri nuntio percussus, didici casum tuum et illius viri optimi iacturam. Video quid huic calamo debitum, sed occupationes officio officiunt. [4] Locus, tempus, angustie, turba negotiorum fugientem insequens nusquamque terrarum alibi dulci sic manum iniciens libertati, iter quoque, quod duce Deo mox ut hanc literulam implevero, velut is qui carcerem fugit, festinabundus arripiam, hec omnia me amice scribere prohibent, non dolere. More autem meo antiquo hinc digressus in solitudine mea subsistam, sed diebus octo, non pluribus; iter hoc equidem sic animo partior, ut hinc emersisse dimidia et amplius eaque difficillima vie pars, cetera brevia prorsus et prona sint. Vale.
Babilone, IV Kal. Maias.

11

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, quam cara res sit tempus.
[1] Non solebat michi tempus esse tam carum; quamvis enim eque semper incerti, plus saltem sperati temporis tunc erat; nunc res et spes, postremo omnia in angustum desinunt. Paucitas autem est que precium rebus facit; fac terra passim margaritas ferat: calcabuntur ut lapides; fac totidem sint phenices quot columbe: unice avis fame perierit; fac balsami arbusta late montes tegant: plebeius liquor erit; denique in rebus omnibus quantum numero cumulo ve succreverit, tantum precio decidet. [2] Contra vero propter inopiam vilissima rerum cara erunt: hinc per arenas siticulose Lybie in manu romani ducis invidiosus exiguus latex erat; hinc obsidione Casilini fedissimum animal, mus, in precio fuit; hinc, quod omne molestie genus supergreditur, sepe ignavissimi homines sola virorum penuria floruerunt. Exemplis abstineo, nominum feditatem dedignante calamo; quanquam, quid exemplis est opus? non vici vacant, non platee portentis talibus; nulla evo nostro crebrior pestis. [3] Si sine iactantia dici potest, nunquam michi tam vile tempus fuit ut quibusdam coetaneis meis, nunquam tamen in eo precio quo debuit. Vellem posse dicere nullum me diem perdidisse; multos perdidi utinamque non annos. Illud dixisse non metuam: nullum, quod meminerim, diem ignorans perdidi; non elapsa sunt tempora sed erepta, ita ut in mediis vel occupationum laqueis vel ardoribus voluptatum dicerem: 'heu, dies hec michi irreditura subripitur'. [4] Ideo tamen id michi accidisse nunc intelligo, quia nondum "tempori precium posueram", precium illud cuius ad Lucilium suum scribens Seneca meminit. Noveram caros dies, inextimabiles non noveram; audite me, pueri, quibus integra est etas, inextimabile tempus est. Hoc illa etate nesciebam qua optimum atque utilissimum scitu foret; non extimabam tempus suo precio; serviebam amicis; imputabam laborem corporis, animi tedium, pecunie impensam; tempus ultimum erat. [5] Nunc video, primum esse debuerat; siquidem et laborem quies temperat et amisse redeunt pecunie, tempora semel elapsa non redeunt: ea demum irreparabilis est iactura. Quid ergo dicam? nunc cepi — hec "mutatio dextere Excelsi"; opto id quidem, sed non audeo dicere —; incipio certe tempus agnoscere non aliam ob causam nisi quia ipsum me deserere incipit; tunc, puto, clarius, agnoscam cum omnino preterierit. O miseri, quibus nos angustiis reservamus! quid credis? quanti precii dies unus esse poterit animam agenti! [6] Certe ego iam hinc extimare tempus incipio, nondum tamen qua debeo sed qua possum; agnosco fugam incredibilem lapsumque precipitem nullis nisi ardentis atque impigre virtutis arcendum frenis; cerno me destitui damnumque meum pene oculis metior et sepe virgilianum illud in ore habeo: est michi
iam breviorque dies et mollior estas;
nam et bona pars temporis a tergo est et affectus animi lentescunt eoque lucro fugitivi temporis damna compenso. Que cum ita sint, et breviores, deinceps epystolas, et submissiorem stilum et leniores decet esse sententias; primum temporis brevitati, reliqua fatigato animo ascribes.
[7] Neve me frustra hodie philosophatum putes, novi ego animum moresque tuos, de amicorum successibus totus pendens; quem vero apud te amicitie gradum teneam, scio. Ureris angeris estuas afflictaris et dum maxime siles, clamat humanitas tua, meque de rebus meis invicta pietas interrogat, qualiter atque ubi sim, quid cogitem, quid moliar. [8] Accipe igitur epythoma brevissimum sub quo ingens latet historia: corpore valeo quantum solent e contrariis compacta corpuscula; equidem ut et animo valeam, magnis viribus enitor, utinam efficaciter; alioquin voluntas nuda laudabitur. Morem sane meum nosti; animum rerum fessum locorum alternatione reficio. [9] Itaque biennio iam in Galliis exacto, revertebar, et cum Mediolanum pervenissem, maximus iste italus iniecit manum tam suaviter tantoque cum honore quantum nec merui nec speravi, verumque ut fatear, nec optavi. Excusassem occupationes turbeque odium et quietis avidam naturam, nisi parantem loqui velut cunta presagiens prevenisset, et in maxima frequentissimaque urbe solitudinem ille michi in primis et otium promisisset atque hactenus, quantum in eo est, promissa prestaret. [10] Cessi igitur hac lege ut de vita nichil, de habitaculo aliquid immutatum sit idque non amplius quam quantum fieri potest illesa libertate salvo otio. Quod quandiu futurum sit, ignoro; augurio breve erit, si eum, si me, si utriusque curas longeque diversis occupationibus circumdatam vitam novi. [11] Habito interim in extremo urbis ad occiduam plagam secus Ambrosii basilicam. Saluberrima domus est, levum ad ecclesie latus, que ante se plumbeum templi pinnaculum geminasque turres in ingressu, retro autem menia urbis et frondentes late agros atque Alpes prospicit nivosas estate iam exacta. [12] Iocundissimum tamen ex omnibus spectaculum dixerim quod aram, quam non ut de Africano loquens Seneca, «sepulcrum tanti viri fuisse suspicor», sed scio, imaginemque eius summis parietibus extantem, quam illi viro simillimam fama fert, sepe venerabundus in saxo pene vivam spirantemque suspicio. [13] Id michi non leve precium adventus; dici enim non potest quanta frontis autoritas, quanta maiestas supercilii, quanta tranquillitas oculorum; vox sola defuerit vivum ut cernas Ambrosium. Hec hactenus; huius autem more spatium cum primum michi notum esse ceperit, tibi incognitum non sinam. Vale.
Mediolani, X Kal. Septembris
, ante lucem.

12

Ad eundem, familiariter.
[1] Et familiaribus curis meis, quibus nulla pars temporis vacat, et necessarie quieti, que vel ab invito suum exigit, et nocturnis Dei laudibus, quas ingrate mentis oblivioni sic humana pietas opposuit ut de die in diem vote nostra reddamus, postremo et epystole tue et amicorum literis, multis inquam magnisque rebus vix una parva nox datur; ad auroram se venturum minatus est nuntius et faciet: nam et suum geritur negotium et cum sero literis honustam michi porrigeret manum, faciem festinantis aspexi. [2] Sed quid solicitus sum? minor fuerat nox Vulteii, qua fando potuit trepidis ante comitibus amorem mortis ingerere; sepe perexiguo spatio magna complentur; non tam breve tempus est ut fama loquitur, quamvis admodum breve sit; puto enim ad multa sufficeret nisi illud nostra segnities angustaret; laxare illud est animus, de quo fortassis dabitur ut alicubi pluribus ad te scribam. Quod ad hanc attinet noctem, tentabo si et oculos fessos brevi somno fallere et sententias longas brevibus verbis amplecti queam. [3] Michi quidem, amice, luculentissimus epystole tue tenor sole clarius animum scribentis ostendit: anxius es et rerum mearum torqueris eventibus, quo me voces, unde retrahas, quid de me speres quid ve michi metuas incertus; e quibus animi fluctibus sic emergis ut leta tibi tandem de me omnia et votiva pollicitus, conquiescas spe honesta et tam vera utinam quam amica; hic michi tam mitis affectus tuus magnam, fateor, sed non novam voluptatem affert. [4] Sciebam; nullis opus erat verbis; absentem intueor, tacentem audio. Quem vero te dicam, nisi, ut Ciceronis ad germanum dicto utar, «suavitate fratrem prope equalem, obsequio filium, consilio parentem»? singula delectant, nec immerito; sed quoniam deliberativum cause genus est, ultimo utor in presens consiliumque tuum tanquam providentissimi patris amplector et in eo quidem quod michi secretum esse iubes, tecum sentio. [5] De reliquis fortuna viderit ubi desinant, quis exitus, quis eventus, in quam partem obliquo vulgi iudicio trahantur; michi contingat nichil agere cuius non ratio probabilis reddi possit. Sentio equidem quod antequam scriberes sentiebam fatique mei reliquias agnosco: inter populi manus versor, mea sors vetus; sed noli, oro, diffidere: confricatione clarior fiam. Quid faciam videt vulgus interdum; quid cogitem, non videt; ita meliore mei parte, imo pene totus illum lateo. [6] Sed esto; solis ex actibus iudicemur. Quid tamen ideo sibi vult vulgus? nempe omnibus quantum licuit circumspectis, feci quod melius; siquid hic dubii est, at saltem quod minus malum credidi; parum enim abest ut iurem nichil hic boni fieri, astipulatore Psalmista: «Non est qui faciat bonum, non est usque ad unum». Postremo sive bonum sive malum, feci proculdubio quod necesse fuit. [7] Quis audebit obstrepere, non dicam iudicio meo, sed "necessitatis" imperio, "clavos", ut Flaccus vocat, "adamantinos summis verticibus affigentis" et iugo eneo superba regum "colla calcantis"? quid enim agerem, quibus uterer verbis, quas quererem fugas, quibus viis evaderem, quibus artibus tanti precatoris pondus excuterem, cui lentius obedire rebellare erat? Scitum est illud Laberii in Iulium Cesarem:
Etenim ipsi denegare cui nil potuerunt dii,Hominem me denegare quis posset pati?
[8] Hoc michi ad primam illius occurrit vocem, simul et illud non ignobile, dictum licet ab ignobili poeta:
Est orare ducum species violenta iubendi,Et quasi nudato supplicat ense potens.
Illud equidem inter multa vehementius urgebat, et reverentie mee stimulus et maiestati sue pondus accesserat, quod ipse quoque vir esset ecclesiasticus et quantum in tam excelso fortune gradu fieri potest, devotissimus; cuius conversationem fugere vir honestus sine nota superbie vix posses. [9] Proinde quid michi luctanti nunc etiam negantique vim attulerit, etsi verecundius silentio premeretur, tibi tamen tacitum nolim. Dum enim scrupulosius quererem quid ex me vellet, cum ad nichil eorum quibus egere videretur aptus essem aut dispositus, nichil ex me velle respondit nisi presentiam meam solam, qua se suumque dominium crederet honestari. [10] Hic, fateor, humanitate tanta victus erubui; tacui et tacendo consensi seu consensisse visus sum. Quid enim contra hec dicerem, non fuit et certe non affuit. Sed quid ago? tam facile utinam vulgo persuadeam vera hec esse quam tibi! quanquam, dii boni, quid est quod optare incipio? an oblitus propositi mei sum: vulgus ut libet, nos ut licet? Vale.
Mediolani, VI Kal. Septembris
, propere, silentio noctis intempeste.

13

Ad eundem, nil ab homine fieri posse quod non reprehendatur.
[1] Quicquam ne mortalium in rebus tanto consilio provisum est ut non obtrectatorum morsibus pateat? quem michi omnium hac peste liberum dabis? Cristus ipse ab his quos salvaturus advenerat, infamatus quin etiam interemptus est; nobiscum bene agitur si securi securium, si immunes verberum, verbis impetimur. Nisi forte mordaciores suspicamur antiquos, nulla unquam etas nostra etate procacior fuit. Unam tibi e fabellis referam vulgo notis et quibus anus ante focum hibernas noctes fallere solite. [2] Senex cum adolescente filio agebat iter, unus et is parvus asellus ambobus, quo vicissim laborem vie levabant. Hoc dum genitor veheretur, sequente pedibus suis nato, irridere obvii: «En» aiebant, «ut moribundus inutilisque seniculus, dum sibi obsequitur, formosum perdit adolescentem». Desiluit senex et invitum natum in suum locum sustulit. Murmurare pretereuntium turba: «En ut segnis et prevalidus adolescens, dum proprie blanditur ignavie, decrepitum patrem mactat». Pudore ille victus patrem coegit ascendere; ita uno quadrupede simul vecti. [3] Tum vero murmur occurrentium indignatioque crebrescere, quod una brevis duabus magnis beluis premeretur. Quid te moror? his moti pariter, ambo descendunt et vacuo asello pedibus incedunt propriis. Enimvero tunc illusio acrior risusque protervior, duos asinos uni ut parcant, sibi non parcere. Hic genitor: «Cernis» inquit, «fili, ut nil quod probetur ab omnibus fieri potest. Repetamus pristinum morem nostrum; hi suum loquendi carpendique omnia morem servent». Nil amplius dicam nec necesse est; rudis fabella sed efficax. Vale.

14

Ad eundem, maiorem hominibus stili curam esse quam vite.
[1] Risi ut iubebas; non ea tamen qua iubebas ratione sed alia quadam; neque enim ideo quod tibi tantisper latini sermonis vestigia titubassent ridiculum extimavi, sed quod titubasse tam graviter puduisset. Ita ego te unius verbi, imo unius sillabe, imo vero unius litere solicitum vidi, que tibi quidem elapsa et haud duriter auribus meis illapsa erat, ut dicerem: 'O doctissimorum licet hominum curas!' [2] Cui enim, queso, non idem possit accidere? Cicero noster summus latini eloquii parens est, proximus illi Virgilius, seu quoniam de hoc ordine dubitasse quosdam video, sunt certe romane facundie parentes Tullius et Maro, quod qui michi negaverit nil ipse sibi consenserim. Utrique tamen grammatica lis est integrarum etiam dictionum, cuius tedio Cicero ipse in epystolis ab Athico suo poscit auxilium, quo se "magna molestia liberandum" dicit. [3] Atqui siquid est in arte grammatica ubi titubanti labentique venia debeatur, in preteriti perfecti propemodum ambiguitate posuerim, cum ut grammaticorum princeps ait, ipsi probatissimi artium scriptores non omnino certis hec regulis disseruisse noscantur. [4] Sed nonne ego perinde tibi nunc excusationes aucupor, quasi ille tuus et non potius calami lapsus sit? Quando enim id ingenio tuo orique aureo excideret, quod proculdubio si vel dormiens loquereris, adverteres? Multa furatur calamus et plura sepe magnis ingeniis et magna tractantibus; nichil habenti nichil eripitur; magnorum domini parva damna non sentiunt;
Pauperis est numerare pecus
inquit Naso; sic est ingenium locuples quasi divitis heri domus, que quo maioribus aucta lucris, eo magis servilibus furtis obnoxia est. [5] Tu ergo 'perfluxi' dicere voluisti et profecto dixisti; calamus iugi opere fatigatus geminam subticuit consonantem. Parce suspitionibus, iam maior es quam qui vel obtrectatorum iudicio in talibus per ignorantiam labi possis. Sed vide, oro, cogita et intende acriter non tantum stilo ne obsit, sed animo etiam ut prosit error calami.
[6] Vide, amice, quanto nobis omnibus qui pulverem palestre huius attigimus, maior sit eloquentie cura quam vite et antiquius fame studium quam virtutis; quanta, queso, vigilantia cavemus nequid in sermone sordidum incultum ve sit, cum vite interim negligentes multa ibi squalida prorsus et horrentia contemnamus. [7] Ita pactorum humanorum servantissimi, divina iussa transgredimur, quando ut bene vivamus lex immobilis Dei est, ut vero sic aut sic loquamur humanum placitum atque conventum, quotidiani usus imperio motum sepe movendumque, cum, ut ait Flaccus,
lingua Catonis et EnniSermonem patrium ditaverit et nova rerumNomina protulerit,
in quibus et Ciceronem et Virgilium sequentesque alios multa mutasse et vel autoritate vel consuetudine mutaturos esse non sit dubium. [8] Hec nimirum est illa perversitas quam pater Augustinus in Confessionibus suis deflet, cuius verba, quoniam michi placuerant et tibi placitura ratus, inserui: «Vide» inquit, «Domine Deus meus, quomodo diligenter observent filii hominum pacta literarum et sillabarum accepta a prioribus locutoribus, et a te accepta eterna pacta perpetue salutis negligant, ut qui illa sonorum vetera placita teneat aut doceat, si contra disciplinam grammaticam sine aspiratione prime sillabe 'ominem dixerit, magis displiceat hominibus quam si contra tua precepta hominem oderit cum sit homo». Multa ibi preterea in hanc sententiam queritur nec iniuste. [9] Cum enim eloquentia sit paucorum valde, virtus autem omnium, quod est paucorum omnes appetunt, quod est omnium nemo. Ne enim hoc grammatice tantum exprobatum putes, quem michi poetam dabis qui non prius eligat vita claudicare quam carmine? quem historicum qui, cum res omnium seculorum literis memorieque mandaverit, quid reges egerint aut populi, que rerum series, que temporum alios docuerit, quid ipse agat rerumque suarum ordinem viteque brevis reddere rationem velit aut valeat?
[10] Iam ut percurram reliquos, ostende michi rethoricum qui non magis orationis deformitatem horreat quam vite; ostende dyaleticum qui non ab affectibus propriis quam ab adversarii conclusiuncula vinci malit. Sileo arythmeticos ac geometras, qui omnia numerant, omnia metiuntur, unius anime numeros ac mensuras negligunt. Musici numerum ad sonum referunt, huic studio omne tempus impenditur; hi sunt qui contemptis moribus tractant sonos, ciceronianum illud obliti: «maior et melior est actionum quam sonorum concentus»; ille ne discreparet elaborandum erat, hic sperni poterat in quo tantopere laboratur. [11] Astrologi celum lustrant, astra connumerant, «ausi rem» ut ait Plinius, «etiam Deo improbam»; quid imperiis atque urbibus eventurum sit tam audacter tanto ante denuntiant, quid sibi quotidie eveniat non attendunt; lune solisque defectus provident, presentem eclipsim anime non videntes. Iam qui clarum philosophie nomen habent, vel rerum causas querunt ventosa iactantia, scire autem negligunt quid est Deus rerum creator omnium, vel virtutes loquendo describunt, vivendo destituunt.
[12] Postremo, qui sibi nomen honestius presumpserunt et divinorum scientiam sunt professi, quo deciderint vides: ex theologis dyaletici atque utinam non sophiste; neque enim Dei amatores sed cognitores, neque id ipsum esse cupiunt sed videri; itaque cum alterum silentio sequi possent, alterum strepitu consequuntur. [13] En quo mortalium redacta sunt studia; o si scires quantus me nunc urget impetus, quantus dicendi calor accendit ut de his copiosissime disseram; sed maior confusiorque rerum area est quam que presenti calamo verri queat et nisi fallor, super iocoso tue brevis epystole fundamento satis edificatum est.
[14] Ad hec michi semper optate solitudinis otiique dulcedinem quanta nuper invise frequentie et insperatarum occupationum amaritudo consperserit, audivisti. Nimium diu felix fueram, nimium diu liber, nimium meus; invidisse fortunam dicam an forte celitus actum esse ne lascivire animus voti compos inciperet. Fateor enim, solitudo otium libertas nonnisi perfecte virtutis consummatique animi bona sunt, unde me multum abesse sentio et lugeo. [15] Profecto autem animo passionibus obsesso nil otio peius, nil solitaria libertate damnosius; tunc obsceni subeunt cogitatus, subit insidiosa luxuries, blandum malum et familiaris otiosarum mentium pestis, amor. Quibus ego me laqueis absolutum rebar, sed fortasse fallebar. [16] Ferenda fidelis medici licet asperior manus; quid enim si latentibus consulitur malis, quid si redivivis morbis occurritur, quid si brevi incommodo longa preteriti venturique otii felicitas commendatur? Certe ego sicut,
dum fata Deusque sinebant,
ut Virgilii verbo utar, otio meo cupidissime fruebar et fruerer si mansisset, sic mutate rerum sortis impatiens non sum, etsi cause effectuumque sim nescius. [17] Proinde quod in finem valde optas, ut merearis inter discipulos meos dici, quid nisi nimis amicum et modestum et humile votum est? inter amicos diceris, eosque non ut vulgus sed ut docti vocant, quorum vices quanta sit raritas. Te quidem ut studiorum et voluntatum omnium, ut patrie nominisque participem habeo, sic, siquid id est, et glorie velim, haud ignarus feliciter me hoc contubernio mercari opulentamque sotietatem magnamque lucri spem parvo michi fame peculio comparari. Vale.
Mediolani, XVI Kal. Octobris
, ante lucem, propere.

 

LIBER XVII

1

Ad Gerardum cartusiensem monachum, quenam vera philosophia, quenam vera lex, quis ambarum optimus magister.
[1] Religiosi cuiusdam viri manibus religiosior michi libellus tuus allatus est. Aperui lecturus eum in crastinum; erat enim pars diei ultima. "Ipse michi blanditus est", ut ait Seneca; itaque non ante deposui quam totum in silentio perlegissem; ita cena corporis in noctem dilata, splendide interim cenatus animus cibis suis suaviterque refectus est.
[2] Delectatus sum, germane unice, plusquam dici potest, intelligens non modo propositi sancti constantiam speratam semper ex te aut contemptum rerum fugacium ab olim michi notissimum, sed insperatam et inopinam hanc copiam literarum, quarum expers religionem illam Deo gratissimam, ac pene nudus intrasti. [3] Quamvis enim in literis non sit salus, est tamen fuitque iam multis ad salutem via; signum preterea excellentis et facile in altum evasuri animi, posse rem tantam sine preceptore percipere; licet, ut verum fatear, non tu hec sine preceptore perceperis, sed cum habueris preceptorem, qui non tantum colere possit ingenium sed largiri, sub quo te brevi tempore profecisse adeo non miror; [4] cum sepe dicto citius summam Ille virtutem ac sapientiam multis infuderit, multos ex imis tenebris ad supremam lucem nutu miserante subvexerit, te quoque nunc, frater, aspiciendo et miserando doctum ex indocto et de naufrago salvum fecit. Illi laudes et gratias non tibi, nequid forte me tibi hodie adulatum putes; quod si nunquam feci, non est huius etatis ut incipiam. [5] Solebant equidem prisci viri studiorum causa cecropias Athenas petere, presertim antequam ut militie atque imperii sic literarum quoque Roma fons esset; nostra secula Parisius aut Bononiam petunt, quam nos — meministi enim — prima etate petivimus, frustra quidem, quod sepe amicorum cupiditas questa est, nos autem semper non in ultima divinorum munerum parte posuimus.
[6] Ita peregrinationes sumptuosas atque difficiles avide subit humana durities nullumque respuit laborem, quo ventose pars una philosophie aut legum insidiosa loquacitas queratur ac singulis hauriendis exhauriatur etas tota, nulla parte temporis curis melioribus deputata. [7] Tu veram philosophiam veramque legem vixdum pleno decennio didicisti; nolo enim opineris hanc esse philosophiam quam in una urbe mille nunc homines profitentur; non adeo vulgare bonum est ut multi credunt. Hec quam prostitutam vulgo cernimus, quid intendit nisi solicite atque anxie circa questiunculas et verba versari, quorum ignorantia sepe non minus tuta, forte etiam tutior quam scientia est? [8] Ita penitus oblivioni veritas datur, negliguntur mores boni, res ipse spernuntur in quibus philosophia illa nobilis est que neminem fallit, inanibus tantum verbis intenditur; quod ita esse philosophorum vita testatur, nichil implens omnium que predicat. [9] «Quotus enim quisque philosophorum invenitur» ut in Tusculano suo Tullius ait, «qui sit ita moratus, itavita et moribus institutus» ut ratio postulat, qui disciplinam suam non ostentationem scientie sed legem vite putet, qui obtemperet ipse sibi et decretis suis pareat? Videre licet alios tanta levitate et iactatione ut eis fuerit non didicisse melius; alios pecunie cupidos, glorie nonnullos, multos libidinum servos, ut cum eorum vita mirabiliter pugnet oratio, quod quidem michi videtur esse turpissimum. [10] Ut enim si grammaticum se professus quispiam barbare loquatur, aut si absurde canat is qui se musicum velit haberi, hoc turpior sit quod in eo ipso peccet cuius profitetur scientiam, sic philosophus in vite ratione peccans hoc turpior est quod in officio cuius magister esse vult, labitur artemque vite professus delinquit in vita». In quibus Tullii verbis illud inter multa notabile, quod philosophiam non verborum artem dicit esse sed vite.
[11] Vis, amantissime frater, nosse, si forte non nosti, quenam philosophia vera sit ut intelligens quantum in ea brevi tempore profeceris, alacrior pergas ad reliqua? vis omnibus qui falso philosophie nomine tumescunt negatas aures michi prebere meque unum hic audire, imo non me sed philosophorum principem Platonem et Cristi philosophum Augustinum libro superne civitatis VIII? [12] «Nunc» inquit, «satis sit commemorare Platonem determinasse finem boni esse secundum virtutem vivere, idque ei soli evenire posse qui notitiam Dei habet et imitationem, nec esse aliam ob causam beatum. Ideoque non dubitat hoc esse philosophari, amare Deum, cuius natura sit incorporalis; unde utique colligitur tunc fore beatum studiosum sapientie, id enim est philosophum, cum frui Deo ceperit. [13] Quamvis enim non continuo beatus sit qui eo fruitur quod amat — multi enim amando ea que amanda non sunt, miseri sunt et miseriores cum fruuntur — nemo tamen beatus est qui eo quod amat non fruitur. [14] Nam et ipsi qui res non amandas amant, non se beatos putant amando sed fruendo; quisquis ergo fruitur eo quod amat verumque et summum bonum amat, quis eum beatum nisi miserrimus negat? Ipsum autem verum et summum bonum Plato dicit Deum, unde vult esse philosophum amatorem Dei, ut quoniam philosophia ad beatam vitam tendit, fruens Deo sit beatus qui Deum amaverit». [15] Hec apud Augustinum sententia Platonis ad verbum relata est, qui unus ex omni philosophorum cetu propinquior accessit ad veram fidem, quem in hoc ut in aliis multis complexus Augustinus, eodem libro: philosophie «ipsum nomen» inquit, «si latine interpretemur, amorem sapientie profitetur: porro si sapientia Deus est, per quem facta sunt omnia, sicut divina autoritas veritasque monstravit, verus philosophus est amator Dei». [16] Quibus illud incuntanter addiderim, apud nos qui quotidie fatemur Cristum Deum nostrum, consequenter veraciterque concludi verum philosophum nonnisi verum esse cristianum. Quid vero michi tribuo? nichil est additum a me preter Cristi nomen; quid enim aliud sentiebat Augustinus ipse ubi ait: [17] «Si sapientia Deus est per quem facta sunt omnia, hic enim proculdubio est Cristus; etsi enim unaqueque persona Trinitatis Deus sit, quod fateri, ut ait Athanasius, cristiana veritate compellimur, atque ita sit summa potentia summa sapientia summa bonitas, proprie tamen Cristus sapientia Patris est per quem omnia facta sunt, quod et ex evangelio Ioannis et ex simbolo fidelis assidue cantat Ecclesia»? [18] Et Augustinus idem Vere religionis libro de operibus Trinitatis agens: «Non aliam» inquit, «partem totius creature fecisse intelligatur Pater, aliam Filius, aliam Spiritus Sanctus, sed simul omnia et unamquanque creaturam Patrem fecisse per Filium in dono Spiritus Sancti». Hoc est quod idem et sepe alias et in eiusdem libri fine repetiit: «Unum Deum, a quo sumus, per quem sumus, in quo sumus»; et rursus: «Unum Deum, a quo omnia, per quem omnia, in quo omnia». [19] Idem XI De civitate Dei: «Cum in unaquaque creatura» inquit, «requiritur quis eam fecerit, per quid fecerit, quare fecerit, respondeatur: Deus, per Verbum, quia bona est, ut cum altitudine mystica nobis ipsa Trinitas intimetur, hoc est Pater et Filius et Spiritus Sanctus»; et post pauca: «Credimus» inquit, «et tenemus et fideliter predicamus quod Pater genuerit Verbum, hoc est sapientiam, per quam facta sunt omnia, unigenitum Filium, vivus vivum, eternus coeternum, summe bonus equaliter bonum». [20] Non expedit que sequuntur inserere, cum omnis scriptura de Cristo loquens omnia per ipsum facta confirmet. Si hec igitur sapientia est Deus idemque Cristus Dei Filius, philosophia autem sapientie amor est, ex ipsis etiam Augustini verbis sine dubietate concluditur verum philosophum nisi Dei amatorem verumque cristicolam esse non posse. [21] Hanc tu ergo philosophiam, germane optime, non Athenis aut Rome, non Parisius, sed devoto in monte ac religioso in nemore feliciter apprehendisti, multo illis verior securiorque philosophus, qui, ut Augustinus idem ait, «siquando ad disputationem venitur, platonico nomine ora crepantia quam pectus vero plenum magis habere gestiunt».
[22] Quod si de Platonicis etiam verum est, qui ex omni philosophorum acie preferuntur a nostris, quanto de illis est verius de quibus Apostolus loquens ait: «Cavete nequis vos decipiat per philosophiam et inanemseductionem secundum elementa mundi», qui scilicet alias atque alias, quas nunc enumerare non oportet, innumerabiles sectas ex infinitis erroribus extruxerunt!
[23] Quid nunc de legibus me dicturum putas? Multos legum inventores diversis in gentibus fuisse novimus; sed ut obscuriora preteream, clari sunt legibus inventis apud Argos Phoroneus, apud Lacedemonios Lycurgus, apud Athenienses Solon, cuius leges ad Romanos inde transvecte multum ornatus atque amplitudinis acceperunt. [24] Hinc et lex duodecim tabularum legesque alie et senatusconsulta et plebiscita et honorarium ius pretorum, postremo dictatorum ac principum edicta; he autem leges omnes et sique alie sunt, sicut humanitus adinvente sic humanitus immutate, pro varietate temporum mutatis affectibus et voluntatibus hominum in quibus ille fundate erant; comune est enim ut una lex aliam corrigat. [25] Vis eternam legem esse? eternum illi subicias fundamentum. Lex populo israelitico per Moysen Deo dictante data est; illa quidem stabilior; sed nunquid eterna? certe per Moysen lex, per Iesum Cristum gratia implens legem; Ille non evacuans sed implendo, non quidem legem ipsam at multa legis sacramenta finivit; [26] unde in Psalmo CXLIII Augustinus: «Meministi» inquit, «quanta in veteri lege et legamus et non observemus, sed tamen aliqua significatione premissa et posita intelligamus non ut abiciamus legem Dei, sed ut sacramenta promittentia, impleta promissione, non celebremus; quod enim promittebant venit; gratia enim Novi Testamenti in Lege velabatur, in Evangelio revelatur; velum removimus, quod velabatur agnovimus; agnovimus autem in gratia Domini nostri Iesu Cristi, capitis et salvatoris nostri, qui pro nobis crucifixus est, quo crucifixo etiam velum templi conscissum est». [27] Quod Augustini testimonium precipue propter hoc ultimum inserui, ut liquido animadvertas scissuram veli, quam in Evangelio legimus, ingentis cuiusdam ineffabilisque mysterii fuisse, signantem velo veteri, quo usque in illud diem legis archana tegebantur, Cristi passione conscisso, revelata omnia populo humili ac novo, que superbus antiquior tumidis et caligantibus oculis non vidisset. [28] «Iudei enim, quamvis uni omnipotenti Deo supplicent» ut alio quodam loco Augustinus idem ait, «sola tamen temporalia et visibilia bona de Illo expectantes, rudimenta novi populi ab humilitate surgentia in ipsis suis scripturis nimia securitate noluerunt advertere atque ita in veteri homine remanserunt». «Vetera autem» ut alibi ait idem, «quamvis priora sint tempore, nova tamen anteponenda sunt dignitate, quoniam illa vetera preconia sunt novorum». [29] Itaque ut ad propositum revertar, lex ipsa mosaica, quamvis humanarum legum omnium sanctissima, ipsa tamen ut vides in multis gratie cessit, que per Iesum Cristum facta est. Huius autem solius est lex illa immobilis et eterna, nulli unquam cessura sed cui vel cessure sunt omnes vel cesserunt; hec est illa «suscipienda lex Dei» de qua Lactantius Cecilius Formianus non otiose agit in quodam loco, «que nos adsapientie iter dirigit, illa sancta, illa celestis, quam Marcus Tullius in libro De republica III pene divina voce depinxit, cuius ego, ne plura dicerem, verba subieci: [30] 'Est quidem' inquit Cicero, 'vera lex, recta ratio, nature congruens, diffusa in omnes, constans, sempiterna, que vocet ad officium iubendo, vetando a fraude deterreat, que tamen frustra neque probos iubet aut vetat nec improbos vetando aut iubendo movet. Huic legi nec abrogari fas est, neque derogari aliquid ex hac licet, neque tota abrogari potest; nec vero aut per senatum aut per populum solvi hac lege possumus, neque est querendus explanator aut interpres eius; [31] nec erit alia lex Rome, alia Athenis, alia nunc, alia posthac, sed et omnes gentes et omni tempore una lex et sempiterna et immutabilis continebit; uniuscuiusque erit comunis quasi magister et imperator omnium Deus, ille legis huius inventor disceptator sator, cui qui non parebit, ipse se fugiet et naturam hominis aspernatus, hoc ipso luet maximas penas, etiamsi cetera que putantur supplicia effugerit».
[32] Hec est ergo, mi frater, ciceroniana lex Dei, quam vir ille, non dicam quod Lactantius ait, «longe a veritatis notitia remotus» sed qui veritatem hanc, Cristo quem non noverat revelante, cognosceret, adeo "significanter expressit" ut significantius nemo posses aut brevius, eorum quoque qui vere fidei sacramentis initiati sunt, quod sine dubio — in hoc enim a Lactantio non discordo — divino aliquo spiritu instigatus fecisse credendus est. [33] Scis autem cur immobilis divina lex est? quia ab Illo lata est qui semper "idem ipse est, et anni sui non deficient", et de rebus est non transeuntibus neque mutabilibus, sed eternis; etsi nonnunquam de transitoriis loquatur, in ipsa tamen mente legislatoris omnia ad eternam illam referuntur vitam ultra quam nichil est; ita legem ab infinito et immutabili et de immutabilibus atque impossibilibus aliter se habere editam, in eterna republica interminabilem quoque et immutabilem esse necesse est. [34] Huius auctor legis est Cristus et hec est illa «lex Domini immaculata convertens animas», de qua loquitur Psalmista, illudque «testimonium Domini fidele sapientiam prestans parvulis». Hanc tu legem, germane carissime, non inter scolasticorum greges in strepitu, sed solus in silentio didicisti, quod utique non fecisses si parvulus non fuisses; [35] pro parvulis enim humiles accipi, locus ille testatur ubi scriptum est: «Sinite parvulos venire ad me, talium est enim regnumcelorum», et ille: «Abscondisti hec a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis», sed in primis ille a te non pretermissus, ubi cum dixisset: «Custodiens parvulos Dominus», ut aperte monstraret qui sint isti parvuli, mox adiecit «Humiliatus sum et liberavit me», tanquam si diceret: 'Cum custodiat Dominus parvulos, ut me quoque custodiat, humilitate parvulus factus sum'. [36] Ceterum huic tante docilitati ydoneus preceptor accessit, non in philosophicis Aristotiles, non Pithagoras aut Plato, non in lege Papinianus, non Ulpianus aut Scevola, sed Cristus; utrobique sub tanto magistro facile devotum et humile fructificavit ingenium; Illum ama, Illum cole, Illi, quia nichil aliud Illo dignum habes, multo dignius quam Eschines Socrati, da te ipsum; meliorem reddet ille te tibi; quod discipulo suo Socrates pollicetur, Iste prestabit. [37] Age illi gratias semper cum pro multis tum pro eo nominatim, quod hunc tibi animum dedit, quem antequam daret non habebas; neque hic verearis ne sis nimius neve gratias agendo, laudando et amando illius benificentiam excedas, quam equare nunquam poteris cogitando. Hoc unum est quo illud Terrentii trahi nequit: «nequid nimis», de quo illud potius vere dicitur: «nunquam satis». [38] Ac ne forte tam efficax Cristi magisterium mireris, quod sub illo tantum brevi tempore profeceris quantum nec in academia Platonis, nec in omnium philosophorum aut iurisconsultorum scolis toto tempore profecisses, cogita quantalibet hominis magnitudo, Deo comparata, quam sit nichil omnino. Plato magnus vir, magnus Pithagoras, magnus Aristotiles, magnus Varro; ita dico: magnus horum quilibet si per se consideres. [39] Non magne stature fuisse fertur Augustus Cesar, verum adeo elegantis ut facile corporis brevitatem venustate redimeret; id vero non amplius quam dum quisquam procerior accessisset: tunc ingenio dissimulata brevitas apparebat. [40] Vis tu et horum qui maximi videntur magnitudinem veram nosse? unumquemlibet ex illis vel potius omnes simul et quotcunque precesserunt aut secuti sunt aut usque in finem seculi sequentur, confer uni Cristo; videbis elata forte sed inania nomina et quod valde suspexeras, cognita veritate despicies; [41] subito splendor ille cessabit ubi sol iustitie Cristus illuxerit, ad quod credendum, quamvis non sis exhortandus, ut tamen securius maiori credas, velim tibi cogitanti de hac re ad memoriam redeat ille Psalmi locus: «Absorpti sunt iuncti petre iudices eorum», sive, ut translatio vetus habet, «Absorpti sunt iuxta petram iudices eorum»; petra autem, ut novimus, Cristus est. [42] Itaque locum illum exponens Augustinus: «Tota terra» inquit, «a solis ortu usque ad occasum, laudate nomen Domini. Quid faciunt pauci aliter disputantes? iudices sunt impiorum. Sed quid ad te? vide quod sequitur. 'Absorpti sunt iuxta petram iudices eorum'. Quid est 'absorpti sunt iuxta petram'? 'Petra' autem erat Cristus; 'absorpti sunt iuxta petram', 'iuxta', idest comparati; 'iudices' magni potentes docti. Ipsi dicuntur 'iudices eorum' tanquam iudicantes de moribus et sententiam proferentes. [43] Dixit hoc Aristotiles: adiunge illum petre, et absorptus est; quis est Aristotiles? Audiant dixit Cristus et apud Inferos contremiscit. Dixit hoc Pithagoras, dixit hoc Plato: adiunge illos petre, compara autoritatem illorum autoritati evangelice, compara inflatos crucifixo; dicamus eis: 'Vos literas vestras conscripsistis in cordibus superborum; Ille crucem suam fixit in frontibus regum; postremo mortuus est et resurrexit; mortui estis et nolo querere quemadmodum resurgatis'. Ergo absorpti sunt iuxta petram iudices eorum; tandiu videntur aliquid dicere donec comparentur petre». Hec ad literam Augustinus. [44] Multa quidem hodie, ut vides, de alieno supra morem meum interserui, quanquam, ut a doctis viris accepimus, "quicquid ab ullo bene dictum est" nostrum sit vel utendo certe nostrum fieri possit; est enim ut rerum sic verborum usucapio. Feci autem ut plus fidei dictis meis esset apud te, tantorum hominum testimonio probatis, apud quem tamen, fateor, ut magna michi semper autoritas fuerit sine ullis externis adminiculis, non meritum quidem meum sed tua vere utique germana caritas fecit. [45] Et hactenus quidem, frater, letissimo stupori meo, qui ex insperata literarum tuarum ubertate oritur, responsum sit. Nichil modo prorsus ad reliqua, nisi quod quecunque libellus ille tuus continet, que sunt multa, magno plausu complector et laudo supplicibusque votis postulo ne minus adiuvent animum quam delectant. Vale, decus meum.
Modoetie, VII Idus Novembris.

2

Increpatio adolescentis discoli.
[1] Hactenus huc infame nomen et obscurior in dies rerum tuarum fama pervenerat; dolebam tacitus dumque genus aliud supplicii parabatur, graviora promeritum severo silentio puniebam, quamvis et latentior interim pena non deforet; siquidem pias nimis erga te manus, etsi propter locorum distantiam a ferula feriantes, a solita tamen liberalitate retraxeram; quas non prius ad consueta convertam quam tu ad virtutis iter rectum ab adolescentie tue precipiti devio revertaris, nulli penitus de te nisi vel publice fame contrarie vel experientie crediturus. [2] Ceterum ut modo tantisper silentium interrumpam, amicus hic noster cogit, qui si minus te amaret, plus apud me fidei mereretur. Sed ut sint vera que ille de te loquitur, quando id natura rerum fert ut facile credat quisque quod cupit, persevera et incumbe preteritamque segnitiem cursu velociore compensa; sin falsa sunt, fac vera esse incipiant. Per te ipsum moneo et obtestor, siqua tibi tui cura est, siquis amor glorie, siquis metus opprobrii; ad me enim ex te nichil unquam nisi flosculi quidam, spes solicita et anceps venturi gaudium forte perveniet; tu si michi credideris, post me laborum tuorum et huius temporis dulcissimos fructus leges.

3

Ad Guidonem Septem archidyaconum Ianuensem, de difficultatibus rerum multis et infausto Ianuensium eventu.
[1] Consilium tuum ut nec probem nec improbem, ipsa perplexitas rerum facit. Quis enim probet te in terra omnium pessima atque fedissima, mutato repente proposito, fixisse tentoria? contra vero, quis improbet te, rebus ita se habentibus, optatum patrie perhorruisse conspectum, omnia potius eligentem quam publicas spectare miserias? [2] Quid enim melius, ubi opitulari nequeas, quam oculos avertere ne mala videas tue gentis? fugiendum extra terrarum orbem fuerat ne illa conspiceres que mestus audisti et quibus occurrere non tuarum virium, non compati non tue erat humanitatis et amoris in patriam notissimi. [3] Quid vis dicam nisi quod soleo? Sepe de hac re sententiam meam dixi et sepe illam repetendo meam facio: «nusquam terrarum mora tranquilla est». [4] Illic bellum, hic tristior bello pax; illic aer infectus, hic, quod est pestilentius, infecti mores; illic fames arida, hic fame periculosior exundans copia; illic calamitosa servitus, hic servitute peior insolens libertas; illic sitiens et inaquosa regio, hic fluminum vagus furor; denique illic estus, hic frigora; illic ferarum impetus, hic hominum doli; illic solitudo vasta et horribilis, hic gravis et importuna frequentia; ita locus ille quem querimus nusquam est. [5] Quid agendum? migrandum ne ocius ex hac vita? non licet id quidem quamlibet ob causam; non licet. Sileat Anneus Seneca; melior sententia Ciceronis: «Et tibi» inquit, «et piis omnibus retinendus est animus in custodia corporis, nec iniussu eius a quo ille vobis est datus, ex hominum vita migrandum». Nobile dictum nec ratio ignobilis: «ne munus» inquit, «humanum assignatum a Deo diffugisse videamini». Efficaciter quidem ac preclare. [6] Si enim temporalis imperio ducis assignatam custodiam miles tenet, nec nisi eodem ipso iubente deserit, aut si id egerit, placato eius privatus aspectu, ignominiam et carcerem timet et verbera et mortem, quid de contempto eterni regis imperio extimandum est? Itaque nichil precipitanter agi oportere palam est; patientia difficultas vincitur optimumque est Psalmiste consilium "expectandum Dominum agendumque viriliter", ut Illo scilicet vocante, respondeamus intrepidi; interea taciti per patientiam expectantes dignos nos facere studeamus, qui dexteram in partem vocemur a Domino. [7] Ciceronianum quoque consilium salutare, ut interim «colamus iustitiam et pietatem, que cum sit magna in parentibus et propinquis, tum in patria maxima est, et ea vita via est in celum». Quo dicto quid intendit aliud nisi, quod nostri loquuntur, viatores nos ostendere, quibus sit ad celum, ubi patria est nostra, bonorum alis operum bonarumque cogitationum gressibus ascendendum? quod facilius fiet ut eidem places, si "iam nunc dum sumus in corpore, eminebimus foras et ea que extra sunt contemplantes, quam maxime nos a corporibus abstrahemus". [8] Hec michi videntur in hac tanta difficultate sanctorum atque doctorum hominum sane consilia; nam Senece preceps illud et exoticum dogma — quod vir alioquin doctissimus non vidit — dum temporales fugit erumnas, incidit in eternas. Horum igitur omnium hec summa est: non amandus est carcer in quo sumus, sed nec anticipandus exitus ne, quod multis accidit, dum carcerem fugimus, precipitio pereamus; sic vivendum in carcere ut cum venerit tempus nostrum, felicem hinc exitum mereamur. [9] Sane quod ad presentis vite statuam attinet, ut ad propositum vertar, nego locum esse sub astris ubi non multa fastidia nobilem animum fatigent, adeo ut nemo tam fortunatus, nemo tam cupidus vite sit, qui si patientie frenum desit, non et vite odio et mortis interdum desiderio teneatur. Sicut autem in terris esse pessimum est, sic ad celum scandere sub terrenorum piaculorum fasce difficile, et sicut hinc abire suopte arbitrio vetitum, sic neque hic contra superioris imperium momento temporis esse licet; ita quocunque te verteris, difficilia omnia et aspera et intractabilia et misera. [10] Et tamen quanta cecitas! Etsi adversus vite tedia sepe mortis auxilium imploremus, tamen cuntis excussis, seu conscientie metus est seu voluptatum illecebre seu insitus horror mortis, nil magis cupimus quam hic esse. Cupiamus, oro, iantandem esse alibi et quamvis rei, de misericordia confisi, cupiamus aliquando «dissolvi et esse cum Cristo»; sed dum optata certe vel optanda venit dies, mentibus precor in celo, corporibus hic simus sobrie patienter humiliter, et iniquitatem locorum equitate animi molliamus.
[11] Ego te quidem in Italia, Deum testor, summo desiderio prestolabar morasque tuas oderam, quod prius autumni temperies quam adventus tui nuntius adesset. Peperceram enim, imo misertus eram, tibi dum estate media egrum te post terga relinquerem, neque ab incolumi exegissem ut nulla urgente necessitate phebeis caput ardoribus obiectares interque Cancri rabiem ac Leonis delicatiore corpusculo pulverem mecum susciperes ac sudorem, ad quos ego nescio qua fatali sed inermi militia natus sum. [12] Cum vero iam sol transisset in Virginem Libramque conspiceret, mirabar quenam ista segnities, et amenissima Italie rura celique clementiam cernens, mecum sepe dicebam: 'Nunc ille quid agit nisi quod promissi sui immemor nostreque oblitus amicitie, Babilonicum cenum terit et tantus amator libertatis laudatorque modestie, sponte sua superborum liminibus obversatur? Si ambitione tractus, nichil inanius; si avaritia, nichil obscenius. [13] Quis autem finis? an dum cumulo rerum sit extincta cupiditas? querendo, illa magis magisque succenditur; deme divitias: avaritie subtraxeris fundamentum; pauper enim nonnisi necessaria vite cupit, que sunt pauca; dives, qui iam nummorum cumulos vidit didicitque immensa et inutilia mirari, protinus aureos montes et argentea flumina cupida sibi meditatione componit.
[14] Quamobrem si ad finiendam leniendam ve cupidinem magnas divitias optamus, in adversum nitimur: crescet illa successibus et latenter obrepet, nec cupiditas tantum sed necessitas evitata succrescet; nullusque laborum erit modus nisi cum intelligere ceperis omnes hos laqueos contemptu opum dissolvi posse, non opibus'. [15] Dum talia volverem iratus tibi et fortune mee, ecce subito fama tristior infelicis Ianuensium belli terribili tonitru perculit aures meas. Obrigui stupens et ad te animo conversus, 'Heu' inquam, 'amice fortunate ut in malis!' Nam sive ista presenseras, et magna quidem consilii tui vis; sive nil tale presagienti contigit ut abesses, et tecum in eo saltem clementior tua sors, quod dum feriret spectaculo te dimovit; certe quicquid horum verius, tarditas tibi celeritate melior fuerit; mala saltem miserabilis patrie non videbis. [16] Quid vero nunc loquar, quibus verbis magnitudinem rei equem? quod verebar accidit; id si dicam, mentiar; imo vero accidit quod vix possibile arbitrabar. Ianuensium classem profugam mare vidit et stupuit; nam si raritas miraculum facit, quid rarius quam Ianuenses in pelago iusta acie vinci? quamvis nec iusta acies nec par classis, sed auxiliorum illuvies externorum et plures adversus unam gentes et exercitus inde numerosior, et cum ventis atque hostibus prorsus non equo Marte certatum est. [17] Nec tamen ideo mirari desino aut uniquam desinam, dum meminero ab avorum temporibus non auditum quin quelibet bella maritima, licet impar numero, Ianuensium virtus et conspecta illius urbis signa confecerint. «Sed quid loquor aut ubi sum?», ut ait ille. Hec fortune solita fides est; in terris vitam agimus, ubi nulla unquam fuit longa prosperitas, nulla erit; somnia sunt que nos letos faciunt ac mestos; somniantes Deus excitat; "iudicia" Eius "abyssus multa", ut consiliorum eius infinita "profunditas", inextimabilis altitudo. [18] Forsitan sic expediebat insolentie, ut quam prosperitas iugis aluerat, adversitas inopina compesceret; longi sepe culpam temporis brevis hora castigat, ut nichil aliud utilis sepe felicibus fuit adversitas qua monerentur esse se quidem fortunatos, sed Fortune imperio non exemptos. [19] Africani verbum est a Panetio relatum, a Cicerone autem Officiorum libris insertum: «ut equi propter crebras contentiones preliorum ferocitate exultantes domitoribus tradi soleant ut his facilioribus possint uti, sic homines secundis rebus effrenatos sibique presidentes, tanquam in girum rationis et doctrine duci oportere, ut perspicerent rerum humanarum imbecillitatem varietatemque fortune». [20] Quod quid est aliud dictu quam quod ait Psalmista, sed aliis verbis et brevius: «Ut sciant gentes quoniam homines sunt»? Multos quidem cogit humane conditionis oblivisci nimia felicitas; quod ubi accidit, non modo utile sed necessarium est flagellum, quo excitentur et sentiant quoniam homines sunt non dii.
[21] Alexandrum Macedonem multis erroribus et ante alios opinione false divinitatis inflatum, ut qui se filium Iovis adulantibus credidisset, hominem esse non Deum in India susceptum vulnus admonuit, cuius apud Senecam expressa confessio veri est: «Omnes, inquit, iurant esse me filium Iovis, sed vulnus hoc hominem me esse clamat». Sapienter id quidem, ut ab homine non tam rationi credere solito quam fortune. [22] Si Martem belli deum credi fecere victorie, si quarundam artium successus inventoribus earum inde sumptum divinitatis nomen imposuit, cur non tanto pelagi successu tot tantisque victoriis credi poterat Ianuenses equoreos deos esse? eventus nunc docuit homines esse terrenos. Prosperitas periit, sed non sola; simul enim et prosperitatis comes error evanuit; quantum uni contrariorum demitur tantum accedit alteri; itaque quo minor fortuna est eo maior est ratio. [23] Illa in consilium advocanda, quod inimica eius prosperitas non sinebat; illa stupori nostro dolorique medebitur; illa nobis fortune mores constantiamque monstrabit. Quotiens vicit Hector, quotiens Hanibal, quotiens Pompeius? quisque victus est tandem; quam fortassis ob causam Iulius Cesar, ut scriptum videmus, ad pugnandum, quod semper ardentissime fecerat, fieri cepit extrema etate "cuntantior". [24] Noverat ille vir, quem natura ingeniosissimum fecerat, ars et experientia longa doctissimum, ubi radices haberet sua illa felicitas et, quod de eodem legimus, sciebat "expertus"
Quam non e stabili tremulo sed culmine cuntaDespiceret staretque super titubantia fultus;
ideoque fervorem magni animi modesto consilio mitigabat, multorum memor ille discriminum. [25] Multiformiter hic erramus; nam et que videntur felicia non sunt et que speramus duratura non durant et que semel abiere non redeunt. Nichil idem diu permanet, nichil quale cepit desinit; universa pretereunt, tempus fluit, annus vertitur, dies properat, volant hore; sol obliquo calle circumflectitur, luna quotidie alia semperque dissimilis sibi, nunquam uno oculo fratrem videt. [26] Hinc nobis hec temporum peramena varietas amenitasque pervaria, ut ubi modo nix riguit, rosa mox floreat, et qui modo nudus arentique similis truncus erat, mox frondibus vestiatur; qui tenuis nuper et estivum resolutus in pulverem campus fuit, imbribus astringatur ac pinguescat assiduis. [27] Omnia statum mutant: terre, maria, celumque ipsum, homo laboriosissimus incola nobilissimusque terrarum, cuius continue sortes tremunt, cuius mens movetur affectibus, corpus locis, cuius minuitur in dies animus, memoria senescit ingeniumque retunditur, valitudo concutitur, robur atteritur, agilitas ingravescit, forma consumitur, viror excidit, mors insequitur, fugit vita; sed cum sua omnibus sit vertigo tum creberrima omnium est alternatio Fortune, quod acriter attendisse visi sunt qui rotam illi tribuere versatilem. [28] Et miramur adhuc moribus usam suis? vincere victi possunt qui vinci potuere victores; et vincere et vinci bellicum opus est. Quisquis longe vie accingitur, sciat alicubi se lapsurum; si secus evenerit, supra fortunam viatoris evenisse noverit eventurumque aliter si longius processisset. [29] Quos perpetuos victores legis, scito illos adversis casibus vel secessione ab armis, quod forsan Africano meo accidit, vel festinata morte prereptos; quod multis, sed in primis eidem illi Alexandro quem paulo ante nominavi, plurimum admirationis addidit apud indoctos et pauca pensantes. [30] De quo Livius: «Haud equidem» inquit, «abnuo egregium ducem fuisse Alexandrum; sed clariorem tamen eum fecit quod unus fuit qui adolescens in incremento rerum, nondum alteram fortunam expertus, decessit. Ut alios reges claros ducesque omittam, magna exempla casuum humanorum, Cirum, quem maxime Greci laudibus celebrant, quid nisi longa vita, sicut Magnum modo Pompeium, vertenti prebuit fortune?». Hec Livius.
[31] Ceterum hoc adversus variam instabilemque fortunam vite brevis auxilium, optandum votis inconcusse felicitatis nomen optantibus. Singulis forte regibus aut ducibus possit accidere, regnis atque urbibus non ita, que sunt non dicam "immortales", ut Cicero, sed longeve. Tanto igitur temporis excursu, tanta velut etate reipublice, difficillimum est quamvis victoriosum populum utranque fortune faciem non vidisse, ut neminem vinci pudeat. [32] Roma victrix omnium quotiens victa est? testes sunt infelicium preliorum dies, quos in annalibus damnatos atros infaustos innominabiles ac funebres vocant; testantur tristis loca memorie, Allia Cremera Ticinum Trebia Transimenus Canne Thesalia, ubi se ipsam propriis manibus vicit Roma. Que si ante factum in animum venissent, scivissemus et Ianuam vinci posse. Sed ita est: amara cogitatio gustum egre mentis offendit; vix est qui libenter cogitet quod torqueat cogitantem; facile animus ad dulciora convertitur. [33] Ego quidem, de me fateor, non cogitaveram diem hunc videre, non quod nescirem volubilem Fortune rotam, sed virtute eximia sistendam rebar, et collatis externis nationibus que mare accolunt, spondebam michi perpetuos successus. Hoc speravi, fateor, hoc dixi, hoc denique scriptis inserui. Vis audire magnam scriptoris audaciam? necdum scripsisse me penitet, cum tamen falsum me scripsisse, falsum sperasse res arguat. [34] Quid igitur? an mentitum esse non pudet? puderet utique si mentitum me crederem. Nunc vero ita demum michi victorias semper et felicitatem perpetuam pollicebar, si civilis unitas infracta concordie non deesset, que profecto defuit. [35] Sunt qui odio ducis victos sua sponte milites affirment; quod si ita est, novum non est, tale olim aliquid ex historiis scimus. Sunt qui odio militum ultro cessisse ducem ferant, quod si credimus, exemplum flagitii non occurrit. Unum est quod penitus mesto me stupore circumdedit, quod ad primum fortune vulnus consternatos fractosque animos video, quos putabam, una ingens si ruina celum omne convelleret, oppressura esset interritos. [36] Quandoquidem huc e proximo raptim nuntius venit infelix, nox erat et atre nocti accessisse michi vise sunt tenebre; toto corpore totoque animo cohorrui; ut me recollegi, calamum mestus arripui. Longa scribendi materia aderat; multa dolor, multa dictabat indignatio; multa consolationis oratio concursabat eamque michi fidutiam dabat animi simplicitas, ut meum opus crederem, sicut ab initio et semper a bello italico dehortatus eram, deinde autem de externo hoste quesite victorie plauseram, sic nunc animos labantes oratione firmare. Sed, ut video, iacent victique sunt quibus stantibus et invictis de nulla fortune iniuria desperandum erat. [37] Volebam et iam ceperam preter rationes atque hortamenta, virtutum omnium gentium exempla congerere atque in primis Romanorum, quorum in omni, presertim bellica, virtute primus est locus, qui post tot strages et post illud, ut historici vocant, «pene ultimum vulnus imperii» Cannis acceptum, imminutis nempe viribus sed animis calamitate prope auctis, semper in aciem redeuntes, victores suos eo maiore gloria vicerunt, quo abesse longius a spe victorie videbantur. [38] Iungebam Lacedemones, indomitum genus et magnitudine animorum romano generi proximum, qui ad Termophilas ab immenso Persarum exercitu obruti, non multo post in Asiam ultrici classe transvecti sunt, sepe quidem ab extrema rerum desperatione victores. Addebam Athenienses, qui bello cum Lacedemoniis suscepto, afflictis ad ultimum fortunis, amissis ducibus exercituque deleto et Siracusio in equore tota pene classe consumpta, quod unum supererat, servavere animos, brevique post terra marique per omnia se se magnifice ulti sunt. [39] Nec silebam Penos, quamvis infidos et varios, fortes tamen, qui sepe retentatis armis et de magnis casibus resurgentes, tandem perire maluerunt quam servire. Et ut publicis exemplis privata succederent puderetque quod ausus esset unus vir, universum populum non audere, Marcus Claudius Marcellus in medium trahebatur, qui cum die uno adversus hostem bellacissimum equo certasset eventu et idem die proximo victus esset, die tertio reversus in aciem, victorem vicit Hanibalem. [40] Citabatur in testem Cesar, qui ad Dyrachium licet absens victus, fuso exercitu, amisso centurione fortissimo, mox in Thesalia magno prelio victor fuit. Et ut virilem pudorem feminee virtutis exprobratio pregravaret, meminisse iubebam gloriosi facinoris, quando Thamiris Scithie regina, que ab illo formidato rege Persarum Ciro magnis percussa vulneribus, ceso per insidias exercitu et unico filio interfecto, non tamen muliebri consternatione deiecta est, sed pari arte regem aggressa victorem, virtutem comitante fortuna, regem ipsum cum ducentis Persarum milibus in eternum memorabili ultione mactavit.
[41] Hec et horum similia dum prima facie dictare magno impetu animi cepissem, ad aures meas primo mane perlatum est nullum magnificis vocibus locum esse, cecidisse animos victis et agitari apud eos humiliora dicam an cautiora consilia, nescio quidem adhuc; expectabimus finem iudiciumque facilius. Tunc tamen infremui, fateor, abiectoque procul calamo mecum ipse: 'Quid ago?' inquam, 'an illud oblitus sum «virtutem verba non addere»?' [42] Actum est de gloria urbis illius, sed ferendum. Cuius enim gentis immortalis erit virtus, cum fuerit romana mortalis? et urbibus et orbi senectus est sua, suum declivium, sua mors; ad finem cunta festinant, subeunda magno animo creatarum rerum omnium sors comunis; «omnia orta occidunt et aucta senescunt». Id si Salustius non dixisset, scimus tamen, sed dissimulamus et nos ipsos fallimus; itaque dum factum cernimus, quasi nesciremus, attoniti lamentamur. [43] Ego quidem non id queror accidisse, sed in nostrum tempus incidisse doleo, quamvis et is ipse non sat virilis aut masculus dolor sit. Quid enim refert qualiter scias cunta perire, dum scias? Quidam romani finem imperii vaticinati sunt, cuius nondum finem, sed peiorem fine statum cernimus; illi igitur periturum previderunt quod nos periisse conspicimus. Itaque licet nunquam fatum hoc Ianuensium vidissemus, ignotum tamen esse non poterat preteriti rationem ad ventura trahentibus humaneque varietatis et inconstantie non ignaris. [44] Superba Babilon corruit et turris illa famosa que celo minabatur, vix nunc per terram sparsa conspicitur. Assyriorum sceptra, cum mille trecentorum aut non multo secus annorum spatio floruissent, effeminato rege ceso, per Arbatum prefectum in Medos Persasque translata sunt; inde autem post non longum tempus Macedonum armis avecta et pelleis invecta sunt arcibus, inde etiam abitura velocius. [45] Quamvis enim inter macedonici regni primordia regemque novissimum longum tempus effluxerit, tamen ab Alexandro, quem cupiditas arripuit monarchie et quem magnum Graii vocant, usque ad Emilium Paulum, qui regno illi finem dedit quique Macedonum reges captos ante currum egit, a perdomita et in provincie formam redacta Macedonia nomen habens, nisi fallit supputatio, centum annos seu non multo plus minus ve reperies, cum duplo amplius Medorum ac Persarum regna compleverint. [46] Ne autem Euro forsan et Boree Auster invideat, habuit et suum fatum illa mundi pars multisque laborum gradibus ascendit ut rueret. Quere Carthaginem, non invenies vel ruinam. «Ubi sunt» inquit Valerius, «superbe Carthaginis alta menia? ubi maritima gloria incliti portus? ubi cuntis litoribus terribilis classis? ubi tot exercitus? ubi tantus equitatus? ubi immenso Africe spatio non contenti spiritus? Omnia ista duobus Scipionibus fortuna partita est». [47] Sed oro te, Valeri, ubi sunt eidem illi quos memoras Carthaginis domitores? Respondebis: 'Homines fuerunt, mors iure suo usa est'. Sed ubi, queso, romanum est imperium omnium ultimum atque fortissimum, quod per ferrum, cui metallum omne succumbit, visio illa regis Assyrii designavit? Certe ipsum quoque, auro et argento atque ere prerigida acie comminutis, impermixtum teste, quod pars visionis novissima portendebat, non ab alio confractum, sed, quod proprium ferri fuit, rubiginosa consumitur senectute. [48] Ut vero iam cum ultimo maximoque concludam, magna tantis exemplis inest consolatio. Non preripio tibi spem sed cautione permisceo: fortune blanditias minasque contemnito et non tantum ad ea que iam non evenisse non possunt, sed ad omnia que evenire possunt, tanquam prorsus eventura sint, accingere. Acri et implacabili cum hoste bellum gerimus; pacem sperare non possumus, victoriam possumus nisi cedimus, nisi falsis opinionibus locum damus. Stultum est eternum hic aliquid sibi hominem sperare, cum videamus regna ipsa mortalia. Vale.

4

Ad eundem de eodem.
[1] Expectatio supplicium est; hoc te quamprimum liberare disposui. Itaque post non multos dies primum cladis nuntium secuta, legatio solemnis huc venit, sobria quadam et ut ita dixerim, veneranda tristitia atque, ut eleganter ait Statius, multacum maiestate malorum. Erat in oculis accepte pudor ignominie et publici damni dolor et patrie miseratio interque tot affectus tepidos, indignatio acris et ardens quedam scintilla vindicte.
[2] Multis quidem res acta tractatibus, quos locus iste non capit. Tandem supremo dies assignata colloquio; que ubi illuxit, vocati omnes affuimus atque illis dominum expectantibus iussus comes esse, cupide parui, ut qui optarem meste seriem historie, que vulgo varie iactaretur, ex ore scientis addiscere. Consedimus regie domus in medio; aula ingens est, auro vestitis muris ac trabibus, insigni fulgore mirabilis. [3] Ubi cum multi ex aulicis convenissent, casu michi princeps legationis in sortem datus, vir prudens et literarum non ignarus, quocum sermo michi pro tempore varius, cuius de te, quem ille probe noverat, prima pars fuit, proxima de statu patrie, mestior ac longior oratio, cuius hec summa fuit. [4] Omnis quidem infelicis prelii in unum ducem culpa reflectitur, qui utinam Carthaginiensium dux fuisset, apud quos non tantum pavidos aut temerarios sed infaustos duces crucibus affixos scimus! Huius vero tante deiectionis causam didici, non hostium metum, quibus multo sanguine nudum victorie nomen constat, non virium diffidentiam, quibus se nunc etiam superiores esse confidunt, sed quod ab initio timebamus, intestine malum metumque discordie, primoribus procerum, qui miserari debuerant afflictam plebem, tyrannidis causas per nefariam occasionem impia mente captantibus; quibus territum populum et hinc hostibus hinc civibus quolibet hoste peioribus obsessum, ad huius iustissimi principis confugisse presidium. [5] Inter hos sermones facta loquendi copia, introgressi omnes ad dominum, non mediocris hominum concursus illustrium fuit. Ibi princeps legationis in hanc sententiam verba fecit, se iussu populi urbem cives agros mare terras oppida spes opesque et fortunas suas, postremo divina et humana omnia in fidem domini committere, a Corvo scilicet usque ad Portum herculeo, ut quidam putant, nomine consecratum, qui Menecus olim nunc vulgo Monacus, utroque termino in deditione comprehenso certisque conditionibus adiectis, quas prosequi longum est, sed tunc manu publica descripte, clara voce recitate sunt. [6] Fueram sero a quibusdam de consilio requisitus ut legatorum verbis respondere et tanta de re loqui ipse aliquid vellem; id enim pergratum domino futurum. Et multa passim quamvis occurrerent, seu miserabiliter seu magnifice loquendum esset seu restituenda spes seu deflenda calamitas, abundeque sufficeret nox illa, non inexpertus tamen quam difficile est alienos sensus ad plenum nostris verbis exprimere, excusavi tanto negotio tempus angustum; [7] ad hec et in auribus miserorum pluris unum domini verbum fore quam quicquid ab alio dici posset; nec fefelli, ita enim ille respondit, ut aliquis forsan ornatius, efficacius nemo; cuius responsionis effectus fuit non se de propriis viribus atque virtutibus, sed de divina tantum ope confisum, neque ulla cupidine terminos prolatandi, sed amice gentis compassione duntaxat rem laboriosam atque arduam suscepisse. [8] Recipere igitur se illos in suam fidem et polliceri quicquid consilii potentieque sue fuerit, reipublice opem quantam possit, plebi infirme favorem eximium, omnibus iustitiam; orare se se Deum atque omnes celicolas, in quibus nominatim recensendis non modicam partem orationis absumpsit, ut quod ipse pie ac fideliter concepisset id feliciter consummarent. Quid vis? per amicitie fidem iuro: loquente illo sine lacrimis non fui; credo itidem affectos alios, quod michi omnium immota frons et intentio et silentium indicabant.
[9] Sic ille vir maximus Ianuensium erumnis compati, sic magno animo velle succurrere visus est, ut, si vita comes fuerit — in hoc enim rerum tota vis vertitur— , sit vel magne spes certa victorie vel honeste pacis. Si enim mutato duce mutatam sepe fortunam belli vidimus, quid sperandum putes tot insuper legionibus tantaque potentia? Ille quidem si spes nostras impleverit, eternum decus et immortalem gloriam ex aliena sibi calamitate conflaverit; quodsi voluntati optime aliqua fortune vis obstiterit, ipse quidem pii propositi merito non carebit.
[10] Ecce cum duabus epystolis multa dixerimus, plura nunc etiam sunt que restant. Preteriti ordinem presentisque statum temporis audisti; de futuro quid sperem si me roges, non audeo quidem scriptis mandare, ne more suo forsitan debachante fortuna, plurimorum reprehensionibus pateam, qui si tacuero, quid cogitem non videbunt. Ut cetera pretermittam, que michi supra meum sperandi morem multum modo spei afferunt, illud constat quod a sapientibus diffinitum est, optimum reipublice statum esse iusto sub unius imperio. Verum ut ad omnia parati simus, cum Augustino desinam. [11] «Manet» inquit, «civitas que nos carnaliter genuit. Deo gratias; utinam et spiritaliter generetur et nobiscum transeat ad eternitatem: sed non manet civitas que nos carnaliter genuit, manet que nos spiritaliter genuit. Edificans Ierusalem Dominus: nunquid dormitando edificium suum perdidit aut non custodiendo hostes admisit? Nisi Dominus custodierit civitatem, in vanum vigilant qui custodiunt eam. Et quam civitatem? non dormiet neque dormitabit qui costodit Israel». [12] Et post pauca: «Quid expavescis quia pereunt regna terrena? Ideo tibi celeste promissum est, ne cum terrenis perires; nam ista peritura predicta sunt, predicta omnino; non enim negare possumus quod predictum est; Dominus tuus quem expectas, dixit tibi: 'Exurget gens super gentem et regnum super regnum'; habent mutationes regna terrena, veniet Ille de quo dictum est: 'Et regni eius non erit finis'». [13] Hoc est igitur Augustini consilium, amice, seu maneat civitas nostra terrena seu pereat. Non sum multus in persuadendo cui me tacente persuasum scio, maxime viri proprium celsique animi et humana calcantis preparatum esse ad omnia que possum homini accidere, non solum in istis vagis ac profugis, ut aiunt, fortune bonis, sed in ipsis etiam membris suis ac suorum, denique et in amicis et in patria, que viro bono vita propria est carior, dum animus in tuto sit, qui ut sanctis philosophisque visum est, "nisi ipse se leserit ab altero ledi nequit". [14] Cetera omnia magno toleranda sunt animo; si enim et fortuitorum casuum fuga nulla est et mala licet levia per impatientiam ingravescunt, quid nisi patientie spes sola relinquitur? Vale.

5

Ad eundem, ruralis vite laus.
[1] Que spes, quod solamen publice calamitatis audisti; tempus est stilum ad letiora vertendi. Audivi quidem te curis urgentibus urbe profugum rura sectari. Laudo morem hunc verbo continue, re dum licet; sed de occupationum urbanarum suppliciis deque solitaria quiete latius aliquando disserui, et res est de qua, etsi multa sepe dixerim, multa dicam si diu vivere datum est. [2] Loquor ut vulgus; vere enim in rebus humanis nichil est diu, non dicam gaudia seu fugitiva prosperitas, sed nec dolor ipse nec gemitus, qui nobiscum et incipiunt et desinunt. Ceterum quid michi in his quantislibet vite mortalis angustiis sepius repetendum veniat, quam quod nunquam ex animo nisi cum anima discedet?
[3] Is est autem otii ac solitudinis appetitus, de quibus hactenus singulos tractatus edidi non tam aliis quam michi, ne forte silentium oblivio consecuta novis animum implicaret affectibus, a quo metu iam procul esse videor; sic mea mecum crevit opinio iamque induruit atque percalluit et in habitum versa est. [4] Sed ut comunia ista preteream et ad id veniam quod inter multa retrahentia me nunc ad scribendum trahit, audio te nescio quot diebus ruris mei, quod ad fontem Sorgie est, incolam fuisse et curarum tuarum estus loci optimi refrigerio temperasse. Placet consiliumque tuum hoc laudo; nisi enim me rerum mearum fallit amor et consuetudinis vis antique, vere rus illud locus est pacis, otii domus, requies laborum, tranquillitatis hospitium, solitudinis officina.
[5] Nusquam iudice me preclara ingenii opera magnificentius excuduntur: loquor expertus; ita tamen siquid magnificum ex hoc parvo et angusto prodire posset ingenio. [6] Illic solicitudinum grata remissio et dulce diversorium occupati animi; illic silentium et libertas, securum gaudium, leta securitas; longe inde exulant urbana negotia et litium fervor et comessantium strepitus; non ibi sentitur armorum fragor, non inanis letitia triumphorum, non inconsultus e contrario natus meror, quo nunc angimur. [7] Ludunt argentei pisces in gurgite vitreo, rari procul in pratis mugiunt boves, sibilant aure salubres leviter percussis arboribus, volucres canunt varie in ramis, et si tecum meis me versibus uti sinis,
Nocturnum philomena gemit, flet turtur amicamEt nitido de fonte cadens immurmurat amnis.
Villicus autem silet rei rustice intentus et acclivus in terram, de attritis opere ligonibus vicissim sonitum elicit ac favillas; denique ut semel expediam, habitatio est felix celestis angelica. [8] Illuc ergo quotiens vacat, siquid michi credis, e tempestatibus curie velut in portum fuge; illic enim non aliter quam in portu Brundusii, fluctuantem animi naviculam tremulo fune compesces; utere libellis nostris, qui crebro nimis absentem dominum lugent mutatumque custodem; utere ortulo, qui similem, quem quidem ego viderim, toto orbe non habet tuamque et Socratis nostri fidem implorat ne mea sibi obsit absentia. [9] Signabo autem diem tibi serendis arboribus ydoneum, non eum quem fortasse alibi pro diversitate terrarum agricole observant. Audivi senes dicti ruris, ante alios villicum meum, qui vir optimus et rerum rusticarum peritissimus fuit, ita dicere, quod ibi satum fuerit ad. VIII° Idus Februarias, felici successu coalescere nec adverso sidere interire. [10] Tunc ergo, presertim si lune ratio constabit, serite ibi, oro, novum aliquid, quo forte senectutem illic placidam simul acturis, si fata permiserint, vestra cura gratior aspectus atque umbra sit densior. Utere arbustis e quibus antiqua suis manibus Bachus et Minerva plantarunt, nova vero meis ipse manibus non tantum nepotibus umbram factura sed nobis; utere parva domo et agresti lectulo, qui ubi te gremio exceperit, mei presentiam non requiret.
[11] 'Unde equidem nunc tam multa?' miraberis; desines autem si locum noveris ubi ista dictavi. Collis est uberrimus atque pulcerrimus medio ferme Cisalpine Gallie, cuius in ea parte quam Boreas Eurusque percutiunt castrum sedet Sancti Columbani, nomine late notum situ menibusque prevalidum. Ima collis Lamber lambit, flumen exiguum sed nitidum et iam iusti patiens navigii, quod per Modoetiam descendens non procul hinc Pado illabitur. Ad occiduum latus solitudo gratissima est et dulce silentium liberrimusque prospectus.
[12] Nusquam memini e loco tam modice tumenti tantum et tam nobile terrarum spectaculum vidisse. Parvo luminum flexu Ticinum Placentia et Cremona cernuntur famoseque urbes alie multe; sic enim incole affirmant; quam vere autem hodiernus nubilosus dies experimentum negat; sed in his tribus ipse meis oculis credo. [13] Alpes que nos a Germanis dirimunt nivosis a tergo iugis sunt, nubes celumque tangentes; ante oculos Apenninus et oppida innumera atque inter multa Clastidium, belli punici tempestate historicorum commemoratione nobilitatum, et Padi ripe, ubi acri admodum et iniquo certamine Marcellus olim dux romanus, ceso Insubrium rege Gallorum Viridomaro, "tertia opima spolia" de ducibus hostium reportavit; Padus ipse sub pedibus ingenti ambitu pinguia rura discriminans. [14] Hoc ergo cum primum colle consisterem, quid vel cogitasse me primum putas vel optasse? qualiter forte urbes illas iugo premerem, quot aratris rura illa proscinderem, quot armentis pascua leta complerem, quanto navigio merces externas adverso amne subveherem, quantis legionibus virentia arva protererem, quibus voluptatibus amenissima in regione diffluerem? Tale nichil omnino; alium michi longeque alium vite finem statui. [15] Quid ergo? Scito me nusquam amena loca conspicere quin subito redeam in memoriam ruris mei eorumque simul quibuscum libenter valde, si datum esset, illic precipue vite brevis fragmenta consumerem. Te igitur cogitans et rus illud, dum tibi ista dictarem memorie credidi — neque enim scribendi instrumenta aderant —; illa autem, ubi domum est reditum, depositum bona fide restituit. Scripsi igitur hec ad vesperam in thalamo non philosophico poetico ve sed regio, que meditatus eram non multo ante solis occasum, solus ibi, herboso cespiti insistens sub ingentis umbra castanee. Vale.
XII Kal. Novembris
, in arce Sancti Columbani.

6

Ad Bernardum Angossolum, presidem Comensem.
[1] Mos est equum residem geminis solicitare calcaribus; mea tarditas tribus impellitur: loci novi spectaculo, dulcis amici desiderio et observantia promissorum. Et profecto propinquam urbem illam Cisalpine Gallie collibus aeriis circumseptam ipsisque subiectam Alpibus et famoso lacui impendentem vel semel cupide viderem, Comum, qui campanas totiens Cumas vidi. Talem vero amicum multo cupidius; aut enim ego fallor aut nulla dulcedo maior oculis quam exoptata facies amici. [2] Duplici autem voto meo sacrosanctum fidei pignus accedit; promisi etenim me venturum, nec penitet promisisse; pudet potius quod promiserim non implesse. Singula quidem vellicant, fateor; universa convellunt; sed, vir optime, quid agam? viden ut undantem sevis imbribus urnam preceps vertat Aquarius? iam non pluvie sed flumina celo ruunt; semita omnis in usum tumentis alvei versa est, ut non eundum viatoribus sed natandum sit. [3] Verum quid loquor? ah demens! qui enim quietis avidissimus diei vix unius iter horreo, dierum profectionem inire iubeor multorum notasque michi nimium Alpes media nunc hieme transire. Ille me ire qui te forsan eundi cupidum stare iubet; ita prope nullus propria sorte contentus vivit. Parebo tamen ut qui iubenti nil penitus negare velim idque eo promptius, quoniam, ut proprie dixerim, non iubet ille sed rogat, fortunam suam quamvis altissimam humanitate illa notissima supergressus. [4] Quantum preterea viarum rigor et brumalis terret asperitas, tantum profectionis causa delectat; eo enim ad "pacem" inter potentissimos duos Italie populos "reformandam", tam feliciter utinam quam libenter. Cum autem ego simul et temperies verna redierimus, nil michi proculdubio prius erit quam ut loco insigni viso et amico optimo reviso, hinc illinc impleam quod promisi. Vale.

7

Ad eundem, commendatio amici Alpium in transitu.
[1] Misi ad te non voluptatis materiam sed laboris, ut soleo; posses optare ut alia terrarum in parte agerem, unde tibi ex me amoris tantundem, tedii minus esset. Iste quem cernis peregrine licet originis sed amici animi est et qui non me solum sed quoscunque me amare cognoverit, amet et colat; itaque sic eum ut amicum aspice; facies ignota, mens viri, siquid michi credis, humanitate notissima est; dirige hunc, oro te, ut nuper alios direxisti, qua tutissimum per Alpes atque brevissimum in inferiorem Germaniam est iter. [2] Annum acturus in Italia cum legato Sedis Apostolice venerat: vicit et patrie et suorum amor; seculo longior annus est visus; decimum mensem explere non potuit. Itaque properat hinc tedio perurgente, illinc trahente desiderio; matrem habet annosam, cuius fatalem prevenire diem ardet et nimium distulisse formidat. Est enim inter cetera pietate mirabili maternumque desiderium proprio metitur eoque suum magis ac magis accenditur. [3] Tu quoque matris eius animum perfacile metire, si et tibi tue genitricis imago succurrat et pietati pietas astipuletur, si cogitare ceperis anui vidue filium talem atque unicum abesse. Solent enim et que cara sunt copia et assiduitate vilescere; hic vero que precium facere possint, universa concurrunt; nam et filius et unus est et qualis vir, aspectus ipse testabitur; abfuerat etiam priusquam ad Italiam veniret, et nunc cum pietas insita tum amicorum expectatio et in primis matris etas ac solitudo solicitant. [4] Tam pium tamque undique accensum desiderium qua potes adiuva et tibi vel sic aliene quoque pietatis partem vendica. Redde natum matri anxie, redde civem patrie exoptate, nisi forte barbaricos animos non putamus natalis soli sentire dulcedinem et hunc affectum nonnisi italicum definimus aut grecum. Atqui percontare unumquemlibet, non dicam ex his quos hec cultior quam Rhenus alluit, sed quos misit incultior illa barbaries quam Danubius sive etiam quam Tanais asperat; dicet tibi nil celo patrio blandius, nil terrarum regione suavius; proinde cave ad comparationem venias: barbaricam dicet Italiam. Vale.

8

Ad fratrem Matheum Comensem, honestius crescere sciendi studium discendo quam habendi studium querendo.
[1] Gaudeo equidem et exulto quotiens literatum virum discendi cupidum invenio. Solet avaritia querendo crescere et successibus irritari; quem ad finem nescio, cum nisi ratio exulet a consiliis humanis, minus cupere debeat qui plus habet. Somnus dormiendo, fatigatio quiescendo depellitur; cibo fames, potu sobrio sitis extinguitur; mirum, sola quidem avaritia quesitis accenditur, ut surdis cecinisse videatur Horatius ubi ait:
Denique sit finis querendi, cumque habeas plus,Pauperiem timeas minus et finire laboremIncipias parto quod avebas;
salubre consilium si penitus in animum descendisset. [2] Nos vero mortales, immortalibus curis pleni, tum maxime timorem incipimus et laborem dum finire precipimur; crescit pecunie studium crescente pecunia; heu quanto dignius quantoque melius discendo cresceret sapientie studium et cupiditas literarum, presertim cum querendi certus sit et definitus modus, discendi proficiendique usque in finem nullus est finis. [3] Nemo se satis extimet profecisse, nunquam enim nitetur ut ad summum veniat qui pervenisse confidit. Laborem vie evasit qui attigit quo pergebat, nec minus qui attigisse se putat; subsisteret igitur, et subsistens non modo non procedet, sed etiam retrocedet; neque etenim ut mercator dives quamvis navigandi finem fecerit, cumulatam tamen consignatamque pecuniam domi habet, sic etiam studiosus legendi meditandique finem faciens, consignare memoriam velut archulam suam potest. [4] Est enim futilis ac rimosa et cui, nisi aliquid iugi studio semper inferciat, multa quotidie dilabantur. Ita qui non discit, obliviscitur, et quisquis memoriam suam quasi plenam redundantemque neglexerit, post tempus ad illam rediens, inanem vacuamque mirabitur. Studendum assidue et usque ad extremas vite reliquias sine intermissione discendum, exemplis innumeris et illustribus admonemur, e quibus pauca subnectam.
[5] Socrates quidem, quasi philosophorum pater, senex tractandis fidibus operam dedit, literis grecis Cato; dum doctior fieri cupit, nec laborem Pithagoras nec Plinius mortem timuit nec Democritus cecitatem. Princeps eloquii Cicero verba facturus excusasse dicitur quod triduo non legisset; philosophie autem princeps Plato, uno et octuaginta annis actis moriens, sub capite non nummorum sacculos senilis testes avaritie, sed libros philosophici studii argumentum habuit, quasi in silentio loqueretur et diceret: 'Quibus ingenio vivus incubui, quando aliter non possum, corpore saltem moribundus incumbo'. [6] Carneadem, senectute ultima frigescentibus membris, inextimabili ardore animi, inexplebili literarum siti, sepe cibi videmus immemorem, et si ancillare desit obsequium, inter epulas forsan inedia defecturum. [7] Nullum tamen ex omnibus exemplum clarius quam magnus ille legifer Solon, qui supremo die circa lectulum suum, in quo ipse iam animam agebat, disputantibus amicis, semivivum caput extulit et querentibus inopini motus causam mirantibusque respondit velle se quicquid id esset de quo loquerentur, addiscere et sic mori; nec immerito discendo mori voluit qui — sic enim vere illum gloriari solitum accepimus— quotidie discendo senuerat. [8] O nobilium ingeniorum generosa cupiditas! Optabant illi veteres discere, non ditari; nostri autem senes, contra quos iure optimo Tullius execratur, «quo minus vie restat, eo plus viaticiquerentes». Placet igitur quod vulgo dictum sepe laudavi: 'Felices homines, si tam patrimonio suo quisque quam sapientia propria sit contentus!' Sed nos obliqui extimatores rerum nostrarum, cito nobis docti sapientesque videmur, divites vero nunquam; hinc illa perversitas ut et pecunie appetentissimi simus et honesti studii contemptores. [9] Cur, queso, nisi quia que deesse nobis opinamur appetimus, que credimus abundare negligimus? haud immerito quidem, nisi electionem opinio falsa precederet; pecunia enim multis supervacua, multis sepe mortifera; sapientia nulli penitus tanta est quin egeat ampliore. [10] Tibi equidem, amice, gratulor quod pecunie non solum animo sed professione contemptor, sapientie autem et quibus abundas literarum cupidissimus, queris sedulo ubinam illas invenias; unde fit ut dives inopis in morem ad ostium etiam meum pulses, dignissimus exaudiri nisi voto tuo mea paupertas obsisteret, qua cogor ut respondeam: 'I felix, quere alibi ditiusque limen adi, hic namque quod rogitas proculdubio non est'. Vale.

9

Ad Marcum Ianuensem, quod qui valde amant male indicant.
[1] Falleris, amice, si res meas ut tibi sic omnibus placituras arbitraris. Non oculis omnibus idem visus; cecus est amor, ceci sunt amantes amantumque iudicia ceca sunt. 'Non tu primus hoc dicis' dicet aliquis, 'vetus est verbum'. Vetus, inquam, sed verum; veritas non senescit; ingeniosior fortasse qui repperit, non verior. Alter hoc dixit: quid refert? an minus ideo verum est quia a multis dicitur? Dixit hoc alter; et ego consentio verissimeque dictum fateor et aliene sententie expertus accedo. [2] Que cum ita sint, vide, queso, ne indulgentia tua hec, que frenum in laudibus meis nescit, non parvo fame periculo nos opponat, tuque non sat perspicax iudex appareas et ego, qui tutius latuissem, severioribus iudicibus te prodente subiciar. Illud enim minime vereor, ne recens cuiuscunque iudicium te ab antiqua unquam opinione dimoveat. [3] Quicquid erit, absit ut amicis tuis non semper pateant amicitie nostre fores; nichil illis occultum velim; viderint quid iudicent. Ibo obviam, et si forte aliter sensuris ac tu, certe, ut spero, non aliter amaturis. Postremo malim cecum tibi iudicium, quod facile amor excuset, quam michi insolentiam obiectent, malum inexcusabile, tanta presertim earum in me rerum penuria quibus solent homines superbire. Vale.

10

Ad Iohannem Aretinum, quid est quod volentes unum aliud agimus.
[1] Tres michi de te veteres radicatasque sententias una recens auxit et renovavit epystola, sapientie simul et virtutis et amicitie tue testis. Ita michi liquido ante oculos ponis quod, Deum testor, nunquam inde discedit, evi brevis et incerti fugam; ita graviter hinc occupationes meas antiquas, sique sunt que laudem mereantur, hinc novas veteribus adversas et querende glorie inimicas coacervando dinumeras; [2] ita dulciter hortaris ut fugiam meque in libertatem eripiens, que michi non exiguo apparatu iacta sunt, rerum meliorum fundamenta non deseram, sed accelerem potius et pericula more longioris intuens, alas ingenio, calamo calcar adiciam, ut iam, quod vix possibile videbatur, et prudentior apud me vir sis et melior et rebus meis amicior quam putabam. [3] Quid vero me responsurum credis? negaturum ne aliquid? nichil prorsus; possem lingua forsitan, corde non possum. Urgeor quidem, non opus est equuleo; violenta est veritas, animos ligat; quid enim non ingenue fatear tibi quod negare michi ipse non audeo? Illico ut epystolam tuam legere occepi, dixi mecum: 'Hec veri nodos secum attulit; captus sum'. [4] Unde igitur nunc evadam? quibus me artibus expediam? quo ingenio me absolvam? postremo quid dicam, nisi quod cum toto genere humano comune crimen est michi? quis est enim hominum qui non sibi sepe nocuerit, cui non proprie dici possit vetus illud verbum: «Omnia mala hec tibi, o stultissime, procurasti»? Elegans et plane argutus Iohannis Crisostomi tractatus est, primo forsitan congressu mendacii frontem habens, at si acrius intueare, nichil verius; est autem hic titulus: Nisi a semet ipso neminem ledi posse. Quo audito statim inimicum veri vulgus insaniet; quodsi ad se rationibus viam pandat, velit nolit, ita esse fatebitur.
[5] Patimur mala que fecimus et sepe in caput auctoris pena revertitur. Non aliunde premimur, nec oportet; crede enim michi, nil opus acie instructa aut machinis muro admotis defossisque clam cuniculis; quisque hostem vastatoremque suum secum interque delitias suas habet, illi obsequitur, mirum dictu, et adversus se pertinaciter illi favet. Dices autem, et antequam dicas assentior: 'Non est hoc culpam purgare, sed participare cum plurimis; aliena quidem accusatio, non excusatio nostra est; insigniorem forte reum culpe comes, innocentiorem certe non faciet'. [6] Omissis ergo aliis ad me revertor. Video te, amice, vero armatum, facile, si resistam, in hac colluctatione victorem. Eodem enim forte tempore quo in frontem argumentorum tuorum ictus excipio, transalpinus amicus literis quoque non minus validis quam urbanis, nudum, ut ita dixerim, tergum ferit, querens itidem ex me quid est quod ego, tantus ruralis affectator otii, in tot urbana negotia sim relapsus sponte, ut sibi videtur, mea; [7] et — vide artificiosissimum leporem — ne forsan interrogatione conturber, antequam me tangat, de se querit admirans quid cause est quod ipse quoque babilonicos anfractus male oderit, nec dum possit, effugiat. [8] Ecce ut duos amicos e diverso terrarum tractu in idem pugne genus similitudo quedam contraxit ingenii. Quid autem diceret uterque vestrum, si nosset quo in statu, nunc maxime dum loquor, res sunt mee? siquidem coniuratis non ad imbrem sed ad diluvium cuntis celi sideribus, hieme aspera et intractabili, transire tibi et michi familiarissimas Alpes cogor. [9] Sed a quo, forsan interroges. Et a quo putas nisi a me ipso, qui sic alterius factus sum, ut dulces preces atque, ut Laberii verbo utar,
Viri excellentis...Summissa placide blandiloquens oratio
apud me inexorabilis vim precepti imperioseque vicem maiestatis obtineant? Ita nichil se se vilius est homini, nichil venalius libertate. [10] Amico sane alteri viva voce, si illuc vivus integerque pervenero — questio enim subdifficilis et, nisi fallor, utilis comunis est illi tecum —, tibi autem scripto trepidante respondeo, non equidem ut excuser, quod fieri non posse iam sum fassus, sed ut siquo pacto fieri potest, non vulgo inerti et illaudato et obscuro sed illustrium comitum gloria ac splendore me contegam. Quid igitur Paulus Apostolus undique summus vir, quid ait, oro te? «Non enim» inquit, «quod volo facto bonum, sed quod nolo malum, hoc ago». [11] Quid, amice, dicent alii, si Paulus hoc dicit? iam quod sequitur nosti, quibus hoc verbis excuset: «Si quod nolo» inquit, «ego hoc facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum». Anceps penitus et profunda conclusio quamque contra me verti posse non infitior. Sed modo non vacat his incumbere; signare autem locum libet ad quem redeas, siquando fortassis tibi talium cura erit. Psalmus est centesimus decimus octavus; ibi non procul a principio iste nodus apostolicus acerrima quidem Augustini disputatione resolvitur. Nunc leviora prosequamur. [12] Quid enim ipse pater Augustinus, quid agebat illo conversionis sue die et in illa saluberrima sed difficillima conflictatione animi, dum ad meliorem transire vitam vellet nec transiret? quibus estuabat angoribus, quibus stimulis urgebatur? et tamen pestifero tenebatur freno ne transiret, quo non magno apparatu sed sola voluntate transeundum erat, quando, quod eleganter Flaccus irridet,
Strenua nos exercet inertia; navibus atqueQuadrigis petimus bene vivere; quod petis hic est.
Libet tanti viri illius angustias meminisse et intestinum illud animi sui bellum, in quo, sicut dignum erat, pars tandem victa deterior clarissimum et eternum meliori prebuit triumphum; idque eo libentius recordor quia res in hac eadem urbe ubi ego nunc simile quiddam experior, gesta est.
[13] Ambrosii basilica sola est inter domum quam inhabito, et cappellam perexiguam, ubi in archano conflictu dissidentium curarum tandem victor Augustinus, sacro fonte ab eodem lotus Ambrosio viteque prioris solicitudine liberatus est; quo facto statim amicus ille Cristi antiquus et hic novus magno sanctoque gaudio exultantes carmen illud famosissimum laudis et confessionis mutue pariter cecinerunt Deo, quod mox late per omnes ecclesias divulgatum hinc exordium sumpsisse compertum est. [14] Iam vero, si libet, ipsa de se loquentis Augustini verba percurram; vix enim possibile dixerim tantam talis animi procellam efficacius aliis verbis exprimere. «Tam multa» inquit, «faciebam in corpore in ipsis cuntationis estibus, que aliquando volunt homines et non valent, si aut ipsa membra non habeant aut ea vel colligata vinculis vel resoluta languore vel quoquo modo impedita sint. Si vulsi capillum, si percussi frontem, si consertis digitis amplexatus sum genu, quia volui feci; potui autem velle et non facere, si mobilitas membrorum non obsequeretur. [15] Tam multa ergo feci ubi non hoc erat velle quod posse, et non faciebam quod et incomparabili affectu amplius michi placebat, et mox ut vellem possem, quia mox ut vellem utique vellem. Ibi enim facultas ea que voluntas et ipsum velle iam facere erat; et tamen non fiebat faciliusque obtemperabat corpus tenuissime voluntati anime ut ad nutum membra moverentur, quam ipsa sibi anima ad voluntatem suam magnam in sola voluntate perficiendam. Unde hoc monstrum et quare istuc? [16] Luceat misericordia tua, et interrogem si forte michi respondere possent latebre penarum hominum et tenebrosissime contritiones filiorum Adam. Unde hoc monstrum et quare istuc? Imperat animus corpori et paretur statim, imperat animus sibi et resistitur; imperat animus ut moveatur manus, et tanta est facilitas ut vix a servitio discernatur imperium, et animus animus est, manus autem corpus est; imperat animus ut velit animus, nec alter est, nec facit tamen. Unde hoc monstrum et quare istuc? Imperat, inquam, ut velit, quod non imperaret nisi vellet, et non fit quod imperat». Hec est Augustini admiratio de se ipso.
[17] Quod si sibi potuit accidere, quid in me tale aliquid miremur? Adhuc tamen, ut vices, subterfugio et vagor, necdum aut tuus stupor aut amici illius aut meus— me enim ipsum erroresque meos atque animi mei monstrum aliud volentis et aliud agentis, nolo extimes me magis aliquem admirari — brevi aliqua et aperta responsione comprimitur. [18] Quid est ergo quod Paulus, quod Augustinus, quod innumerabiles alii et, ut nostra prosequamur, quid est, inquam, quod amicus ille, quod ego, quod tu forsitan unum volumus aliud agimus, cum ad id nemo proculdubio nos compellat? Ad hoc Paulus ipse, quidem obscurius, ut dixi; sed simplicitas veritati et familiaribus amica colloquiis; ipsum igitur audiamus Augustinum et quonam is stuporem illum suum fine determinet.
[19] «Sed non» inquit, «ex toto vultanimus, non ergo ex toto imperat; nam in tantum imperat in quantum vult et in tantum non fit quod imperat, in quantum non vult; quoniam voluntas imperat ut sit voluntas, nec alia sed ipsa; non utique plena imperat, ideo non est quod imperat; nam si plena esset, nec imperaret ut esset, quia iam esset. Non igitur monstrum partim velle partim nolle, sed egritudo animi est, quia non totus assurgit, voluntate sublevatur, consuetudine pregravatur, et ideo sunt due voluntates, quia una earum tote non est, et hoc adest alteri quod deest alteri». [20] Hec est nuda et pura veritas, amice: volumus quidem omnes esse felices, idque ullatenus nolle non possumus; ea nobis nascentibus insita prorsus inextirpabilis est voluntas. Volumus, inquam, felices esse omnes; sed non omnes facimus quo felices simus, imo vero viam ipsam unicam et angustam qua ad felicitatem pergitur, pauci admodum sequi volunt, neque id ipsum plene volunt potiusque velle cogitant quam volunt. Hinc ille pestifer torpor ac perplexitas animorum, de quibus multa iam diximus, aliud agentium cum aliud velle videantur; quodsi vere vellent, utique illud agerent, non quod agunt. [21] Possumus ergo, si volumus, ad felicitatem ire; hoc est illa agere que nos ad felicitatem veramque libertatem animi perductura cognoscimus; sed ita demum, si vere si plene si constanter si bona fide volumus. Ceterum velle ipsum fors non statim nostri erit arbitrii; quod etsi liberum acceperimus, libertatem ipsam sic peccati mole pressimus et consuetudinis pessime vinculis astrinximus, ut sine presentissima Dei ope vix ad honesta consurgat, tam multa sunt que retrahunt et obsistunt.
[22] «Nam» ut ibidem ait idem Augustinus, «non solum ire, verum etiam pervenire illuc, nichil erat aliud quam velle ire», et sequitur: «sed velle fortiter et integre, non semisauciam hac atque hac versare et iactare voluntatem, partem assurgentem cum alia parte cadente luctantem». Hec sunt que in anxietate persimili divine et ingentes ille anime senserunt; hoc vobis, quotcunque estis amici de me soliciti ac pendentes in presenti rerum mearum difficultate, responsum sit. [23] Unum valde me pregravat, ne in totum velim quod ex parte volo et plene velle, nisi fallor, volo. Volo, inquam, idque me velle dicere, Cristo licet audiente, non timeo; sed dignum fateor ut quod indigne quesivi, non dulce sentiam sed amarum. Nocet michi ad quietem et otium fame pondus; quam vere, nichil ad rem, si idem potest falsa quod verax. Mirum, ipsa sibi precox, ne dicam preceps, fama preiudicat et falsi nominis magnitudo vere glorie tardat augmentum; nisi quod non merebar ante tempus invenissem, potuissem forte quod optabam suo tempore promereri.
[24] Veruntamen ita est; hinc cunta michi turbida et inquieta fiunt; sed bene habet, nil patior novi. Sepe laudati lacus piscatorum retibus, sepe famosi saltus canum latratibus infestantur. O felix, siquis usquam est, cui contigerit inter honesta studia latere et vulgi strepitum et humanarum curiositatum declinare circuitum! qui sic latuit, clarior emerget, et tunc primum vivere dum mori videbitur, incipiet.
[25] Michi quidem nescio an culpa an fortuna mea dulce latibulum invidit; sepe hactenus tentantem fugere mea semper fama me prodidit loquacior mendaciorque quam vellem. Ita ego a prima etate tantus amator solitudinis ac silvarum, iam senior in urbibus et odiosa frequentia laboro, et male michi est.
[26] Sepe etiam in animum redit illud divi Vespasiani, qui "triumphali die" cum "tarditate pomparum" et turbe "tedio" gravaretur, dixisse fertur "merito" se puniri, qui ad illum nec se nec "maioribus suis" dignum honorem, quo serius eo turpius aspirasset. Graviter equidem ac modeste. Michi ea solum suffragatur excusatio, quod etsi vere laudis cupidum me non negem, hanc tamen que me perimit pompam, concupisse non memini. [27] Hactenus colloquendi studio evagatus sim; hic tandem colloquii finis esto, ut intelligas etsi labores alii ex aliis et inter labores nove michi quotidie laborum cause materieque nascantur, me tamen de libertate vel in vinculis, si sors cogat, de rure in urbibus, in laboribus de quiete, postremo, ut tritum illud Africani mei dictum vertam, "in negotiis de otio cogitare". Interim michi seu arte quadam seu natura datum scito, ut iugi et valida meditatione vile michi faciam quod assequi nequeo, dulce autem quod evitare non valeo. Vive nostri memor, et Vale.
Mediolani, Kal. Ianuariis.

 

LIBER XVIII

1

Ad Caroli quarti literas dilationis excusatorias responsio ac excusationum infirmatio.
[1] Cesareos apices triennio fere postquam a te discesserant, ad me pervenisse miraberis. Sic est tamen; sic non tibi iam soli tuisque legionibus, sed nuntiis quoque et epystolis tuis, Cesar, impermeabiles Alpes sunt. [2] Ego quidem ut vehementer id doleo, sic, fateor, gaudeo et michi clam gratulor, id tacito me non fieri. Clamavi equidem sed frustra, nec duabus epystolis auditus sum, quarum etsi stilus auribus forte tuis incomptior, profecto et sententia verax et pura scribentis fides, et quod romanus orbis totus attestabitur, agende rei oportunissimum tempus erat. Clamo nunc etiam, quod tibi frustra ne an efficaciter faciam, tu videris; michi frustra non erit quicquid fideliter egero; etsi aliis namque non proderit, michi certe profuerit satisfecisse officio, implesse quod debeo. [3] Equidem ego ingens et quo nullum inter homines maius possum, affectus mei premium tuli, testimonium maiestabis tue, que fidem meam laudibus multis accumulat. Consilium vero non amplectitur; malo michi fidem sine prudentia constare, quam sine fide prudentiam. [4] Dum tibi mea fides ac devotio probentur, non magnopere solertie titulum aucupabor consiliumque meum equo animo feram vel respui vel differri; quin etiam gaudebo et haud immerito gloriabor te non modo me sed omnes mortales ut imperii dignitate sic consilii vivacitate precellere. [5] Suasi quidem et persuasisse credideram celeritatem tuis conatibus oportunam; ita enim michi, tibi vero aliter videtur. Tu frenum terris, tu clavum pelago regis; tuo stabitur iudicio. Ego fideliter locutus dicar: satis est michi; prudentia inter professores prudentie requiratur. Si tamen interpretari dictum meum non prohibeor, ita ego tibi celeritatem suasi ut segnitiem excuterem, non ut in aliud extremorum te impellerem. [6] Sciebam enim quod precipitatio cum in rebus omnibus turpis sit, tum in summi imperii administratione turpissima est; suasi ergo celeritatem non precipitem sed maturam. «Maturate fugam» inquit Maro quem locum Macrobius exponens: «Contraria» inquit, «videtur fuga maturitati»; et post pauca: «Maturate» inquit, «quod neque citius neque serius sed medium quiddam et temperatum est». [7] Quam sententiam Cesar Augustus sequens, «monebat ut ad rem gerendam simul adhiberetur et industrie celeritas et tarditas diligentie; ex quibus duobus contrariis fit maturitas». Multa ibi similia; sed redeo ad rem. [8] Si ergo tibi, Cesar, hoc consilium non placet, placeat fides ut facit. Me autem quid dicturum putas? nempe michi consilium aliud nullum est; sed optabo ut quicquid elegeris, secundet omnipotens Deus et moram tuam mundo utilem, tibi gloriosam velit, utque ait Psalmista, «tribuat tibi secundum cor tuum et omne consilium tuum confirmet». [9] Verum quia nondum functus officio sum nisi omne quod mens parturit, et lingua peperit, sic iam, Cesar, epystole tue respondebo, ut intelligas me de sententia non tam rationibus literarum tuarum quam tui nominis maiestate depositum. Quis enim sani capitis contra Cesarem sentire audeat, et presertim in rebus imperii? [10] Si de poetica aut si omnino de literis sermo esset, uterer forte libertate Accii poete, quem "Iulio Cesari in poetarum" consilium "venienti non assurgere" solitum accepimus, non contemptu principis, sed professionis proprie fidutia. Nunc cum de imperio agitur, quis tibi non assurgat, quis non cedat nisi amens oblitusque rerum omnium? Loquor itaque ut non te refellam, sed ut exerceam, non ut adverser, sed ut me tibi penitus aperiam nudemque quicquid animus latebris suis tegit.
[11] Primum quidem tarditati tue clipeum pretendis mutationem temporum, quam multiplicibus verbis exaggeras ut aliquanto magis dictantis ingenium quam imperatoris animum mirari cogar ac laudare. [12] Quid enim, queso, est quod aliquando non fuerit? imo vero, quid par maiorum nostrorum laboribus periculisque perpetimur, dum Brennus Italiam, dum Pyrrus, dum Hanibal vastabat? Quenam comparatio rerum est? ut vero nobis omne mortiferum vulnus sit, non rerum natura sed mollities nostra facit; quod ridebant proavi, nos lugemus et ad omnem difficultatis occursum cohorrescimus ac torpemus, cum interim in conquirendis excusationibus nulla etas nulla gens promptior. [13] 'Olim' inquis, 'romana respublica dives fuit'. Quis, oro te, divitem illam fecit, nisi civium suorum virtus ac modestie studium et iustitie cultus et rei bellice disciplina? quid autem maius censes inter tot gentes indomitas, inter tot populos prohibentes erexisse in silvis dumosisque in collibus imperium, inauditum illis temporibus et invisum nomen, an adhuc stantibus fundamentis et reverentia nominis toto orbe diffusa senectute collapsum restituere? Hic michi mutationem siquis obiciat, non audiam, vel si audiam ridebo. [14] Crede enim michi, Cesar; mundus idem est qui fait; idem sol, eadem elementa; virtus sola decrevit; civitatum nempe manuque congestarum molium alie creverunt, decrevere alie, quedam funditus corruerunt, nostris quedam surrexere temporibus: vetus est vicissitudo rerum humanarum. [15] Quid hinc elicis? iterum, queso, crede michi: si Roma illa unde titulum trahis, et si Cesar ille cuius nomen atque, ut sperare solebamus, animum habes, hodie viverent, multo citius quam tunc ad arcem rerum atque imperii fastigium pervenirent. Tunc enim repugnantie multum fuit, grave nostris periculum, ingens labor; nunc plana et facilis via est, sed viator deest; luxus et inertia late regnant, ignavia orbem terrarum possidet, armato Cesari mox cessura, imo vel pro te partes actura. [16] Nonne etenim tuum nomen, paucis bonis et amatoribus virtutis atque imperii adiutum, adversus inertem luxum inermemque superbiam facile bellum omne conficeret? Vis non modo probem sed ostendam tibi ita esse ut dico? Ecce. [17] Nudiustertius caput extulit quidam e plebe humili, non romanus rex, non consul, non patritius, et vix bene cognitus romanus civis, nullis titulis suorum, nullis maiorum imaginibus, denique nullis ad id tempus virtutibus suis clarus, qui "vindicem" se romane "libertatis" assereret: obscuri hominis clara professio. Illico, ut scis, Tuscia cupide manus dedit, imperia excepit.
[18] Iam sensim omnis Italia sequebatur, iam Europa, iam totus orbis in motu erat. Quid multis est opus? non legimus ista, sed vidimus; iam rediisse iustitia et pax et harum comites, alma fides, tranquilla securitas, ad postremum aurei seculi vestigia videbantur. [19] Ille tamen in ipso rerum flore peraruit. Noli sibi culpam dare nec alteri; non condemno hominem, non absolvo; non sum iudex; quid opiner scio. Et sumpserat ille titulum tribuni, quod inter romuleas dignitates humillimum nomen fuit. Si tantum ergo tribunitium potuit, quid cesareum nomen posset? At si differs, si heres et quam tibi sub oculis posui fugam temporis non attendis, actum est; ruit imperium, periit libertas. [20] Noli, oro te, Cesar, hec cum stomaco legere, quod forsan gustui minus dulcia sunt quam velles. Nescis quia bilem concretam remedia nisi amara non penetrant? Ego tibi verum dicere non metuo, quoniam amare te verum novi, odisse blanditias. Prudenter optime magnifice: aconita regum sunt, irrisio potentum, mors principum, arma fallentium. [21] Sedenim nescimus «quanta belua sit imperium»; hic enim alter excusationum tuarum color fuit. Quod dictum miror cur Augusto tribueris, cum Tiberii sit, nisi forte vel rerum cura presentium memoriam vetustatis obnubilat vel comunicato vocabulo quemlibet imperatorum ut Cesarem sic Augustum vocas. [22] Fecisti forsan id sciens, ut ab insigni auctore dicto quo uti decreveras, autoritas quereretur, non ignarus inter Augustum et Tiberium quid intersit: ille principum sapientissimus atque optimus fuit, hic obscenus ac ferox et ut de eo proprie dixit quidam, «lutum a sanguine maceratum». Hoc tamen idem dicto quo tempore sit usus, nosti, vel siquid oblivionis inter tot maiores curas obrepserit, apud Tranquillum leges. [23] Eo quidem tempore hoc dixit quo, exempto iam rebus humanis Augusto, successor longe impar impudentissime arreptum rebus ipsis imperium verbis tamen ambiguis fallacique et varia dissimulatione renuebat, falsum modestie nomen querens, usqueadeo ut tergiversanti quidam in faciem elegantissime cavillatus illuderet ceteros homines quod promittant sero implere, illum vero quod impleat serius polliceri. [24] Sed esto; sit dictum boni principis, sit non ficto animo prolatum, ipse sit auctor Augustus: quid ad rem? «Nescitis» inquit, «quanta belua sit imperium.» Imo scimus eximie; belua potentissima est sed que frenum docte manus excipiat; belua ingens sed tractabilis et ni tractetur indomita. Aude, age, frenum manu arripe soliumque tibi debitum conscende; si metuis, sessores inveniet. [25] Iulius Cesar, cuius, ut modo dicebam, hereditarium nomen habes, equum "apud se ortum et alterius impatientem ascendit" et in delitiis habuit; tu solium non alterius sessoris impatiens, sed a tot retro principibus insessum et tue sessionis avidissimum solus fugis. [26] Verum enimvero «cunta prius tentanda quam ferrum»: hec inter excusationes tuas ultima est; ubi nescio an illud gloriosi militis apud Terrentium esses oblitus Omnia prius experiri consilioquam armis sapientem decet. Nichil enim aliud ad patrocinium sententie huius affers nisi quod hoc et "medicos" docuisse ais et "cesares didicisse". Bene quidem multum disparia coequasti; nam et cesares egro orbi mederi solitos accepimus. Nunc et ipsi cum reliquis egrotant et mundus eger medico caret et mors universalis in foribus est.
[27] Dic autem michi, Cesar, quid ex omnibus intentatum est? verba preces mine blanditie apparatus? quid restat nisi ut hostibus imperii supplex ad genua provolvaris? Si id auditu fedum et indignum est, ferrum superest, ultima veternosorum ulcerum medicina. Nam quid amplius expectas? [28] Padus ut ad fontem redeat? ibit ille qua solitus est et cum amne fluent anni, quodque non nunc noviter ex me audis, iuventam senectus excipiet, senectutem mors. Nichil prorsus hinc auferes nisi quod bene seu quod male gesseris; nichil hic dimittes tuum prefer nominis memoriam et exangue corpusculum, illud quoque non iam tuum sed terre parentis ac vermium non magis cesaribus quam plebeis parcentium, imo quidem avidius corpora nobiliora rodentium. [29] Quid de aliis fiet que videntur tua? certe opes et imperium linquas alteri necesse est, et ignores cui. Hec humane conditio est, cui nec Cesar nec Pontifex Romanus denique nec regum nec omnino hominum ullus eximitur. Nunc igitur, nunc cura, quod semper non poteris, qualia scilicet esse velis que propria et irrevocabiliter tua sunt, animam et famam. [30] Inter temeritatem et inertiam nescio quid eligam; sepe temeritas felicior fuit. Non delector extremis, medium quero; sed heu vereor, quod pace sit dictum tua omniumque qui imperio ulli presunt quique gerendarum rerum officia susceperunt, ne penitus verum sit quod in ore semper habeo, singula vitia singulas excusationes habere, inertiam solam omnes. [31] Si diu deliberasset Africanus, Italia deserebatur a suis et Afrorum erat; si diu deliberasset Nasica, libertas romana Gracchi conatibus et audacie succumbebat; si Claudius Nero non dicam supervacua multa et longa, sed unum, quod necessarium videbatur et breve erat, senatus consilium expectasset, coniunctus fratri Hasdrubal romanum proculcabat nomen. [32] Quid inter minores hereo? Ipse quem sepe nomino Iulius Cesar, si procrastinator fuisset, nunquam in tam parvo tempore hanc tantam, que vix omni studio sustinetur, fundasset erexissetque rerum molem, cui imperii nomen est. Tu si cunta deliberas et in singulis immoraris, predicam tibi etsi forte non animo tuo gratum, at certe fidei mee debitum — falsus utinam sim aruspex —: nullus erit rerum finis, alii ex aliis erumpent laquei, nunquam te Italia nunquam tu Italiam videbis, extra quam ubi imperii caput queras, nescio.
[33] Proinde quod scribis te non ambitione tractum ad imperium aspirasse sed difficultatis haud nescium divine iussioni paruisse, credo; nam et prudentiam et modestiam tuam novi. Sed vice ne hoc tibi primum calcar et maximum esse debuerit, quo divini certus auxilii properares. Tu quidem patrii regni finibus contentus, imperatorii honeris et honoris sarcinam ultro aliis linquebas; hanc infallibilis Ille rerum sator rector et cognitor multis cupientibus ereptam humeris tuis imposuit. Paruisti. [34] Non acceptare imperium forte magnanimi fuerit; de hoc tamen docti viderint; certe sine scelere poterat non recipi, receptum negligi sine scelere non potest. Deus enim tibi— quod ipse non dissimulas — Deus, inquam, non tuus labor aut ambitio, imperii auctor est. Times illo duce proficisci quo iubente et Abraham unicum filium mactare et Moyses pastor incomitatus faciem superbi et obstinati regis adire non timuit? [35] Scio; multa te vellicant, quibus compositis alia atque alia emergent. Credis ne tu, Cesar, in imperio sine curis vitam agere quam pastor in tugurio non agit? Nam illa qualia sunt, quibus inniteris? Nonne quot publice mundi clades tot privatim fame tue vulnera, quotque hinc excusationes efficere tibi vis tot in te conficis argumenta? Cuius enim pudorem nisi regis pregravant regni mala? [36] "Dirupta est", inquis, "imperii libertas": tu, pater imperii, diruptam restaurabis; "sumpta Latinis servitus": tu illam tuorum cervicibus excuties; "ad avaritie lupanar prostituta iustitia": tu illam ad sua sacra penetralia revocabis; "pax e mentibus lapsa mortalium": tu illam in sua sede restitues. Ad hoc enim natus, huic officio destinatus es ut reipublice deformitates aboleas et pristinam faciem mundo reddas; tunc verus michi Cesar verusque videberis imperator, cum officium tuum impleveris, sine quo nedum princeps, sed ne privatus quispiam iure laudabitur.
[37] Addis autem — stupor auditu! — "nesciam" tunc "secessionis Italiam". Quando, obsecro, id fuit? ego enim in annalibus vix aut ullum tale tempus invenerim aut inveniri posse crediderim. Sileo illa vetustiora ipsius urbis origine et primos muros fraterna cede madentes et impio scelere quesita dyademata; quotiens parta iam libertate, plebs indignans secessit a patribus, testes sunt Mons Sacer Ianiculum Aventinus. [38] Pyrrus in Italiam traiecit, opem nempe laturus rebellantibus Tarentinis; eodem tempore et Brutii defecerant et Lucani alieque gentes italice, quas omnes bello contundi et nolentes in fidem redigi oportuit. Secutus est Hanibal; defecit Capua, magnis Romanorum obstricta benificiis et ut proprie dicam, populi romani liberta sed infidelis et ingrata. Imo vero quis ea tempestate non defecit? [39] Relege historias: decem octo colonie per omnem Italiam in fide manserunt, quarum «subsidio» ut Livii summi historici verbis utar, «tunc imperium populi romani stetit, eisque gratie in senatu et apud populum acte». Quid totiens Hernicos rebellantes, quid perpetuos hostes Volscos Equosque commemorem? Quot cum Latinis bella prope civilia — unum enim corpus imperii videbantur —, quot urbes everse atque in primis ipsa Romani Imperii parens Alba! quod ut fieret, quid nisi defectionum metus ac memoria hortabatur? [40] Quotiens cum Sabinis ancipiti acie decertatum, cum Umbris cum Samnitibus cum Etruscis cum Liguribus ac Bois et Gallis Insubribus, ubi Mediolanum Ticinumque urbes sunt! Sed quid longius feror? Tibur ac Tusculum et Preneste, tria quasi suburbia urbis Rome, bellorum causas ac materiam prebuere, cum non suis tantum viribus insultarent sed externis hostibus auxilium ac receptacula prebuissent. [41] Ad hec Veios vix decennio diruta, exuste Fidene, sanctitatis admiratione Falerii subacti, vi capta Neapolis captumque Brundusium et Corioli et Fregelle et Sora et Algidum et Corniculum ac Satricum et Boville et Verule et Fesule, unde patrie mee fundamenta fluxerunt. Piget, fateor, maximis parva connectere, sed ut iam prevalide robusteque civitati nichil arduum, sic tenere ac vixdum pubescenti reipublice nullus aculeus parvus erat.
[42] Adde siracusanam obsidionem longam atque difficilem clarissimeque urbis interitum, qui duces quoque hostium ad commiserationem lacrimasque compelleret; adde Firmum atque Asculum et Picenum omne perdomitum Vestinosque et Marsos et Pelignos, interque tot externos tumultus, intestinas domi seditiones et senatus insolentiam et tribunitiam rabiem et turbulentissimos agrarie legis motus, ut reliquos sileam quos enumerare non sufficio. [43] Adde, postquam res ad unius imperium rediere, coniurationes innumeras et totiens, licet frustra, petitum insidiis augustum caput, ut omittam qui veneno vel gladio periere; adde famem perusinam et obsidionem mutinensem et defectionem colonie cremonensis, que una fuerat inter paucas fidelissimas, quarum paulo ante memineram. Longum nimis historie iter arripui, sed subsistam. [44] Omnis enim etas secessionibus italicis ac defectionibus plena est, ut forti animo et veterum memori nichil possit insoliti terroris occurrere, utque nimis proprie dictum et ex ipso nature gremio sumptum videatur quod Virgilius ait:
gravidam imperiis bellisque frementemItaliam.
Talis enim ab initio fuit, talis est hodie, talis ad extremum erit. Illa vero, quam valida!, paupertas remoratur.
[45] Quid habet paupertas comune cum Cesare aut quomodo pauper est qui alios ditat? animus pauperem facit et divitem. 'Pauper sum': et Iulius ante imperium pauper fuit, post imperium non dives; nemo «enim liberalius victoria usus est» ut ait Anneus Seneca, «nichil sibi retinuit preter dispensandi potestatem». Postremo 'Pauper sum': multos in bellum impulit paupertas, multis animos dedit, presertim si adversarius dives sit; divitias nempe viris fortibus bellum facit. [46] At 'Monet paucitas meorum': comites bellum parat. 'Terret fama vulgaris': quarundam minimarum rerum aliquando magnum est nomen et sepe fama terribilior quam conspectus; opinio rem non mutat; quod tui nequeunt oculi, tuorum vident, non quia vegetiores sed quia propinquiores; multa de longinquo cernentibus metuenda, propinquantibus apparuere ridicula.
[47] Ecce quam multa tibi, Cesar, tribus epystolis scripsi, si forsitan ter vocatus exaudias et ut quem non potes aliter, in his literis animum meum cernas. Mallem posse tibi armatis legionibus obviam ire imperata facturus; quod unum datur, animo atque exhortationibus occurro, neque iam satis scio quid ulterius loquar, neque si hoc non sufficit, quid ex me sufficere possit, intelligo. [48] In te, magnanime Cesar, in te, inquam, esse debet ignis ille quem speramus nobis et algenti iustitie succursurum; si is forsan extinctus est, nequicquam flamus in cinerem. Improbi viri verbum est, sed hac in parte veridici, "virtutem verba non addere"; excitare illam potest adhortatio, non dare. Itaque nichil amplius dicam nisi id in quo totius negotii vis est: omnia consilio, Cesar, egent, sed nichil inertia, et est ubi non multum consultasse consilium sit. Vale.
IX Kal. Decembris.

2

Ad Nicolaum Sygeros pretorem Grecorum, gratiarum actio pro transmisso Homeri libro.
[1] Clari animi clarum munus, ut decuit, fuit; operationes enim hominum animos imitantur et qualis quisque sit ex actuum qualitate conspicitur. Singulare aliquid te decebat, nempe singularis es vir et ab acie vulgari tota intentione remotissimus; si esses unus e populo, fecisses ut reliqui; nunc autem implesti magnifice quod tuum erat unoque actu et amicitiam et ingenium declarasti. [2] Misisti enim ad me de Europe ultimis donum, quo nullum vel te dignius vel michi gratius vel re ipsa nobilius mittere potuisses. Magnus ille rex Syrie Antiochus, ut quidam putant, sive, ut Ciceroni placet, rex Pergameorum Attalus Publio Scipioni «magnificentissima dona usque ad Numantiam misit ex Asia», que ille vir clarissimus non abscondit, sed, ut ait idem, "inspectante suscepit exercitu". Cuius avus Africanus ille superior insignia munera Masinisse regi legitur donasse virtutis ob meritum, quia romanum exercitum enixe admodum in bello iuverat. [3] Fecere idem sepe alii; neque enim modo publicas privatasque munificentias enumero, sed attingo aliquas, quarum relatu facile quid sim dicturus intelligas. Donant aurum quidam vel argentum, concupiscibilem forte sed certe periculosissimam terre fecem; donant spolia Rubri Maris et alge ditioris exuvias, lapillos gemmasque, cometarum in morem sepe lugubre prorsus ac sanguineum rutilantes; donant monilia et baltheos, fuliginosorum decus artificum; donant, squalentium opus architectorum, arces et menia. [4] Tu vero, vir optime, nil horum que et opulentiam largientis ostenderent et accipientis avaritiam irritarent. Quid igitur? rarum munus et iocundum meque utinam, te profecto dignissimum, ut dixi. Quid enim vir ingeniosissimus atque eloquentissimus nisi ipsum ingenii et eloquentie fontem daret? [5] Donasti Homerum, quem bene "divine omnis inventionis fontem et originem" vocat Ambrosius Macrobius, et si omnes tacerent, res ipsa testatur; sed fatentur omnes. Ego autem ex omnibus sciens unum tibi testem protuli, quem ex omnibus latinis tibi familiarissimum esse perpendi; illis enim facile credimus quos amamus. Sed redeo ad Homerum.
[6] Hunc tu michi, vir amicissime, donasti, promissi tui simul ac desiderii mei memor, quodque non modicum dono adicit, donasti eum non in alienum sermonem violento alveo derivatum, sed ex ipsis greci eloquii scatebris purum et incorruptum et qualis primum divino illi perfluxit ingenio. Summum utique et, si verum rei precium exquiritur, inextimabile munus habeo, cuique nil possit accedere si cum Homero tui quoque presentiam largireris, qua duce peregrine lingue introgressus angustias, letus dono tuo fruerer attonitusque conspicerem "lucem" illam et "speciosa miracula" de quibus in Arte poetica Flaccus ait:
Antiphatem Scyllamque et cum Cyclope Caribdim.
Sed nunc, heu, quid agam? tu michi nimium procul abes, felix utriusque lingue notitia singulari; Barlaam nostrum michi mors abstulit et, ut verum fatear, illum ego michi prius abstuleram; iacturam meam, dum honori eius consulerem, non aspexi; itaque dum ad epyscopium scandentem sublevo, magistrum perdidi sub quo militare ceperam magna cum spe.
[7] Longe impar, fateor, tui et illius ratio; tu michi multa, ego tibi quid conferre possim, non intelligo; ille autem cum multa michi quotidiano magisterio cepisset impendere, non pauciora quidem, sepe etiam lucrum ingens, ex convictu nostro se se percipere fatebatur: urbane nescio an vere; sed erat ille vir ut locupletissimus grece sic romane facundie pauperrimus et qui ingenio agilis, enuntiandis tamen affectibus laboraret. [8] Itaque vicissim et ego fines suos illo duce trepide subibam, et ille post me sepe nostris in finibus oberrabat, quanquam stabiliore vestigio. Nam et hic quoque ratio diversa: illi enim plus multo latini quam michi greci erat eloquii; ego tum primum inchoabam, aliquantulum ille processerat, ut qui italice natus esset in Grecia et qui licet etate provectior, latinorum conversationem magisteriumque sortitus ad naturam propriam facilius remearet. [9] Illum mors, ut paulo ante questus sum, te michi morti non absimilis rapit absentia; etsi enim ubicunque sis, de tanto gaudeam amico, viva tamen illa tua vox, que discendi sitim, qua me uri non dissimulo, posset vel accendere vel lenire, minime aures meas ferit; sine qua Homerus tuus apud me mutus, imo vero ego apud illum surdus sum. Gaudeo tamen vel aspectu solo et sepe illum amplexus ac suspirans dico: 'O magne vir, quam cupide te audirem! sed aurium mearum alteram mors obstruxit, alteram longinquitas invisa terrarum'. [10] Tibi quidem pro eximia tua liberalitate gratias ago. Erat michi domi, dictu mirum, ab occasu veniens olim Plato, philosophorum princeps, ut nosti; neque enim vereor ne tu, tantus vir, quod scolastici quidam solent, huic preconio obstrepas, cui non Cicero ipse non Seneca non Apuleius non Plotinus magnus ille platonicus, postremo non Ambrosius non Augustinus noster obstreperet. [11] Nunc tandem tuo munere philosophorum principi poetarum graius princeps accessit. Quis tantis non gaudeat et glorietur hospitibus? habeo quidem ex utroque quantum latinitas habet in sermone patrio; sed grecos proprio in habitu spectare, etsi forte non prosit, certe iuvat, neque preterea michi spes eripitur etate hac profectus in literis vestris, in quibus etate ultima profecisse adeo cernimus Catonem. [12] Tu siquid forsan ex me cupis, redde michi fidutie tante vicem et in me iure tuo utere; ego enim, ut vides, iure meo utor in te; et quoniam petitionis successus petendi parit audaciam, mitte si vacat Hesiodum, mitte precor Euripidem. [13] Vale, vir egregie, nomenque meum, quod sine ullis meritis nescio qua indulgentia vel hominum vel fortune iam satis in occidente cognoscitur, in orientali aula, si videtur, et inter vestros heroas notum facito, ut quod romanus cesar amplectitur, constantinopolitanus non fastidiat imperator.
Mediolani, IV Idus Ianuarias.

3

Ad Iohannem de Certaldo, gratiarum actio pro transmisso Augustini libro in psalterium daviticum.
[1] Beasti me munere magnifico et insigni; iam daviticum pelagus securior navigabo, vitabo scopulos, neque verborum fluctibus neque fractarum sententiarum collisione terrebor.
[2] Solebam ipse meis viribus in altum niti et nunc alternis brachia iactando, nunc poste fortuito subnixus, per obstantes fluctus fessum ingenium librare, ita quidem ut sepe cum Petro "mergi" incipiens exclamarem: «Domine, salvum me fac» et sepe secum, Cristo manum supplicibus porrigente, consurgerem. [3] Hos inter estus puppim tu michi prevalidam et nauclerum industrium destinasti, divini ingenii Augustinum, cuius opus immensum — quod vulgo tres in partes, apud quosdam plurifariam divisum, multis et magnis voluminibus continetur— totum uno volumine comprehensum et a te michi transmissum letus stupensque suscepi et dixi mecum: [4] «Non est inertie locus; siquid otii supererat, iste discutiet; magnus adest hospes et magno curandus impendio; dormire totis noctibus non sinet; frustra palletis aut connivetis, oculi: vigilandum est, lucubrandum est; frustra quietem meditamini: laborandum est». [5] Verum dicam: nemo ex amicis illum sine admiratione respexit, cuntis una voce testantibus nunquam se librum tanti corporis vidisse, quod de me ipse profiteor, rerum talium haud ultimus inquisitor; nec mole literarum quam sensuum ubertate maius opus.
[6] Monstrum est cogitare quantus ille vir ingenio, quantus studio fuit, unde ille fervor scribendique impetus sancto viro, illa rerum divinarum notitia terrenis diu primum illecebris capto, illa demum laborum patientia seni, illud otium epyscopo, illa romani eloquii facultas afro homini, quamvis, ut idem quodam loco clare innuit, sua etate Afri quidem latinis literis uterentur, de quo proprie dictum putes quod ipse de Marco Varrone dixit Terrentianum sequens: «Vir» inquit, «doctissimus undecunque Varro, qui tam multa legit ut aliquid ei scribere vacavisse miremur, tam multa scripsit quam multa vix quenquam legere posse credamus». [7] Sed ut alia omittam eiusdem ingenii monimenta, seu que multa sunt michi, seu quibus adhuc careo, et rursum seu que Retractationum suarum libris idem ipse commemorat, seu que ibi vel oblita forte vel neglecta vel nondum scripta preteriit, ad que omnia relegendum vita humana vix sufficit, quis eum si nil aliud egisset, unum hoc scribere potuisse non stupeat? [8] Nullum unum et unius opus hominis latinis editum literis huic magnitudini conferendum scio, nisi forte sit alter eiusdem liber in epystolas Pauli, quod nisi fallit extimatio frustraturque memoria, prope ad eandem literarum congeriem videtur accedere, vel Titi Livii romanarum rerum liber ingens, quem in partes quas decades vocant, non ipse qui scripsit sed fastidiosa legentium scidit ignavia. [9] Huic tali amicitie tue dono, preter eam quam loquor magnitudinem, et libri decor et vetustioris litere maiestas et omnis sobrius accedit ornatus, ut cum oculos ibi figere ceperim, siticulose "hirudinis" in morem nequeam nisi "plenos" avellere. Ita sepe michi dies impransus preterlabitur, nox insomnis; in quo quidem delectationi mee, quam iam fere unicam nec nisi ex literarum lectione percipio, quantum hac tua liberalitate sit additum, non facile vulgus extimet, cui extra corporeos sensus nulla voluptas est; tu vero perfacile, neque mirabere libri huius adventum me sitienter atque anxie expectasse. [10] Scis ut cupiditati longa brevitas, festinatio tarda est; quodsi apud Nasonem amantis insani verbum est
Septima nox agitur, spatium michi longius anno,
quid michi visum putas, cui inter expectandum, ut ex persona alterius ait idem,
Luna quater latuit, toto quater orbe recrevit?
Solet honesta cupientium flamma serenior esse, non segnior.
[11] Consulto tamen actum rear non quidem abs te, qui in mittendo multam solicitudinem habuisti, sed a fortuna potius, ut ipsa dilatio desiderio meo calcar munerique tuo gratiam cumularet; pro quo tibi grates meritas agendi, ne forte putes quod huius epystole contextus aut dies unus modum statuat, non alium scito quam legendi vivendique finem fore. Vale, nostri memor.

4

Ad eundem, rursus gratiarum actio pro transmissis Varronis ac Ciceronis libris.
[1] Stilum meum obsequiis tuis vinci video; multo ego prius gratiarum quam tu gratarum rerum actione defatiger. Recepi ecce iterum a te librum ex Varronis ac Ciceronis opusculis eximiis prorsus et raris, quibus nichil animo meo gratius, nichil optatius, nichil demum poterat advenisse iocundius. Accessit ad libri gratiam quod manu tua scriptus erat, que res sub oculis meis inter illos duos tantos heroas lingue latine te medium fecit. [2] Nec vero te magnis nominibus inseri pudeat,
Nec te peniteat calamo trivisse labellum,
ut ait ille. Etsi enim tu alios mireris, quos studiorum mater omnium tulit antiquitas, idque iure tuo facias, cuius sit proprium et mirari que vulgus despicit et despicere que miratur, venient tamen qui te forsitan mirentur, nempe quem iam hinc mirari incipit invida et claris semper ingeniis ingrata presentia, quam multa quoque subripuisse veteribus non ignoras, que sensim postea restituit hac una in re iustior atque incorruptior sequens etas. [3] Egisti autem optime qui illos iunxeris quos patria tempus ingenium amor studia coniunxerant. Amarunt se illi cultu mutuo, multa sibi invicem, multa de alterutro scripsere; unus amborum animus preceptorque unus fuit; in eisdem scolis militarunt, in eadem republica versati sunt; non eisdem tamen honorum gradibus: altius ascendit Cicero. [4] Quid multa? bene concorditerque cohabitant et, crede michi, paucos tales iungere poteras ex omnibus seculis ac gentibus, licet ille doctior ille disertior. Sequor famam. O! sed si loqui ausim... At quis deorum quis ve hominum non dicam inter tantas me iudicem partes statuit, sed ultro iudicare ausum inoffensis auribus audiat? [5] Quando tamen ita fert animus, loquar ut tibi uni in sinistram aurem insussurrem quicquid id est. Cum equidem magni ambo, aut me amor et familiaritas fallunt aut omni ex parte maior est Cicero. O! quid dixi quorsum ve et quam preruptum in locum prodii? sed dixi, sed prodii, atque utinam non maius audacie quam iudicii discrimem adierim. Vale.

5

Ad Gerardum monachum cartusiensem, sepe doctorum hominum libros incorrectiores esse quam reliquorum.
[1] Promissum Augustini Confessionum librum cum his literis ad te misi, quem correctissimum forsan speres eo quod meus fuerit; sic enim tibi persuasum scio, me plus aliquid esse quam vulgus. Id in aurem tibi persuasor optimus amor eloquitur; noli sic, frater, opinari, noli, queso, te fallere, neque te ab alio falli sinas; si tibi hoc amor dicit, mendax est; si alius, ignarus mei est; si tu ipse, possem tibi credere nisi amares. [2] Quid ergo? de me michi crede, qui etsi me amem, tamen ignorantiam meam odi, interque odium et amorem temperatam sententiam ferre queo. Quid vero pronuntiem expectas? Unus ex multis adhuc sum, quamvis summo studio nitar assidue ut sim unus ex paucis; quod si accidat, bene erit feliciterque laboravero; alioquin vulgi aciem nisu saltem et voluntate transcendero. [3] 'Et quando' inquis, 'hoc tibi futurum spondes, si nondum est, cum quicquid esse debueras iam nunc sis?' Care frater, querende sapientie ac virtuti nulla non etas apta est; quandocunque fuerit, serum esse non poterit, modo sit. Et de me quidem hactenus. [4] Quid de aliis dicam, qui non persuasione benivola sed vero et incorrupto iudicio docti sunt, rarum semper, nostra autem etate rarissimum genus? Sed ne ab illis quidem semper correctos ad unguem codices expectes: maiora quedam et laudabiliora pertractant. Non calcem temperat architectus, sed iubet ut temperetur; non gladios acuit dux belli, non magister navis malum dedolat aut remos, non tabulas Apelles, non ebur Policletus, non Phidias marmora secabat; plebei suum opus ingenii est preparare quod nobile consumet ingenium. [5] Sic apud nos alii membranas radunt, alii libros scribunt, alii corrigunt, alii ut vulgari verbo utar, illuminant, alii ligant et superficiem comunt; generosum ingenium altius aspirat, humiliora pretervolans. Itaque sic habe, sepe ut agros divitum, sic libros doctorum hominum incultiores esse quam reliquos: copia nempe securitatem, securitasque segnitiem, segnities situm parit. [6] Sic podagrici callem quem frequentare habent, offense licet facilis aut paventes aut memores, minutissimis quoque lapillis expurgant, cum sanipedes acuta etiam saxa contemnant; sic valitudinarii fenestrellam omnem vitro sepiunt, cum bene valentes aer liquidus et gelidi flatus mulceat aquilonis; sic igitur ydiote, quos sillaba una vel litera sepe diu tenuit perplexos, omnia accuratissime nequid tale iterum patiantur, emendant; quod ingenio fidentes et maioribus intenti negligunt. Et hec quidem in comune dixerim. [7] De libro autem hoc quid speres, ipsa te libri facies monebit: novus et nudus est et nullo correctoris dente percussus. Familiaris illum meus scripsit, quem mecum intra tuum limen anno altero vidisti, iuvenis digiti quam ingenii melioris. Neglectam tamen orthographiam potiusquam insignes defectus invenies; denique forte aliquid occurret quod intellectum exerceat, quod impediat nichil. [8] Perlege et insiste; accensum liber hic animum inflammabit, qui algentes accenderet. Videbis, quod de Biblide habetur in fabulis, Augustinum nostrum in fontem devotissimarum lacrimarum esse conversum, quem precare, oro te, ut ipse comunem Dominum pro me roget. Quid multa? et tibi inter legendum fluent lacrime et legendo flebis et flendo letaberis dicesque te in his literis vere ignitum eloquium et «sagittas potentisacutas cum carbonibus desolatoriis» invenisse. Vale.
Mediolani, VII Kal. Maias
, ad vesperam.

6

Ad Forensem plebanum, in una et eadem specie quanta sit diversitas naturarum.
[1] Querelas tuas, optime vir, cuntis michi blanditiis dulciores elegantissimus stilus explicuit. Mira rerum et infinita diversitas ac stupenda prorsus alternatio: dulcia ex persona nonnunquam amarescere atque amara dulcescere, que in speciebus quidem aliis atque aliis non miramur. Quis enim miretur agnum mitem et innocuum, rabidum ac rapacem lupum, ferum et indomitum leonem? [2] Ursus aper pardus tigris, etsi nature omniparentis imperio coeant et coniugio delectentur, dilecte tamen consorti blandiuntur horrifice et leti triste nescio quid auribus hirsutis immurmurant. Contra autem philomena direpto tristior nido dulce quiddam et amenum gemit, et cycni, ut aiunt, vicina morte suavissimus est concentus. Talia vero in una eademque specie sine stupore non cernimus. [3] Quis enim non miretur esse quorundam hominum molestas rancidasque blanditias, quorundam hybleis favis dulciora convitia? Utriusque rei exemplum non longe quesitum dabo. Est michi seniculus quidam domi, qui licet in extremo habitabilis zone natus, ultra quam homines non sunt, ipse tamen homo est hominisque animam et effigiem habet, sed adeo nichil humani ritus, ut dum blandiri incipit, aut ursinum seviat aut aprinum nescio quid infrendat; [4] adeo denique tetrici moris est penitusque barbarici, ut et quodammodo lambendo mordeat et de eo perproprie dictum putes non illud eximii prophete: "fluit ut ros eloquium" eius, sed illud comici poete: "lapides loquitur"; lapides, inquam, meros atque durissimos, quibus cerebrum incredibiliter excutit et obtundit fedoque tonitru celum omne contristat. [5] Ex diverso autem, sunt amici, preciosa grata et immarcescibilis supellex, qui me castigando et iurgando permulceant. Horum unus es tu, cuius melliflue querele multa me, fateor, respersere dulcedine, tam suaviter et amice hinc fortunam tuam, hinc duritiem meam defles, melius, michi crede, segnitiem; absit enim ut aut immemor tui sim aut oblitus mei. [6] Memini primordiorum amicitie nostre, que tu michi velut oblita in faciem obicis commemoratione tam dulci ut gaudeam reus esse, et quamvis nolim iustam tibi querele materiam prebuisse, velim tamen aliquid accidisse quod querereris. Prodest interdum irritari animos et sepe parve species offense magne causa virtutis fuit. [7] Multis vocem extorsit indignatio et dolor et metus; nisi Ciri miles in Cresum violentus irrueret, Atys, Cresi filius, perpetuo mutus foret. Ego quoque te loqui silentio meo feci, quod sermone forsitan non fecissem; enimvero te locutum gaudeo; taciturnitatem vero meam molestam tibi fuisse doleo. Curabo ne unquam amplius molesta sit, neu aliquando vel frustra michi scripsisse videaris vel si nichil scripseris, possis sive in propriis sive amicorum saltem in literis te preteritum lamentari. Hactenus ergo; da veniam calamo attrito, ignosce digitis fatigatis, parce animo occupato, et Vale.
Mediolani, Idibus Martiis.

7

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, sepe animo gratiora esse que incultiora sunt.
[1] Tumultuariam et festinatam epystolam tuam legi, que non minus ideo grata oculis meis atque animo, sed prope gratior fuit; talis illa michi qualis amanti cupido incomptior amica. Suspiravi et dixi: 'Quenam hec esset, si speculum aspexisset!' Ipsa se forte, dum a prandio consurgis, Cerere, ut iocando ais, Liberoque certantibus, raptim quotidiana veste suffarcinatam et sic ad me venire iussam affirmabat.
[2] Contra autem stilus sobrium et impransum profitebatur auctorem; nichil modestius nichil abscissius; matura pro tempore sententiarum gravitas, dulcis et ingenua frons verborum. Multas subito deprehensas decuit pudor et tremor vocis et capillus impexus et discinctus sinus et pes nudus et toga fortuita; sepe magni cultus loco fuit habitus neglectior. [3] Talis Cleopatra sparsa cesarie Cesareum animi robur inflexit; talis Phedre oculos rigor movit Hippolyti et coma sine arte posita et levis ore pulvis egregio; talem fuisse Sophonisbam reor, dum Masinissam cepit victa victorem, quod in Africa olim gestum, nunc in Africe nostre libris pathetice materie fundamentum est; talis, puto, Lucretia erat dum Sexti Tarquinii pectus accendit, unde regnorum finis et romane libertatis exordium fluxit. Que quamvis ita se habeant, est tamen familiaris mos iste formosis de deformitate conqueri, adeo nichil excelsum est animo summa volventi donec pervenerit quo suspirat.
[4] Epystolam quidem illam inter temporis angustias scriptam, nichil nisi brevitas indicio est; non soles mecum verborum esse tam parcus. Sed ne illius eximiam brevitatem multiloquio premam, quicquid hodie yconomicum michi domus attulit, seorsum altera perleges papiro; ita enim ab eo studio semotus sum ut neque me digna censeam neque quodammodo mea putem quecunque de domesticis curie scribo, quanquam ibi precipua mentio sit librorum, quorum me anxie avidum non negabo. [5] Hic me affectus a iuventute prosequitur; 'ineptus', fortasse dicat aliquis. Quid enim stultius quam solicite querere quo parto uti nescias, quasi non iure optimo Flaccus irrideat:
Siquis emat citharas, emptas comportet in unum,Nec cithare studio nec muse deditus ulli?
Nosti cetera; locum tenes. Siquod sane michi cum libris potest esse commercium, hunc in me affectum non mirabitur quisquis Ciceronis epystolas aliquando perlegerit, ubi vir ille, cuius ex ingenio velut e fonte purissimo atque plenissimo fluebat quicquid est pene librorum illustrium quo vetus latinitas glorietur, libros tamen alienos non appetere videtur sed ardere. Hactenus hec. [6] Epystolas quidem meas aliquot tuo sub nomine descriptas ad te non pervenisse scio. Facit hoc michi quorundam importunitas atque improbissima literarum sitis, qualem pati solent qui febribus estuantes limphis inhiant nocituris; quicquid ergo cuique excidit, sitienter intercipiunt, nec studiosorum abstinent iniuriis dum ardenter hauriant quod tepide digestum sibi atque aliis nauseam ferat; quos ego non tam literatos quam literatores voco frivolos et inanes et, ut ait poeta,
non equo federe amantes.
Sic iniquo sidere nati amantesque semper nec amati, profugas literas insectantur. Sed de his satis superque dictum est. Epystolarum illarum quasdam iterum ad te mitto, non tam quia necessarie tempestiveque sint, quam ut in otio meo sepe me tui memorem, imo vero nunquam prorsus immemorem scias. Vale.
Mediolani, Kal. Aprilis, propere.

8

Ad eundem, fidem sufficere in amicorum colloquiis nec querendum stilum.
[1] Credes me quoque solicitum comendis epystolis, qui post dies hanc aut suscipiam aut tibi ingeram curam et quasi lascivior adolescens, non tantum vultus in speculo, sed terga contempler. Crede michi, non sum nichil minus; magna michi ex parte dilabitur quicquid ad amicos loquor. Spero me illis notum nec placere despero licet incomptum; debiliter amat quem dilecte capillus incultior offendit. [2] Ab aliis autem veniam expecto; si cogitent quis et cui et quid loquar, forsan qualiter non curabunt. Fugio ego supervacuum laborem; necessario si sufficiam, satis erit. Profecto autem magnus amor artificiosa eloquentia non eget. Cui non diserta visa est amica? quem non delectat dum balbutit infans filius? postremo quis a se dum secum ipse loquitur, ornatum querit? Atqui vetus est verbum: «amicus alter ego» de quo eleganter Cicero: «Quid dulcius quam habere cum quo omnia audeas sic loqui ut tecum?» [3] Nemo igitur exigat ab amico quod a se non exigit; alioquin non sic cum amico loquitur ut secum. Equidem sic michi omnis amici sermo probatur, ut proprius nec sermo tantum sed silentium et nutus. Quid enim refert, modo quid ille velit intelligam aut quid nolit, cum quo "idem velle et idem nolle" disposui? Amici tamen eloquentiam, si adsit, amplector, sicut eiusdem reliquas seu gratias seu virtutes; sed ita illam expeto, quod amici ut animum sic et linguam ornatam velim, non quod delicatas cum amicis aures habeam. [4] Malim amicum facundum esse quam balbum, quippe et sanum malim quam egrotum, formosum preterea quam deformem; non quod egrum deformemque minus amem, sed quod sano formosoque magis gratuler. Sic ditem illum potius eligam esse quam pauperem, ita tamen ut non inde predam michi cogitem, sed copiam illi, michi gaudium, sine quo amici prosperitas esse non possit. Virtus est amicitie fundamentum, ad quam servandam nichil requiritur preter mutuam caritatem; ea simplex et nullis fucis illita est, nil querit exterius. [5] Etsi multa non querenti obveniant — quis enim amicitiarum commoda atque oblectationes enumeret? —, caritas tamen stimulos non requirit, se se contenta est, ipsa sibi calcar et premium; siquid uberius obtigerit, non amicitie laus fuerit sed fortune. Sicut non melior piscator est sed fortunatior, cui in visceribus capti piscis iaspis inventa est, nec venator fuit melior qui avorum temporibus sub arthoa plaga, si tamen vera fama est, cervum torque aureo circa collum cepit, in quo, ut perhibent, vetustissimis literis scriptum erat «Nemo me capiat» quem Iulius Cesar liberum esse iussit. [6] Aliud agebat agricola, cui sub Ianiculo terram molienti septenos libros grecos ac latinos et Nume Pompilii regis bustum casus obtulit; sepe me vinee fossor Rome adiit, gemmam antiqui operis aut aureum argenteumque nummum manu tenens, nonnunquam rigido dente ligonis attritum, sive ut emerem sive ut insculptos heroum vultus agnoscerem hortatus; sepe architectus dum fundamento stabili sedem querit, urnam auream defossumque sub terram repperit thesaurum. [7] Quisquam ne horum adventitio lucro famam sue artis aut ingenii consecutus est? fortune dona sunt hec, non hominum laudes, multoque dignius habet artificis nomen quem rite omnia facientem vipera cavernis lapsa deterruit, quam is quem temere cunta miscentem latentis auri fortuitus fulgor leta admiratione suspendit. [8] Idem in amicitiis dicendum: elegi amicum prudenter, amavi ferventer, colui diligenter, fidem ad extremum prestiti. Hec michi amicitia labores attulit, curas atque pericula: nullus hic error amicitie sed fortune est. Ille idem prestitit, sed ob eam ipsam amicitiam honore auctus, ere ditatus est: iam dixi fortunatior fortasse, non melior est amicus. [9] Alter autem amicitiam simulavit fidemque dum fingeret, invenit commoda, hinc multa percipiens; «nam utilitates quidem» ut ait apud Ciceronem Lelius, «etiam ab his percipiuntur sepe, qui simulatione amicitie coluntur et observantur temporis causa». Quid de hoc sentiam queris? fuci callidum venditorem et mendacio feliciter usum dicam; quod ad amicitiam spectat, impostoris illi nomen attribuam non amici. «In amicitia enim» ut ibidem ait idem, «nichil fictum est, nichil simulatum et quicquid est, idemest verum et voluntarium». Hec igitur summa est: in amicitia sola amicitia querenda; verus amicus nichil nisi amicum cogitat.
[10] Quod si me semper amicis prestitisse et ab illis prestitum michi scio, neque quam remitto aliis, a me in familiaribus presertim epystolis eloquentiam flagitari, neque michi vitio verti credam, si cum amicis sic locutus inveniar ut mecum. Que res michi tantum incuriositatis attulit, ut non verborum modo sed rerum quoque negligens fiam. Unde me fateor, ut incidenter hoc dixerim, nonnunquam inconstantie notatum ab his quibus videretur etiam amicis colloquentem sic librare omnia debere, ut nichil vel in oratione sit varium vel in rebus. [11] 'Quale est enim' inquiunt, 'amico quicquam loqui aut aliquid velle hodie cuius contrarium cras loquaris aut velis? firmandum ergo animum et tum demum amicis aperienda consilia; hinc enim et verborum et actuum uniformitas consequetur'. Quod alibi quidem utiliter precipi non nego, sed in amicitia nimis vafre. Ita illis respondeo — nam «et adhuc sub iudice lis est» et te arbitrum non recuso — me, quod sepe iam dixi, omnia cum amicis ut mecum loqui; mecum vero non tantum examinata et approbata sed ambigua sepius et incerta tractare, et hesitare et consultare et ratiocinando ad verum niti; [12] itaque, quod deliberantis est proprium, modo hanc modo illam placere sententiam, quod suo etiam laudato duci Virgilius, idque non semel, dedit:
Atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc,In partesque rapit varias perque omnia versat.
Quodsi ad amicos firmata tantum et consignata retulero, cautius id forte videbitur et constantie inanem titulum aucupanti electionis ratio constabit; verum enimvero non id est amicos consiliorum participes habere sed conscios. [13] Ego non electiones modo sed cogitatus motusque animi, quos primos vocant, ad amicos referam; neque rerum summas atque exitus, sed particulas atque primordia et progressus et quicquid michi per noctem obrepserit, amicis obviis primo mane narrabo; si ad mensam eunti quid aliud visum erit, surgens amicis dicam, et pugnare sententias gaudebo dum melior vincat; quod facilius fiet si ab ipsis init is amicorum fides in partem consilii sit admissa. [14] Hec et his similia cum sepe pro quotidiani moris excusatione dixissem, forte accidit ut in epystolas Ciceronis inciderem, librum magnum multeque varietatis atque huiuscemodi familiaribus plenum refertumque colloquiis. Ibi excusationem similem legi et delectatus sum, nescio qua vel ingenii, quod ut optare sic sperare utinam liceret, vel ipsarum rerum sola similitudine, me dixisse quod tanto ante magnus ille vir dixerat, cum adhuc, Deum testor, ab illo dictum esse nescirem, et secum, ut quodam loco ait idem, in eadem incidisse vestigia. [15] Quod ut clarius fiat, ipsa Ciceronis verba subiciam, qui ad Athicum scribens cum sepissime variasset, adiecit et quasi ad se ipsum: «Totiens ne igitur» inquit, «sententiam mutas?» et respondet ut dixi: «Ego tecum» inquit, «tanquam mecum loquor. Quis autem est tanta quidem de re quin varie secum ipse disputet?», atque huic rationi ille aliam accumulans: «simul et elicere cupio sententiam tuam» ait; «si manet ut firmior sim, si mutata est ut tibi assentiar». Quod ultimum me non tangit. Non sum tam cautus, nulla michi in amicitiis ars est, nisi ut valde diligam, valde confidam, nichil fingam, nichil occultem et perinde omnia explicem in auribus amicorum ut in animo meo sunt. Sed redeo. [16] Quamvis ergo non magis aures tuas quam meas circumvenire propositum sit, tamen et michi sepe idem efficacius a me ipso dicitur quando sic dicitur excitantibus scilicet atque pungentibus verbis, quam si lentius diceretur; tunc amico non aliter quam michi mutata oratione consultum velim; tunc paulo curiosior in sermone sum, excitandi studio non fallendi aut inani artificio demulcendi. [17] Quale est quod dum epystolam quam ad te penultimam scripsi, tacitus in memoriam, quod esset a me festinanter digressa, reducerem, nescio quid addi posse visum est quo sonantior sit rotundiorque sententia; id tibi seorsum ut in animum venit scripsi, quod si probas, illic inseres et tua manus nostro fungetur officio. Vale.

9

Ad eundem, magnum virtutis indicium esse ignotum vulgo.
[1] Quod visum fuit epystole tue reddidi, et misi per fortuitum quendam nostre reipublice nuntium, cum quo multa de te; in quibus illud apprime michi placuit, quod patrie et civibus parum notus eoque michi notior clariorque et carior es. Semper de te bene speravi, iam sperare desino; spes enim incerti venturique boni nomen, michi de te iam nichil incerti est. [2] Epycurum ac Democritum studiosissime urbium, Athene, famosos mundo accolas, sibi autem incognitos habuere; miremur si te mercatrix et lanifica nostra non noverit? Magnum locum hactenus in nostra amicitia tenuisti; en, quod impossibile arbitrabar, quem nemo alter anteiret, ipse te preis. [3] Ita quidem ille me de te, quem facie plane norat, quasi de Dindimo aut Calano Indorum philosophis loquentem audiit, attonitus atque suspensus, defixis in me oculis et velut horrore novi monstri cuiuspiam comis extantibus, dum non tibi sed vero astipularer. Ego contra stuporem non insulsi hominis stupebam et ut dici solet, in sinu tacitus gaudebam et ad me identidem: 'Quantus est ille meus, cuius hic cum latera viderit, verticem certe non vidit!' [4] Puto, nubibus cinctus erat, quod excelsis montibus usu evenit, imo vero nubes excesserat; quod si Olimpo datur, quanto altior illa pars anime est passionum nebulas supergressa, ubi immota serenitas habitat, quo lippus et multa caligine obsitus popellus frustra suspicit! Sed ne multa de hoc; sic tibi persuade, ad opinionem meam, quam iandudum impleveras, laxandam nullius omnino facundiam tantum habituram virium, quantum illius silentium stuporque habuit. Vale.

10

Ad eundem, varroniana lex convivii.
[1] O felix letumque convivium, quod tales tamque unanimes tres amicos apud te nostri sub adventum nuntii festa luce contraxerat! Marci Varronis de lege convivii liber est, ubi illud inter multa precipitur, ut neque plures Musis neque pauciores Gratiis sint convive, ne in alterum extremorum, aut in turbam aut in solitudinem, res eat, etsi iudice me semper ad solitudinem sit vergendum. [2] Nosti quid preterea convivalis illa lex sanciat ut sit omnibus suis numeris convivium absolutum: «si belli» inquit, «homunculi collecti sunt», quod ideo dictum puto quia hominum impotentium magnitudo tranquillitati fere semper adversa est, non aliter quam tumidi maris fluctus; ad hec «si electus» inquit, «locus, si tempus, si apparatus non neglectus». [3] Illud quoque requiritur ut neque loquacitate turbidum neque silentio mutum sit, sed inter utrunque et confabulatione iocunda et sermone utili amenoque, sine contentione sine iurgio sine anxietate sine molestia, denique dulci convictu et affabilitate conditum. Que dictu levia, non facile rebus ipsis implentur, nisi lenis et immota serenitas precesserit animorum vultus ac verba formantium. [4] Quid de aliis? quam famulis, quam convivii domino legem ponam, nisi ut illi pauci humiles soliciti, ille vero sit largus sed et sobrius, letus sed modestus, denique circumspectus suavis urbanus disertus, sed qui tacere noverit et pro qualitate hominum aut temporum aut locorum iactis inter convivas verborum seminibus, audire quid alii colloquantur? [5] Hec et siqua sunt id genus, nulla ex parte prorsus athico vereque philosophico convivio tuo defuisse crediderim, nisi quod tu fortasse lautior quam rustica nosset antiquitas, quanquam tuas lautias eximia sobrietate et modestia plenas sciam. [6] Sed ubi ego tunc eram? eadem certe que ut abessem iusserat, quo uno licuit modo ut ipse quoque presens essem, fortuna providit, quando tunc precipue caro cetui meas invexit epystolas, quibus geminatum gaudium vestrum scribis. Credo equidem, neque aliter suspicari fidelis amicitie candor sinit. Vale.

11

Ad eundem.
[1] Comunis amicus an nunc etiam Bononie sit ignoro; mallem in Achademia vel Parnaso, mallem Platone vel Homero duce quam Ulpiano uti vellet aut Scevola, Pyeridumque modis quam legum nodis intenderet; sed vulgo unus obstare nequeo; satis sit michi vulgarium opinionum evasisse torrentem, si tamen evasi et non ipse cum milibus mergor ac rapior. Gratum fateor mecum meos educere; si non possum salvis gratulari, lugere naufragos non vetor. [2] Ceterum sive ille Bononie nunc etiam degit, illa que omnibus fere studiis par est discendi cupidine, sive Florentiam rediit, magnis Cisalpine Gallie motibus e Studio pulsus in patriam, quibus per hos dies, ut vides, non sine totius prope Italie Germanieque motu, Ligurum ac Venetorum potentissima arma miscentur quibusque urbs illa miserabilis, olim letitie clarissima nunc tristitie fusca domus, graves nuper audacie penas tulit, rebus ipsis et sanguine proprio experta quam verum est illud Cordubense vulgatum, quod
Libertas... populi quem regna coercent,Libertate perit;
ubicunque, inquam, inter hos motus ille habitat, curabis ut ciceronianus hic libellus suus, quem ab illo quondam te presente suscepi, ad eundem quamprimum perveniat. [3] Ego enim rerum dubius hunc ad te potissimum destinare statui, certus tui quod non temere nidum linquis, epystolamque addidi secum profecturam quia per armorum strepitum micantesque gladios non tuto venturus videbatur incomitatus et inermis Cicero, «vir» ut quidam ait, «nichil minus quam ad bellum natus»; quanquam si iocari cum defunctis licet, ille forsan hec audiat invitus, quem in epystolis ad Athicum, mirum dictu, tanta "tenebat cupiditas triumphandi". Vale, nostri memor.
Mediolani, XVIII Kal. Decembris.

12

Ad Iacobum Florentinum, damnosius multo esse doctorum libris hominum quam demonum caruisse colloquiis.
[1] Cicero tuus quadriennio et amplius mecum fuit. Tante autem dilationis causa est scriptorum hec intelligentium ingens raritas atque penuria, quam iactura studiorum incredibilis consecuta est, dum que naturaliter obscura erant, intelligibilia desierunt esse novissimeque neglecta prorsus ab omnibus periere. Ita literarum uberrimis atque dulcissimis fructibus et ingeniorum illustrium vigiliis atque laboribus nostra paulatim secula caruerunt, quibus an excellentius aliquid in terris, haud temere diffinierim.
[2] Illud fidentissime dixerim, maiorem hanc nostri temporis iacturam aliquantoque iustius deflendam "quam delphica sedes quod siluit", quo "deorum" singulari quodam "dono" et quo "nullum", se iudice, "maius" esset, Lucanus "seculum" suum "caruisse" conqueritur. Que sedes melius omni tempore siluisset et cum incola suo penitus obmutuisset Apolline, qui non prophetico tantum testimonio, quoniam «omnes dii gentium demonia», sed proprio etiam ore convincitur; siquidem interroganti cuidam quem se faceret,— quanta veri vis! — «demonem se esse confessus est». [3] Profecto damnosius nemo negaverit dulci solatio literarum quam perfidi ac mendacis demonis caruisse colloquio; sed relicta pereuntis scientie querela, ad Ciceronem tuum redeo, quo cum carere nollem et potiri per scriptorum ignaviam non liceret, deficientibus externis ad domestica vertor auxilia fatigatosque hos digitos et hunc exesum atque attritum calamum ad opus expedio; et hunc quidem in scribendo morem tenui quem, siquid tale forsan aggrediare, tibi quoque notum velim. Nichil legi nisi dum scribo. [4] 'Quid ergo?' dicat aliquis, 'scribebas et quod scriberes ignorabas?' Michi autem ab initio satis fuit nosse quod Tullii opus esset idque rarissimum; procedenti vero per singulos passus, tantum dulcedinis occursabat tantoque trahebar impetu ut legens simul ac scribens laborem unum senserim, quod tam velociter ut optabam calamus non ibat, quem verebar oculis anteire, ne si legissem scribendi ardor ille tepesceret.
[5] Sic igitur calamo frenante oculum atque oculo calamum urgente provehebar, ut non tantum opere delectatus sim, sed inter scribendum multa didicerim memorieque mandaverim. Quo enim tardior est scriptura quam lectio, eo altius imprimitur heretque tenacius. [6] Fatebor tamen: iam scribendo perveneram ut non dicam tedio animi — quid enim Ciceroni minus convenit? — sed labore manuum victus, susceptum consilium non probarem meque iam non mei negotii peniteret, dum subito ille michi locus oblatus est ubi Cicero ipse orationes alterius nescio cuius — sed profecto non Tullii, unus est enim ille vir, una illa vox, unum illud ingenium — scripsisse se memorat. [7] «Nam quas tu» inquit, «commemoras, Cassi, legere te solere orationes cum otiosus sis, eas ego scripsi» et ut solet, cum adversario suo iocans: «rudis», inquit, «et ferus, ne omnino unquam essem otiosus». Quo lecto sic exarsi quasi verecundus miles cari voce ducis increpitus et mecum: 'Ergo, alienas Cicero scripsit, tu Ciceronis orationes scribere negligis? hic animi fervor, hoc studium, hic divini honos ingenii est?'
[8] His actus stimulis processi, iam propositi certus et siquid ex tenebris meis potest splendoribus illius facundie celestis accedere, erit hoc forte non ultimum, quod dulcedine captus inenarrabili, rem suapte natura tediosissimam, scribere, tam alacriter feci ut vix me fecisse sentirem. [9] Nunc ergo iantandem Cicero tuus volens et meo nomine tibi gratias acturus ad te redit; idem apud me non invitus manet, cui hoc familiariter imputem, nulli fere omnium qui unquam scripserunt, me tantum fuisse daturum, ut inter tot aculeos humanarum difficultatum, quos prorsus excutere nequeo, inter tot studiorum curas, [10] ad quas longa etiam brevis est vita, alienis transcribendis tempus impenderem. Feci forte olim tale aliquid dum clam labentis temporis ditior videbar, que tamen incertissime omnium fugacissimeque divitie sunt; nunc aperte res in angustum desinit; non est vagandi locus, iam necessarie, utinamque non sere, parsimonie tempus est; sed tanti visus est Cicero cui etiam de minimo partem darem. Vale.

13

Ad Crotum grammaticum pergamensem, comparatio laboris herculei cum studio tulliano.
[1] Fama loquitur Ciceronem inter omnes nunc italos familiarem tibi atque hospitem fore et penes te permultos eosdemque perraros illius ingenii libros esse. O tanto felix hospite, multo certe felicior quam Evander Alcide! [2] Quid enim Ciceronis eloquio par herculeum robur habet?
Fixerit eripedem cervam licet aut ErymanthiPlacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu,
quantumvis labores herculei celebrentur, siquidem profundius verum queras, ille corpus exercuit, hic animum; ille lacertis valuit, hic lingua; ille portentorum apud Graios, hic, qua nullum pestilentius monstrum est, magnus apud nos ignorantie victor fuit. [3] Sed ne laudatissimi hominis in laude deficiam aut fortasse tibi notissimarum rerum exaggeratione fastidio sim, a laudibus versus in preces, te nunc, facie licet incognitus, rogo ut me quolibet modo visum erit, nisi prorsus indignum censes, tanti hospitis participem velis, Nec ille forte limen horruerit, nec tibi pudori fuerit nostris studiis auxilium attulisse; qua in re, quod huic calamo defuerit, comunis huius amici voce supplebitur. Vale.

14

Ad eundem, de Ciceronis libro qui
[1] Tusculanarum Questionum dicitur, et de illius viri laudibus.
[2] Quam lete audiam tam penetrabiles preces meas tuum limen attigisse, ut nullus ibi non dicam repulse sed vel tenuis more obex illis occurrerit, quam iocunde Ciceronem tuum sub meo lare conspiciam, Cicero ipse vix exprimat. Fuit autem, nescio an casu aliquo an iudicio certo — nichil est enim iam quod non de ingenio tuo sperem —, ciceronianus ille codex qui michi in primis sententiam superioris epystole vel novam parere vel vetustam "adamantinis clavis" posset "affigere".
[3] Etsi enim Hercules, distantissimarum lustrator pacatorque terrarum, Nemeam silvam leone, Erymanthi colles apro, Aventini montem incendiario latrone Lerneamque paludem multicipiti serpente purgaverit, atque ob hec et his similia benivolentia liberatarum gentium et fame alis celi, ut ferunt, summa conscenderit, plus tamen aliquanto est quod in hoc ipso tam parvo quinquepartiti libri spatio Cicero noster egit. Idque sic esse perfacile monstrabo. [4] Prima equidem pars rugitu terrifico impendentem ubique mortalibus mortis metum interficit; secunda asperum atque vulnificum dolorem corporis domat; tertia mentis egritudinem cecis vaporibus estuantem comprimit; quarta venenosas atque multiplices animi passiones a stirpe convellit. An cuiquam forte ideo leviora hec portenta videantur quam que famosum Herculem fecere, quod invisibilia hec, illorum forma terribilis? michi contra nil hoste qui nocet nec videtur, est gravius.
[5] Ad postremum quinta rationum scintillas quasi stellantia lumina explicat, quibus ostenditur ad beatam vitam virtus sola sufficere. Que michi pars operis quid aliud quam ciceroniani celi instar fuerit, ubi mens illa siderea et excelsa tot errorum monstris late perdomitis conquiescat?
[6] Itaque gentile vulgus utlibet Herculem, ego Ciceronem nostrum eumque ipsum non ut deum sed ut divini ingenii virum miror ac veneror, non adoro, et supra fidem stupeo quorundam nostri evi doctorum hominum capita, qui hunc nescio quibus magnis, non infitior, viris sed nimis imparibus conferre solent. [7] Quanquam iudicii libertatem ut per alios michi, sic per me aliis salvam velim, ego quid in animo geram scio fixumque adeo ut avelli nulla vi valeat, non si michi Demosthenes ab inferis redeat et in hoc unum omnibus eloquentie sue viribus acclivis atque intentus incumbat; non si omnes emuli, qui clarissimum illud nomen invidie sue nebulis et dum vixit involvere et post fata tentarunt, eoque magis quo et tanti responsoris aberat metus et impii cruentique hostis favor aderat, nec satiata ira nec morte livor extinctus erat. [8] Michi ipsi potius, imo equidem vero credam et fame publice et magnis ac multis auctoribus, quos nisi innumerabiles essent, numerare inciperem; sed attingam duos, non italicos ne suspectum testimonium reddat amor originis, sed hispanos, magnos illos quidem ac famosos viros et quo plus fidei dicto sit, inter se quidem hostes longeque discordes; qui qualiter sola Ciceronis in laude conveniant, nisi fallor, neque absonum neque impertinens est audire.
[9] Anneus Seneca, vir ingens, primo Declamationum libro haud longe a principio: «Quicquid habet» inquit, «romana facundia quod insolenti Grecie aut opponat aut preferat, circa Ciceronem effloruit; omnia studia que lumen latinis literis attulerunt, cum illo viro nata sunt». [10] Nec ita multo post: «Omnes» inquit, amagni nominis in eloquentia excepto Cicerone audisse michi videor; nec Ciceronem michi etas eripuerat sed bellorum civilium furor, qui tunc totum pervagabatur orbem. Intra coloniam meam me continui; alioquin in illo atriolo in quo duos grandes pretextatos ait declamare secum solitos, videre eum potui et audire ingenium illud quod solum populus romanus par imperio suo habuit, et quod de multis vulgo dici solet, sed de illo solo dici debet, potui vivam vocem audire». [11] At Quintilianus, acutissimus anxieque doctissimus vir, in libro Oratoriarum Institutionum post multa de Cicerone deque illius eloquentie principatu graviter dicta, concludens: «Quare» ait, «non immerito ab omnibus etatis sue regnare in iudiciis dictus est, apud posteros vero id consecutus ut Cicero iam non hominis nomen sed eloquentie habeatur. Hunc igitur spectemus, hoc propositum nobis sit exemplum, ille se profecisse sciat cui Cicero valde placebit». Hoc certe novissimum si verum est, gaudeo hercle me, quod alioquin sperare non auderem, aliquantulum profecisse. [12] Sed iam nimium vagor. Hic itaque tuus Cicero,Tusculanarum Questionum titulo insignis, in quo illius pridem obruti consuntique oppidi nomen vivit, a prima michi etate familiarissimus fuit; tu michi eum nunc ad unguem correctum et aliis tullianis monimentis insuper et amicissimis ac lepidissimis tuis literis comitatum direxisti. Gratias ago et institute tecum nuper amicitie quodam iure obsecro ut ardentissimo voto meo, quod tibi iam vel ex literis meis vel ex vivis amici vocibus notum esse non dubito, magis ac magis hac in parte te morigerum prestes. Vale.
Mediolani, Kal. Decembris.

15

Ad Iohannem de Certaldo, nullum fortune iaculum ad arcem rationis ascendere.
[1] Ex multis epystolis quas his temporibus tuas legi, unum elicui, esse te turbato animo; quod miror et indignor et doleo. Quid enim, oro, potest esse quod tanto studio, tanta vel artis vel nature calce fundatum pectus quatiat? Legi Siracusas tuas et Dyonisium intellexi. Sed quid ideo? quid, si mors ingruat si erumna si carcer si exilium si paupertas? hec fere sunt fortune iacula; quid horum ad altissimam ac munitissimam arcem mentis ascendere quiverit, nisi tu sponte hostibus claustra prodideris? Quanquam, fateor, aliquanto levius dicuntur ista quam fiunt, et docentur facilius quam discuntur. [2] Irasceris, ut reliqua sileam, quia te poetam in literis meis voco. Mirum: poeta esse voluisti ut poete nomen horreres, cum contra multi nomen hoc ipsum ambiant rei expertes. An forte quia nondum peneia fronde redimitus sis, poeta esse non potes? an si laurus nulla usquam esset, Muse omnes conticescerent, nec ad umbram pinus aut fagi texere carmen altisonum fas esset? [3] Sed quia temporum magnis angustiis coarctor, de hoc tecum scrupulosius litigare non est animus; tu videris quem te dici velis, ego quem te habeam statutum semel est michi; in illo tibi utique, in hoc michi morem gessero. [4] Libros abs te michi donatos habui et quos remisisti itidem accepi; quod ad te litere in quibus tibi gratias agebam non venerint, mirarer nisi quia talia multa quotidie patimur, et hec michi querimonia iugis est. De reliquo adolescens hic mei amans, tui cupidus, omnia vivis vocibus ad te perferenda suscepit, quem ubi audieris, scies non modo quid agam sed quid cogitem quidque tibi cogitandum et agendum rear. Sospitem te opto.
Mediolani, XIII Kal. Ianuarias.

16

Ad Andream Dandulo ducem Venetorum, dehortatio a consiliis belli.
[1] Nil audies novi, nil insolitum leges, sed illa tantummodo quibus sepe aures tuas oculosque lassavi. Meministi enim, credo, clarissime ducum, ante hoc ferme triennium, cum iam duos prestantissimos populos arma terrifica Mars funestus indueret, prius tamen quam mare ceruleum sanguine rubuisset, non michi sed Italie metuens, in qua, fateor, mea quoque temporalis salus includitur, quam longam et quanti amoris quanteque solicitudinis atque formidinis plenam epystolam ad te misi. [2] Cuius etsi propter se ipsam forte non meminisses — neque enim tanti illam facio ut tali memoria digna sit —, at saltem elegantissime gravissimeque tue responsionis oblitus esse non potes. Cum vero iam bis acie decertatum, iam duo maria geminis cladibus nostris infecta et iam simillimum veri esset irarum flammas largo cruoris imbre lentescere, [3] ab hoc nuper Italorum maximo fidelis, heu sed inefficax, tractator pacis ad te civesque tuos missus, quibus nec dux usquam consultior nec gens ulla tranquillior, quanta presens in consilio cui presides, quanta tecum solus in thalamo verba feci, puto propter vicinitatem adhuc, ut ita dixerim, in auribus tuis sonet. [4] Nequicquam tamen; nam et procerum tuorum et, quod mirum in modum stupeo, pectus etiam tuum salubribus monitis precibusque iustissimis belli fervor atque armorum fragor obstruxerant reliquieque veterum irarum et recentis memoria tumorque victorie. Minime novum id quidem: "iracundia" enim est, ut ait Cicero, "inimica consilio, victoria" autem "natura insolens et superba" est.
[5] Accesserat ab Aquilone quedam novarum rerum aura pertenuis; que licet adversus id quod intendebam flaret perfeceritque quod timui, pace sit dictum tua, tantam tamen avertere gravitatem ac saniora dissipare consilia non debebat. Quousque enim miseri in iugulos patrie et in publicam necem barbarica circumspiciemus auxilia? quousque qui nos strangulent precio conducemus? [6] Dicam clara voce quod sentio: inter omnes mortalium errores, quorum nullus est numerus, nichil insanius quam quod tanta diligentia tantoque dispendio italici homines Italie conducimus vastatores. Que tamen, o pietas o implacabilis dolor!, qualis inter amantium ac colentium manus esset, cum tot iam seculis inter vastantium feras manus multum adhuc cuntis terre regionibus antecellat? [7] Quid in verbis morer, presertim cum tibi notissima sint que loquor? Sensi ego tunc mestus insidias fortune et quam doctioribus nichil esse credideram, non modo esse aliquid didici, sed quodammodo "in omni re dominari" cum Salustio, et "humanarum" cum Cicerone "rerum dominam", et "omnipotentem" atque "ineluctabilem" coactus sum cum Virgilio confiteri. Itaque multis hinc inde verbis perditis, quam spei plenus ad te veneram tam meroris pudorisque ac pavoris plenus abscessi. [8] Sortem enim publicam lugebam, pudebatque me mei quod tanto impar negotio delectus, nec tantum preclare legationis una pars sed dignatione mittentis— quamvis id ipsum sibi obnixius excusassem — princeps etiam ad loquendum et fortissimis illis atque doctissimis viris antepositus, qui me longe virtutibus anteibant, fructum non rei optime sed insufficientie mee debitum reportarem, tametsi quod michi defuerat, militariter facundissimus collega, nisi me amor viri fallit, implesset disceptatione novissima. [9] Sed aperire aures obseratas et obstinatos animos movere non nostri, nescio an vel ciceroniani esset eloquii; magna quippe facundia est vel potius nulla que cogat invitos; quod ipse permetuens, in ipso quidem solicite orationis initio, ciceroniano etiam usus verbo, esse "opus animo non repugnante" testatus sum; tam frustra tamen ut reliqua. [10] Metuebam sane quod nunc video, ne vestra illa durities belli maximi materia et immensi discriminis causa foret; que si tam tibi ceterisque principibus rerumpublicarum quam michi, homini penitus otioso ac solitario, displicerent, felix Italia iure suo cuntis nunc etiam provinciis imperaret, que prope iam serva est.
[11] Verum quia magnus amor multum michi prebet audacie et quia dulcis spei reliquias invitus abicio, iterum atque iterum retentabo omnia teque de tam longinquo, ducum providentissime, contestabor, si absens forte felicior quam presens, calamoque potentior sim quam lingua, aut si secunda primam vincat epystola. Nosti equidem, vir optime, e cuntis rebus mortalium novissime spem deponi nec nisi cum vita extremoque halitu; quamvis nec tum quoque deponitur, quin potius ad meliora convertitur et ad metam venit. Sed de mortalium rebus loquor. [12] Hec igitur modo me refovet; in hac una multis publicis malis fessus et magnis fortune minis exterritus acquiesco; vivere desinam si sperare desiero. Quid autem sperem si me roges, spero quod cupio: sanam mentem consiliumque maturius, etsi non forsan a ratione, at saltem ab experientia profecturum. [13] Nosti expertus quid pax, quid bellum secum ferat; vidisti faciem utranque fortune; victi fuistis et vicistis, quamvis, ut est mens hominum indomita vincendique precupida, primum forte negaveris. Non contendo; ut viceritis semper, computa, queso, quid tibi, quid reipublice victoriis accesserit: minus profecto auri, minus est sanguinis, et quod est pessimum, plus scelerum ac malorum. [14] Que si victoribus accidunt, quid sperare debent victi? Incipe iam, precor, in hanc rem oculos aperire, quos vigilantissimos ac linceos habes in ceteris. Si damni quam lucri plus, si plus mali quam boni, plus flagitii quam virtutis, imo equidem si virtutis si boni si lucri nichil in bello est, si contrariorum infinita congeries, desine, oro, iantandem et tibi etiam, cui ex parte troianus est sanguis, ab illo duce dardanio dictum puta:
Proice tela manu, sanguis meus.
Non patiaris ut, duce te, Venetorum ac Ligurum regna concurrant; iam enim, ut vides, suis in finibus non stat bellum, nempe contagiosa res est et que facile serpat in proximos atque ita sensim vel longinqua complectitur, multa que primum immunia videbantur, torrentis in morem odiorum atque discriminum alluvione permiscens. [15] Putabas tibi cum Ianuensibus rem esse, quod ipsum flebile nimis ac miserum erat; ecce iam cum tota Liguria bellum geris, et quod inter hec mala non ultimum posuerim, ab hoc etiam tali viro tantoque pacis amatore dissentis, cuius nescio an virtus an fortuna mirabilior sit, an animus maior an humanitas. [16] Solet autem excellentibus viris esse familiaritas quedam et benivolentie affectus, licet incognitis, conglutinante pares animos natura; similitudo enim amicitias parit, comunis alit utilitas. Atqui ambo vos iusti ambo prudentes ambo magnanimi: quenam causa discordie? Pax utilis est ambobus, imo cuntis necessaria, nisi illis qui rapto vivunt et exiguum censum multo mercantur sanguine, immane genus hominum, si tamen homines sunt quibus humani nichil est preter effigiem. [17] Hi sunt qui infami stipendio calamitosam et miseram vitam trahunt; iure igitur pacem et in pace famem metuunt, bellum amant et lupi velut ac vultures, strage hominum et cadaveribus delectantur. His ne tu beluis morem geres? eque carnem et cesorum exuvias esuriunt, eque sanguinem sitiunt atque aurum. [18] Noli, queso, noli committere ut florentissimam tue creditam custodie rempublicam atque omnem hanc que Apenninum et Alpes interiacet opulentissimam atque pulcerrimam Italie partem, externorum ac famescentium predam facias luporum, a quibus bene nos, quod in ore semper habeo, ipsarum iugis Alpium solers natura secreverat. [19] De nullo queri possumus; nostra illis impatientia viam fecit; dum levia quelibet in nostros ulciscimur, passi sumus ut alienigene nostris impune pascantur saginenturque visceribus. Ah quanto melius inedia consumentur et rabie! quod facient statim ut gregis italici pastores resipiscere ceperint; pastorum providentia mors luporum est.
[20] Id sane te ante alios facere et fecisse iam spero. Nisi enim fallor augurio, iam stomacari incipis, iam stipendiarii militis insolentiam avaritiamque fastidis. Quid expectas igitur? ad cor redi, et si externi displicent, tuos ama.
[21] Siquid autem in animo forte rubiginis, siquid odii est, amore patrie et malorum comunium commiseratione deterge, nec tibi persuadeas pereunte Italia Venetiam salvam fore; pars illius est enim, et natura partis ea est ut sequatur sui totius vel subsistentiam vel ruinam. Hec tecum sepe recogitans, noli, dux optime, rerum summam in extremum adducere, ubi et vinci miserum et vincere sceleratum eoque ipso miserius est quam vinci. [22] Melius in nostros hostes, quibus utinam careremus, quam in nosmet ipsos hec tela vertentur; melius he divitie vel necessariorum presidia bellorum vel pacis fuerint ornamenta, quam voluntarie instrumenta sevitie. Quantum potes accelera; quoniam preteritis succurrere non licet, instantibus saltem malis occurre. [23] Nec expectes dum tota hec impendens belli nubes in nostrum caput detonuerit, et sanguine proprio Italia omnis inundaverit; quando gemitui non iam consilio locus erit, expergiscere tuosque cives excita et publicum illis ostende periculum; hoc fac priusquam cunta depereant, priusquam de Italia vel desertum vel barbaries fiat. [24] Cave ne cum natura te mitem pacificumque genuerit populumque tuum omnem, cuius in immensum aucta felicitas non bellorum sed pacis et iustitie fundamentis innititur, de illorum grege videamini qui, ut ait Psalmista, «cogitaverunt iniquitates in corde, tota die constituebant prelia», ne forsan eiusdem imprecatio in vos cadat: «Dissipa gentes que bella volunt». [25] Nichil enim, ut arbitror, odiosius Deo est quam curare et niti ut, cum, Ille te aliqua singularis dote virtutis ornaverit, tua sponte et voluptate quadam effera malus fias. Quamobrem etiam atque etiam hic insisto, clamo: sequere non vulgi furorem sed naturam tuam, dexteram semper in partem et ad meliora quelibet te vocantem. [26] Et si vulgaribus auris eo forte prolapsus es quo non oportuit, retrahe nunc etiam pedem ab incepto precipiti dum licet, dum nondum signis signa collata sunt, dum tonat adhuc necdum fulminat Mars horrendus, dum inter amaras et horribiles belli minas audiri potest dulcissimum pacis nomen, denique dum spes una, tam multis nondum consumpta terroribus, una velut magnis in tenebris lux, apparet irreditura forte si spernitur. [27] Arripe illam dum se exhibet, ut dicaris italice pacis auctor nomenque tuum cum multis et magnis rebus tum hac precipue gloriosum mittas ad posteros. Nil tibi suadeo nisi quod tuum est: rationem sequi non impetum et cavere ne omnia in precipitium tecum trahas; cum enim id turpe omnibus, tum tibi turpissimum et penitus alienum est. Nam quid he litere profuerint, quid studia hec artium honestarum— quibus te pre cuntis etatis nostre ducibus abundantissimum fame predicat, nec mentitur — si cum meliora provideris, deteriora secteris? [28] Absit hoc ab animo tuo scelus; et ut iam loquacioris quam putabam epystole modus sit, oro precor obsecro obtestor atque adiuro te per virtutis amorem ac studium quo nulli cedis, per patrie caritatem qua cuntos exuperas, postremo per quinque Cristi vulnera quibus sacratissimus et innocentissimus sanguis fluxit, quo redempti sumus, ut si me bene, si pie, si fideliter locutum putas, michi aures animumque non neges, et si consilium places, non contemnas auctorem. [29] "Alioquin" omnia videns Deus Cristus michi et "presens" in omne evum "epystola testes" sint, ut a Plutarcho philosopho aliquid sumam tuque sis hodie Traianus meus, quod "in perniciem" Italie non modo "non pergis auctore" Francisco, sed pro viribus reluctante teque, quando aliud nequit, alto suspirio et magnis animi gemitibus revocante. Vale.
Mediolani, V Kal. Iunias.

 

LIBER XIX

1

Ad Carolum quartum, gratulatio seri licet adventus.
[1] Et gaudium ingens verba precidere solitum; quidni autem est ubi spiritum abrumpat? Idem ego in tua totiens exhortatione multiloquus, en ut in gratulatione perbrevis sum. Quid enim dicam? unde ordiar? vacuasti cor meum multis angoribus atque implesti gaudio, quodque ait Psalmista, «adimplebis me letitia cum vultu tuo», sola iam fama tui nominis adimpletum est. Quid vultus ergo cesareus, quid augusta frons faciet? [2] Longanimitatem, inter expectationes, ac patientiam exoptabam; ecce optare incipio ut tante felicitatis capax tantoque gaudio par sim. Iam michi non Boemie sed mundi rex, iam romanus imperator, iam verus es Cesar; invenies, ne dubita, que tibi pollicitus sum, parata omnia: dyadema, imperium, immortalem gloriam apertumque celi aditum, et ad summam quicquid optare aut sperare datum homini. [3] Nunc te excitasse qualibuscunque sermunculis glorior atque exulto; iam iuga Alpium transcendenti occurro animis, haud equidem solus; infinita mecum acies, quin ipsa nostrum omnium publica mater Italia et Italie caput Roma, tibi obvie altis vocibus virgilianum illud exclamant:
Venisti tandem tuaque expectata parentiVicit iter durum pietas.
[4] Neque vero Germanie obtentu hanc fastidias aut repellas matrem, cum qua et vite primordia egisti et si tuum decus amas, extrema exiges. Nos te, Cesar, ut ab initio dicebam, ubicunque ortum, italicum arbitramur, neque vero magni interest ubi sis natus, sed ad quid. Vive et vale, Cesar, et propera.

2

Ad Zenobium Florentinum, hiems frigidissima describitur.
[1] Tempus breve magnum scribendi desiderium angustat et ardorem animi pregelidus aer frenat. Sine exemplo annus est et bruma horrida vulgo iam pene in miraculum atque, ut dici solet, in religionem vertitur. O tranquilla Parthenope et magnis ingeniis laudata Campania, vestrum est quod ait Maro: ver perpetuumatque alienis mensibus estas; at profecto non talis ipsa loquentis mater, glacialis Mantua, et importunis frigoribus oppressa nivosisque Alpium et Apennini iugis obsessa Liguria. [2] Quanquam presens annus, qui novitate sui attonitos etiam senes habet, nescio an aliquid cause secretioris offenderit, quod scilicet e Germanie finibus veniens novus Cesar celo nostro suum forte frigus invexerit, cuius is rigor est ut ipsos quoque Germanos in stuporem cogat. Certe ego nudiustertius Mantue, quo ad ipsum Cesarem multum rogatus accesseram, in familiari colloquio — quo princeps ille mitissimus, lingua et moribus non minus italicus quam germanus, me nunquam antehac preterquam in literis visum, sepe dignatur — sic eum dicentem audivi, vix se unquam tale aliquid in Germania sensisse; cui ego respondi forte celitus actum esse, ne miles theutonicus subitam celi mutationem et italicam temperiem exhorreret. [3] Mitto autem hec; hiems zephyris cedet, estas aquilonibus, omnia senectuti; veniet dies que diebus omnibus metam ponet et hanc temporum varietatem stabilis concludet eternitas; natura suum opus, nostra interim nos agamus. [4] Equidem non me gelu quodcunque Ripheis montibus Meoticisque paludibus adiacet, retardasset multa scribere cupientem, si literas tuas in tempore recepissem; sed dum iste vir clarus huc attigit, Mediolano aberam, ut dixi; reversus, et tuas ornatissimas epystolas et latorem abitum meditantem repperi; supervacuum visum est inchoare quod perficere non erat. [5] Reliqua igitur suum diem, qui fortasse longior dabitur atque tranquillior; in hoc brevi et turbido nil aliud dixerim nisi nil penitus tuarum ad me literarum hoc biennio pervenisse, quod mirari te non miror atque etiam indignari: litere nostre medio viarum suos raptores inveniunt; sed ferendum quod mutari non potest.
[6] Quid autem scimus? multos forsitan, amice, studiis nostris accendimus, multis glorie stimulos fortassis incussimus. Pergant, sine, sepe nobis duplicent laborem epystolasque nostras detineant et avertant, modo nos ament et quas rapiunt mirentur.
Scripta torpentibus digitis,
VI Kal. Ianuarias
, ante lucem.

3

Ad Lelium suum, ut falsam non querendam sic veram gloriam non spernendam.
[1] "Credulum amorem", ait Naso, nec fallitur; utramvis in partem experientia testis adest. Quam facilis enim et quam prona est caritas amicorum ad amplissimas spes opinionesque clarissimas? aut quid tam magnificum fingi potest quod de amato non facile credat amans? Credo ego labores herculeos nulli magis creditos quam Philoteti; credo famam victe Carthaginis nulli profundius hesuram fuisse quam Lelio.
[2] Patule sunt aures amicorum: omnia ante omnes excipiunt; magna fides amicitie: omnia statim credit nec credidisse contenta est nisi de proprio aliquid auditis adiecerit. Contra autem comes amoris zelus ardens quam preceps est ad credendum omne quod displicet! non rebus tantum sed umbris etiam terretur ac somniis. Sed ad piam illam amicitie credulitatem redeo, de qua michi nunc sermo est. [3] Equidem, quantum ingenio assequor, Rome olim duo fuerunt Lelii, Scipionibus amicum nomen; ille avum coluit, hic nepotem; ille tributariam vidit Carthaginem, hic eversam. Certe et michi Lelius meus est, quem tot seculis interiectis urbs eadem, senex nondum sterilis, genuit. Miraris? sed te etiam fallit amor; credidisti perfacile, mi Leli, quod de me tibi ab obvio quodam forte narratum est, nec quanta narranti fides esset, exegisti. [4] Quis enim tam sobrius, ne dicam durus, ut quod multum delectat libenter abiciat, cum presertim delectatio honesta sit et amicitie velo non modo error excusabilis sed laudandus? Credidisti igitur nescio cui — vix etenim suspicari ausim famam, etsi sepissime mendax sit, id nunc publice fuisse mentitam — me scilicet ad italicam pacem novo cum Cesare sanciendam singulariter preelectum, feliciter rebus actis et pace reipublice quesita, magna cum gloria remeasse. [5] Nolo erres aut inanem voluptatem ex errore percipias; non ita est, amice. Neque enim unum caput res tanta poscebat; primi procerum missi sunt. Si enim "Argivos delectos viros ad petendam pellem auratam" et forsitan fabulosam "arietis" olim missos legimus, non multo nunc delectiores Italos mitti dignum erat ad vere auream procurandam pacem? Illi equidem parva spe magno et procelloso mari Colchon barbaricam petiere, ubi regnabat incognitus rex Oethes; isti Mantuam, quo iam Cesar pervenerat late notus, magno et prorsus incomparabili premio illecti atque exiguo et plano calle non peterent? [6] Iverunt itaque, quod res docuit, felicibus ac letis auspiciis; et ut Graii magam veneficamque famosissimam, sic nostri dulce bonum patrie reportarunt. Quorum tamen ex numero non fui; nemo tibi mendacio blandiatur; quamvis autem tanto negotio longe impar, iudicio tamen benigniore mittentium gloriosum laborem effugere nequivissem, nisi publicis votis private quedam obstitissent cause, quas nunc siluisse prestiterit.
[7] Ne vero forsan his dictis omnis glorie contemptorem putes, sed intelligas me ut falsam respuere sic veram gloriam non horrere, dicam quid multis diebus post profectionem legatorum nostrorum et prope iam omnibus ibi conventis ac firmatis, acciderit. Cesari enim interea mei desiderium incessit et cuius animum mores ac studia noverat, optavit et faciem videre.
[8] Iam hiems miris modis induruerat; misit tamen nec occupationibus meis parcens nec labori, et misit nuntium solemnem; quique regibus imperat me rogavit ut ad se pergere festinarem; ei insuper preces misit, cui nil negaturum me putabat, nec errabat. Quid vis? illo vocante atque hoc urgente proficiscor, nec unquam alias evidentius intellexi quid est quod ait Augustinus: «Italicum glaciale solum».
[9] Ad. II° Idus Decembris hinc movi, neque tam terreum quam adamantinum atque chalybeum iter erat, et glaciei metus non nisi nivis solatio levabatur, que ipsa etiam preter morem nescio quid horrificum habebat. Captabamus tamen omni studio ubi nequicquam armati in glaciem equorum pedes utcunque consisterent, et ruine pavor assiduus vie laborem fecerat non sentiri. [10] Ad hec et brume et algori nebula, qualis in memoria hominum non est, et celo immiti terrarum vastitas accesserat et solitudo horrida, qualem non Musis et Apollini sed Marti convenire diceres ac Bellone. Strate passim domus, habitator nullus fumosaque tecta villarum et dumosa novalia et hinc illinc erumpentes e latebris armati, quanquam sine noxa, ut qui nostri essent, non tamen sine horrore quodam, presentis adhuc belli vestigia preferebant. Sed veteri fato meo mos gerendus fuit interque difficultates et pericula incedendum. [11] Mediolano autem digressus, quarta luce, imo vero quartis seu certe continuis tenebris, Mantuam veni, ubi ab illo nostrorum cesarum successore plusquam familiaritate cesarea et plusquam imperatoria lenitate susceptus sum; et ut comunia pretermittam, aliquando soli ambo ab initio prime facis ad noctis silentium intempeste colloquendo et confabulando pervenimus; in summa nichil illius principis maiestate suavius, nichil humanius: hoc unum scito; de reliquis, quoniam, ut ait Satyricus, Fronti nulla fides est, nondum diffinitive pronuntio. Expectabimus, quantusque sit Cesar, non verba non vultum, ne fallamur, sed actus hominis atque exitum consulemus.
[12] Quod ipse sibi non tacui; dum enim ad id forte mecum sermo cesareus descendisset, ut aliqua sibi de opusculis meis exposceret atque in primis librum cuiDe viris illustribus nomen dedi, illum inexpletum esse respondi et temporis atque otii egentem; dumque ille pacisci vellet in posterum, occurri libertate illa mea qua cum maioribus magis uti propositum est, quam michi quidem contulit natura, auxit vero vicina iam senectus, in immensum auctura cum venerit, et «Ita», inquam, «id tibi promissum credito, si tibi virtus affuerit, vita michi». [13] Mirantique et dicti causam requirenti: «Quod ad me» inquam, «attinet, tanto operi iustum vite spatium debetur; egre enim magna in angustiis explicantur. Quod autem ad te, Cesar, ita demum hoc te munere et eius libri titulo dignum scito, si non fulgore nominis tantum aut inani dyademate, sed rebus gestis et virtute animi illustribus te te viris ascripseris et sic vixeris ut cum veteres legeris, tu legaris a posteris».
[14] Quod dictum serenis oculorum radiis et auguste frontis leto probavit assensu. Itaque peroportunum aggredi visum est quod iandudum facere meditabar; sumpta igitur ex verbis occasione, aliquot sibi aureas argenteasque nostrorum principum effigies minutissimis ac veteribus literis inscriptas, quas in delitiis habebam, dono dedi, in quibus et Augusti Cesaris vultus erat pene spirans. [15] «Et ecce» inquam, «Cesar, quibus successisti; ecce quos imitari studeas et mirari, ad quorum formulam atque imaginem te componas, quos preter te unum nulli hominum daturus eram. Tua me movit autoritas; licet enim horum mores et nomina, horum ego res gestas norim, tuum est non modo nosse sed sequi; tibi itaque debebantur». Sub hec singulorum vite summam multa brevitate perstringens, quos potui ad virtutem atque ad imitandi studium aculeos verbis immiscui; quibus ille vehementer exhilaratus, nec ullum gratius accepisse munusculum visus est. [16] Quid te in singulis morer? multa ibi mecum ille que sileo; unum quod ut puto miraberis, non silebo. A die ortus usque ad hanc etatem totam vite mee, fabulam dicam an historiam?, ex ordine voluit audire, quamvis ego longam nimis inamenamque testarer; et ita me diuticule loquentem animo atque auribus intentus audivit, ut sicubi vel oblivione vel brevitatis studio aliquid preterirem, protinus ille suppleret ac sepe me melius ipse res meas nosset, quarum fumum — stupor! — usque trans Alpes nescio quis flatus impegerat oculosque compleverat intuendis mundi defectibus occupatos. [17] Denique dum ad hoc tempus narratio pervenisset conticuissemque parumper, ille me de sequentis vite proposito percontatus: «Fare» inquit, «de futuro quid cogitas quem ve tibi finem mente constituis». «Intentio,» inquam, «Cesar, optima est, quamvis adhuc actus meos ad limam expolire nequiverim; preteriti enim temporis consuetudo violenta et presenti intentione potentior, cor adversus recens propositum, quasi contra novum ventum aliis flatibus impulsum mare, precipitat». [18] Ad hec ille: «Credo sic esse», inquit, «ut dicis, sed aliud percontabar: quenam tibi vite semita placeret». Ego autem incuntanter et intrepide: «Solitarie», inquam, «qua nulla tutior, nulla tranquillior, nulla denique felicior vita est, que iudice me tui quoque gloriam principatus fastigiumque transcendit; illam ego, si dabitur, in sede sua, hoc est in silvis ac montibus quod sepe iam feci, alioquin, quantum possibile fuerit, ut nunc facio, ipsis in urbibus consectabor». [19] Hic ille subrisit et «Sciebam» inquit, «sciensque ad hanc te confessionem pedetentim interrogando perduxi, ubi tuum, quod in multis probo, iudicium reprobarem». Sic inter nos ingens disputatio est exorta, sepe me interpellante: «Vide, Cesar, quo progrederis; mecum non equo quidem Marte contendis, cui in hac questione non tu tantum sed sillogismis armatus Crisippus ipse succumberet.
[20] Diu enim nil aliud cogitavi plenumque caput rationibus et exemplis habeo; magistra rerum experientia mecum sentit, ineptum et indocile vulgus adversum est; noli secum partes facere. Vincam te, Cesar, sub quocunque iusto licet urbano iudicio, quippe qui hoc ipso tam plenus sim ut de parte vel exigua libellum unum nuper ediderim». [21] Intercepit ille promptissime et: «Hoc ipsum scio» inquit, «et si unquam ad manus meas liber ille pervenerit, ignibus eum tradam». «Providebo», inquam, «Cesar, ne perveniat». Ita longis iocosisque sermonibus protracta altercatio est, ut fatear ex omnibus quos oppugnatores solitarie vite sum expertus, nullum audisse contra id vite genus efficacius disputantem.
[22] Finis is fuit ut — si dicere Cesarem aut credere victum licet— verbis et ratione nisi fallor victus, opinione autem sua non modo invictus sed etiam palam victor, hoc ultimum precaretur ut secum Romam peterem; hanc enim fuisse primam causam me quietis avidum tam adverso tempore fatigandi; optare se tantam urbem non suis modo sed meis, ut ita dicam, oculis videre; egere etiam se mei presentia in quibusdam Tuscie urbibus, de quibus ita locutus est ut italicum hominem et italicum credere posses ingenium. [23] Quod etsi michi admodum placeret — pergrata enim duo nomina, Roma et Cesar, ita convenerant ut nil animo meo dulcius quam cum Cesare Romam ire — multis tamen ex causis partim iustis partim necessariis negavi; unde nova iterum lis exarsit, que in multos dies producta, finiri usque ad supremum vale non potuit, quando Mediolano scilicet abeuntem ultra Placentie muros ad quintum lapidem prosecutus, vix ab ipso tandem multa verborum colluctatione divulsus sum. [24] Quo tempore tusci militis ex comitatu cesareo grave verbum et liberum insonuit, qui me manu tenens oculis in illum versus, «Ecce» inquit, «imperator, de quo tibi sepe dixeram, qui siquid laude dignum gesseris, nomen tuum tacitum non sinet; alioquin et loqui didicit et tacere».
[25] Redeo autem ad inceptum. [26] Non igitur oblatam gloriam fugio quod invisa sit, sed quod veritas cuntis rebus amicior: non sequester pacis ego sed amator fui, neque petitor sed hortator et laudator, neque principio eius interfui sed fini; cum enim in conclusione tractatuum publicis monimentis pacis firmitas fundaretur, interesse me Cesar et fortuna voluerunt. [27] Profecto autem in hoc genere nulli italo plus tributum scio: vocari et rogari a Cesare, iocari et disputare cum Cesare. «Platoni quidem, sapientie antistiti» ut Plinius ait, «Dyonisius tyrannus vittatam navem misit obviam; ipse quadrigis albis egredientem in litore excepit»; hec ut magnifica referuntur in gloriam Platonis. [28] Vide nunc, amantissime Leli, quo tendam et ut nullam oblate vere glorie materiam pretermittam. Quid vero non ausurus sim, qui Platoni me conferre non verear? sed absit ut me illi conferam cui maximorum hominum et in primis Tullii Augustinique iudicio nec Aristotiles conferendus sit; non ingeniorum sed eventuum ista collatio est. [29] Ille Platoni a siracusia forsitan arce prospecto per aliquantulum freti spatium vittatam navem misit obviam; iste autem generosum ac militarem et strenuum quendam virum aliquot dierum spatio honustum precibus ad me misit; ille ultro venientem excepit; oravit hic etiam ut venirem. Confer modo singula, et armato militi vittatam navem, et cesaree lenitati Dyonisii quadrigas, postremo romano principi siculum tyrannum: credo fateberis merito Platonem precellere me fortuna. [30] Sed iam satis glorie ludendo captavimus; quod ipsum levitatis vitio non careret, nisi ita tecum loquerer ut mecum. Epystolam quam ad Cesarem ipsum tuis me de rebus scribere voluisti, qua comitatus illum fidentius atque familiarius adeas, cum hac simul accipies; utraque tibi Pisis occurret, ubi tu occursurus es principi. Illa quidem, ut spero, sed multo maxime tua virtus et nostrorum heroum recordatio cesareum tibi limen aperiet. Vale.

4

Ad Carolum quartum, commendatio Lelii sui.
[1] Vide quantum michi spei quantum ve animi prestat humanitas tua, Cesar, ut non me tantum, quod feci semper et facio et dum taciturnior appareo tunc altius clamo, sed alios quoque clementie tue commendare ausim; quanquam si vere et proprie loqui velim, non sit alter quem mea tibi nunc devotio recommendat, nisi forsan ut dici solet alter ego. [2] Hic vir, o maxime Cesar, qui ad pedes tuos cum literis meis venit, romanus est civis et sanguine nobilis et virtute nobilior; cuius in laudibus multus essem— nam copiosa et larga materia est de prudentia de fide de industria de facundia de circumspectione multiplici ceterisque virtutibus hominis huius loqui —, nisi quia totum tibi, sapientissime principum, atque extimationi tue committendum credidi, qui eum in quo stilus hic forte succumberet, metieris eximie, si respicere ac nosse dignaberis profundo et infallibili tuo divine mentis intuitu. [3] Tuo igitur virum hunc arbitrio extimabis; siqua michi apud te, Cesar invictissime, fides est, scito virum bonum esse multisque vel nature vel studii dotibus ornatum et ut dicam breviter, virum per se ipsum, nisi forte me amor fallit, gratia et benivolentia dignum tua. Accedit quod et sacri imperii tuique nominis devotissimus semper fuit et apprime fidelibus tuis carus.
[4] Siquidem magnanimus olim vir et memorabilis Stephanus de Columna— cuius erga gloriosissimum avum tuum romanum imperatorem fides toto orbe notissima est et qui diem tuum teque, quem non aliter quam Cristum Simeon expectabat, videre, senio victus et preventus morte, non potuit — hunc dilexit ut filium tota eius generosa familia hunc ut fratrem germano semper amore complexa est. [5] Iohannes Columna, illius Stephani magni nepos, nobilissimus ac fortissimus adolescens, sed infausti exitus et vite nimium brevis — quem quanti faceres, si aliunde nescirem, ex eo didici quod ante hoc ferme septennium, cum te primum divina providentia ad romanum imperium evexisset tuque ad romanam curiam, que deserto Tyberi nunc Rodanum colit, eo tempore venisses, ubi tunc, tibi licet incognitus, degebam, vidi in publico maiestatem tuam illius humeris familiariter innixam stringentemque piis colla complexibus — ille hunc coluit ut parentem. [6] Quid multa? omnes huius fidei unanimiter incumbebant, singuli certatim hunc amabant; hic omnibus obsequebatur, omnium norat archanum; cum illis infantiam, cum illis pueritiam atque adolescentiam suam egit, cum eisdem et iuvente florem, cum quibus senescere tandem morique decreverat; fecissetque nisi clarissimam et devotissimam tibi stirpem festinata mors totam, heu brevi tempore, rapuisset. [7] Illos omnes qui dum in terris agerent tui erant, et nunc non minus, ut auguror, ubicunque habitent, tui sunt tibique felicem ac longevam vitam et votivum imperii successum rogant, ante pedes tuos convenisse cogita teque magna fidutia precari ut hominem hunc qui suus fuerit, tuum velis. [8] Adde quod et romano pontifici Clementi, qui te ante alios paterne et quem tu filialiter dilexisti, hic familiariter carus fuit; et Francorum regi, quem vicissim tibi sanguis amorque conciliant, et Portuensi epyscopo, qui generis animique fulgoribus Romane cardinem illustrat Ecclesie quemque sacerdotio patrem suavitate germanum habes, eque familiariter carus est. [9] Quis vero nunc inter tot tam fulgida nomina nomini locus est meo? et tamen — vide quantum fidutie fides parit — audebo me noctuam aquilis, talpam lincibus miscere, et affusus orare ut hunc quem et virtus propria et tantorum caritas commendat, notum primo, deinde, si merebitur, carum habeas. Nomen viro Lelius, qui apud veteres, ut Cicero ait, et "sapiens" et "amicitie gloria excellens" fuit; hic apud nos utrunque preconium est adeptus. Ille Scipionem habuit amicum: ego non sum Scipio, sed amicus sum, et pro amico supplex apud dominum intercedo. Vale, Cesar, et vive et vince et impera, nostri memor.
Mediolani, V Kal. Martias.

5

Ad Modium Parmensem grammaticum, evocatio in partem studiorum.
[1] Scripsit adolescens noster tibi; quid nescio, imo vero nescio quibus verbis, aut qualiter; quid autem scio. Scripsit autem non ut precibus te gravaret, sed ut animum exploraret tuum, quam pronus esset ad convictum nostrum. Ceterum que ex illo audisti, quo dubii nichil etas infirmior, et ad optata consequendum preceps pariat, ex me forsan cupis audire; accipe igitur, et ex paucis multa comprehendens, hoc velut sotialium pactorum cyrographum habeto. [2] Cupio quidem te, non ignarus magnorum tibi ac prepotentium hominum aulas patere; sed ita michi persuasi, melius tibi futurum nostra cum paupertate, quam cum illorum divitiis, si bene animum tuum novi. Dulcior est enim honesta paupertas cum amico, quam sub domino divitie ingentes, presertim libertatis et quietis et frugalitatis avido, qualem te, si natura non fecisset, ut auguror studium fecit.
[3] Neve paupertatis nomen forte suspectum sit, scito, ut nichil hic sordidi, nullum meste indigentie locum esse, sic solicitas et graves hinc abesse divitias. Comparatio sola est que vulgo divitias et pauperiem facit; quemlibet ex his querulis, qui perpetuis sortem suam inutilibusque convitiis, ac lamentis, exagitant, Amicle illi Cesareo comparatum, divitem extimabis; quemlibet ex his beatis, qui non suis bonis, auro purpuraque superbiunt, si Marco Crasso, illi diviti, aut Lidorum regi Creso admoveas, pauper erit. Sane verum divitem, non vulgaris opinio, sed solus animus facit; hunc tu qualem afferas, ipse videris. [4] Hic tibi rerum optima presto sunt, mediocritas et libertas; non ego te ad servitium sed ad amicitiam voco; aut nunquam pariter ac nusquam, aut nunc mecum, si vocanti obsequeris, liber eris; si queris, ad quid igitur te vocem, iam respondi: ad amicitiam, ad convictum. Ac ne ad torporem vocari metuas, agere aliquid te volo, ita tamen ut actionis modus ex arbitrio tuo pendeat. [5] An incipere quorsum ve progredi libeat, nemo te calcaribus aut clamoribus urgebit, nemo tibi frena substringet; ipse vite tue cursum, requiemque moderabere. Hunc ipsum adolescentem, si se dignum exhibuerit, meliorem ac doctiorem facies; aut enim ex te discet, aut ex nemine; te ab infantia mirari didicit, teque ante alios amare; multum vero doctrine conferunt, familiaritas, amor, admiratio. [6] Ad hec, et nugarum aliquid mearum non nisi quantum libuerit, et si libuerit, scribes; tuum erit iudicium, an digne sint que tuum propriis rebus non otiosum calamum fatigent. In studii mei partem veni; mea michi magis probabuntur si tuo scripta sint digito; sperabo, siquid michi vel oblivione vel incuria sit elapsum, subterfugere manus tuas ingeniumque non posse. [7] Pro his tibi non montes auri non purpureas togas non marmorea atque ebore et hebano crustata palatia, sed que tibi gratiora conicio, victum non inopem, sed modestum et philosophico, non audeo parem dicere, sed proximum, otium preterea solitudinem, libertatemque polliceor. [8] Mirum, quam prestare michi ipse non possum, hanc tibi spondeo; sed sepe pallens medicus salutem alteri tribuit, quam non habet. Ego quidem importune et inutilis et moleste fame compedibus, sonituque nominis ac fulgore supervacuo, verumque ut ingenue fatear, indigno, nec liber esse possum nec latere; tibi in terra aliena, donec saltem nosci ceperis, et otium et libertas et latebre iocundissime non deerunt. [9] Hec sunt que in presens se se offerunt, adventus tui premia. Vellem addere posse, aliquam te forte dulcedinem in scribendo ex nostrorum studiorum participatione sumpturum; sed et de hoc videris. Unum tibi preterea, quod non in ultimis licet in ultima epystole parte posuerim: vicinus erit Ambrosius. Vale.
Mediolani, Kal. Maias
, propere.

6

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, commendatio amici romipete.
[1] Hic quem cernis homuncio Cristo devotus, mundi rerumque fugacium spretor ingens et cupidissimus eternarum, idem — perexigua tante laudis accessio, sed quam tuus amor faciet esse permaximam — michi quoque carissimus, Romam petit. Sic eum aspicies ut me; bone anime vector est. Novi hominem; in eisdem castris militavimus necdum exautorati sumus, duce quamvis extincto. Si consilio tuo eget ad peregrinationis pie compendium, si favore aliquo, puto, non es orandus ut faveas; oro tamen. [2] Nam quid Cristo cui servis, quid Apostolis eius, hospitibus tuis, acceptius potes, quam si cristianissimum hunc virum cupide, dimissis frementis aule fragoribus, ad illorum quietissima limina gradientem iuveris atque direxeris? [3] De me siquid explorare libuerit — libebit autem plurima— etsi diversitas studiorum nosse hunc omnia non sinat, tamen quod ad intimum vite mee modum pertinet, fortasse aliqua, quod ad extimum, pene cunta narrabit. Hec tibi raptim scripsi in extremo angulo Mediolani, ambrosiane domus in parte remotissima, ea luce eaque lucis hora qua mundo tenebris presso cecisque mortalibus, de terra olim viva lux orta est. Vale, nostri memor.

7

Ad eundem, pro eodem gratiarum actio.
[1] Secus accidit michi quam Mallio pictori, qui cum venustas imagines manu sua pictas, turpes autem filios haberet, interrogatus quid ita melius pingeret quam fingeret, lepide questioni festivum reddidit responsum: «Quia in tenebris fingo» inquit, «luce autem pingo». Contra ego; que in tenebris animi manibus fingo et cogito, vel formosiora vel minus certe deformia sunt quam que luce media his digitulis pingo; non quod per se ipsam michi lux noceat, que non nisi vel lippis vel malificis odiosa est, sed quia invisis occupationibus viam pandit, quas amica et silens arcet opacitas. [2] Quid te moror? Cum ad te multa per noctem memori animo dictassem, luce reversa calamo exarare vix quicquam fuit: tot ianua personat ictibus, tot undique diurnarum acies curarum, tot amicorum preces, tot servorum lamenta circumstrepunt. Piger est multis, michi ventis ocior Bootes; tam rapido flexu his etiam noctibus plaustra rotat algentia.
[3] "Noctem curarum nutricem maximam", ait Naso; michi lux curarum difficilium ac tristium parens est, nox silentii et quietis. Et miraris quod paucis placeo, cui cum paucis convenit, cui omnia fere aliter videntur ac vulgo, a quo semper quam longissime abesse, id penitus rectum iter censeo? Sed ne omnes nocturnos conceptus diei malitia coegerit abortire, hoc unum scies, epystolam tuam patri sororibusque persimilem ad me pervenisse, qua suavius nichil, nichil amicius. [4] Sensi ex ea, quod olim didiceram expertus, qualiter me visurus sis, qui romipetam meum ita videris; quem ne sequar, ut ipse tibi spem dederat, ligustici motus impediunt. Expectabo an vere tranquillior sit autumnus; procellosum sane sidus hec loca despicit, adversus quod remedii genus optimum fuga est. Hui, quid dixi? quo enim extra fortune tonitru patet fuga? Unum ergo consilium est michi, ut pacem, quam frustra quesivimus extra, queramus in intimis anime latebris, et quam mundus non habet, poscamus a Domino. Vale, nostri memor.

8

Ad Guidonem Septem, archidyaconum Ianuensem, gloriantem in epystolis suis poni.
[1] Quod tam magni extimas nomen tuum in epystolis meis poni, facis ut reliqua; non enim id meriti mei sed indulgentie tue est, neque ideo me ingeniosum arbitror sed te amicum. Seneca Lucilio suo scribens: «Quod libros» inquit, «meos tibi mitti desideras, non magis ideo me disertum puto quam formosum putarem, si imaginem meam peteres». Eleganter id quidem; quis est enim qui non deformis amici quam formosi hostis malit imaginem? non enim quod extimat, sed quo extimat metitur, hoc est non rebus trahitur sed affectu. [2] Tu quoque nunc sic in epystolis meis sicut et in memoria locum queris, nec attendis quale sit hospitium ubi habites sed quis hospes; et profecto nimis ambitiosus est qui non libentius vel proprium vel pauperis amici limen quam ignoti regis atrium ingreditur. [3] Cernis ut cupide tugurium suum pastor, nidum volucris, cuniculos fere, stabula greges petant, utque "ipse memores redeant in tecta" capelle, quod ait Maro, querentes non pulcriora sed propria, ut quem non homini tantum sed cuntis animantibus insitum videmus, nature non dubitemus instinctum esse, quem sequeris, ut scilicet non doctorum magis hominum quam amicorum scriptis tuum nomen insertum velis. [4] Cuius te voti compotem et feci et, si vita comes erit, faciam, prefatus tibi quod hospiti olim suo rex Evandrus, qui cum inopem in aulam invitaret Eneam, magnum ibi hospitem alium iam fuisse commemorat:
Hec, inquit, limina victorAlcides subiit, hec illum regia cepit,
quasi diceret: 'Ne despicias paupertatem nostram neque dedigneris habitaculum quod dignatus est Hercules'. [5] Ego idem tibi amicisque aliis, ut omnes modo tecum alloquar, quorum nomina scriptis inserui, testatus sum. Parcite et equanimiter ferte, precor, si non par glorie vestre locus est ubi vos includo, neque sordes egestatemque sermonis mei horreant aures oculique vestri; esse quidem, quod nemo ambigit, nobiliori in parte meremini; at non meritum vestrum imo facultas extimetur mea. [6] Non ubi decet sed ubi possum vos excipio; amor amplissimus, domus angusta est; si Cicero essem, locarem vos in Ciceronis epystolis, nunc vos in meis loco; in alienis neque si velim queo, et scio vos non hospitis claritatem sed amicitiam extimare. Denique ut obscuritatem loci comitatus splendore solemini, ibi vos pono ubi duces ubi reges ubi cesares ubi pontifices, postremo, quod his me iudice maius est, ubi philosophos ac poetas et, quod maximum, ubi viros bonos posui. Vale.

9

Ad eundem in Galliis agentem, de rumoribus italis, nominatim de Venetorum duce per suam rempublicam obtruncato.
[1] Rumores italicos quotidie, nisi fallor, ad satietatem audis, qui vel utinam rariores essent vel minus immites! Nunc crebri vehementesque sunt et sonori adeo ut non tantum in Galliis, vicina regione, sed apud Indos atque Arabes audiri queant. [2] Magni sunt rerum motus, magni bellorum strepitus, magna imperiorum ingisque collisio, magna denique fame vex queque non modo alpes patrias sed maria transilit; et cum magna sint semper mala presentia, futurorum apparatus continuo maior est. Ita nobis, quod in omni adversitate durissimum est, extremum malorum solatium, spes, aufertur.
[3] Semper ne igitur sic invicem conteremur, semper laborum nostrorum sonitu cuntarum gentium aures atque ora complebimus, semper mundo quod audiat, fame dabimus quod loquatur? Ita ne non etati tantum sue sed omnibus seculis vere ait Flaccus:
auditum... MedisHepperie sonitum ruine?
Agat modo fortuna, perficiat quod incepit, sive illa suis viribus sive nostra ignavia potens est, quoniam quibus solis obstari illi poterat, arma rationis abiecimus; agat, inquam, seviat tonet ac fulminet in hoc precipue mundi latus ubi in utranque partem plurimum se semper exercuit; pergat instet premat urgeat et quando ita superis atque inferis placet, ut dictum est, cepta perficiat. [4] Vereor sane ne presens prefatiuncula quasi magne mestitie index, amantem et amore pavidum atque solicitum animum tuum forte turbaverit; pone metum: privatim nichil adversi est certe, sicut publice nichil est prosperi.
[5] Quid enim prosperum viris, imo vero quid non triste prorsus et miserum, libertate mortua et sepulta, pro qua multi sepe vitam magna cum voluptate et gloria profudere, presertim cum non libertas sola perierit sed cum illa simul fides pietas pudicitia, pessimisque iam moribus late regnantibus, nullus usquam iustitie aut modestie locus sit? [6] Que quoniam sine consensu generis humani contigisse non poterant, ideo stomacosus et indignans animus non magis suam quam publicam sortem luget. Hinc sepenumero dolor meus his, que nulli hominum prosunt, michi etiam nocent, frivolis querimoniis evaporat; ex hoc genere principium istud esse noveris. [7] Nunc ne te amplius expectatione torqueam, quod destinaveram expedio, et omissis rumoribus qui assidue aures tuas fama vociferante circumsonant, quos nullis annalibus comprehendi posse crediderim, [8] qui Pisis et qui Senis populorum motus, quod in latus revoluta Bononia, quisnam patrie mee status, utinam ut florentis semper sic aliquando fructifere, quid fleat Roma, quid Parthenope metuat, ut rebus ipsis cognomen suum Terra Laboris equaverit, quibus estibus odiorum ferveat sulphurulenta Trinacria, quid agat Ianua, quid paret Liguria, quid Emilia cogitet aut Picenum; [9] quam insomnis et laboriosa sit Mantua, quam meticulosa Ferraria, quam Verona miserabilis Acteonis in morem suis ipsa canibus laceretur, ut barbaricis semper incursibus pateant Aquilegia et Tridentum, postremo — pudorum maximus — qui predonum cetus Italiam vastent, ut que iam de "provinciarum domina" servorum sit facta provincia, ad "Venetorum", ut Livii verbo utar, "angulum" et ad ea que vixdum potes audisse, festino.
[10] Qui bello cum Ianuensibus suscepto — dicam an detecto? latens enim bellum defuisse nunquam puto — intra breve tempus primum victi, mox victores, rursum maiore prelio victi sunt; in quo illis quidem ut hominibus utque Italis compatior, michi autem gratulor, [11] quod hec eis mala omnia ventura previdi predixique, non astrorum iudicio aut ullo vaticinii genere, quod totum despicio reicioque, sed presagio quodam mentis et urgentibus coniecturis, quibus in eam sententiam sic trahebar ut videre michi tunc viderer quod nunc video. [12] Atque utinam dux Andreas, qui tunc summe rerum preerat, hodie viveret! exagitarem eum literis et omnes aculeos incuterem ac tota uterer libertate; bonum enim virum atque integrum sueque reipublice amantissimum michique amicissimum sciebam, doctum preterea et facundum et circumspectum et affabilem et mitem; uno tantum offendebar, quod belli studio ardentior erat quam nature ac suis moribus conveniret. [13] Viventi equidem non peperci et presens verbo et absens literis, que ille de animo meo certus patientissime ferebat; sed recenti victoria elatus, consilium respuebat. Consuluit illi mors ut et acerbissimum patrie sue luctum et mordaciores meas literas non videret: uti enim fortune testimonio solebat nec dubitare quin sicut prosperior videretur, sic iustior causa sua esset. [14] Itaque sepe mecum illud Scipionis Africani dictum usurpabat, qui loquens cum Hanibale: «Dii» inquit, «testes sunt, qui et illius belli exitum secundum ius fasque dederunt et huius dant et dabunt» illud quoque Cesareum:
Hec, fato que teste probet quis iustius armaInduit, hec acies victum factura nocentem.
Et quantulum illi vivendum erat ut in eundem ista reflecterem, nocentem fato teste convincens, qui teste fato innocentiam astruebat! [15] Paucis ante obitum diebus literas meas acceperat, aculeosas, fateor, plenas tamen affectuum optimorum, quibus ita se torsit, ita responsionis studio effervuit — sicut postea retulerunt qui presentes erant — quasi summo pudori duceret non equasse stilum, quod unum facillimum illi erat, literato in primis disertoque homini. Id enim, puto, quod erat difficillimum, non curabat, retundere scilicet et confutare sententias; verbis equidem atque exercitio dicendi armatus, verborum certamina non timebat. [16] Sed quid rebus ipsis facias atque apertissime veritati quid respondeas, nisi ut taceas aut confirmes? Verba enim compares: aut par aut superior esse potes; rebus inferior sis oportet; sepe phaleratam eloquentiam nuda veritas vincit. [17] Itaque cum se multum frustra torsisset, septimo demum die nuntium meum sine literis dimisit, responsum propriumque nuntium pollicitus, quem non misit nec deinde respondit, seu morbo corporis seu animi preventus; quod per eos dies contra suam atque omnium spem animosissime ad litus venetum ipsa eadem, quam penitus victam atque exterritam extimabat, Ianuensium classis accessit, cui tumultui dux ipse preter morem armatus interfuit. [18] Nec post eum diem fere aliquid gessit, quasi festinans impendentibus caput malis matura morte subducere, etsi quidam ferant respondisse eum nescio quid, quod nequaquam ad me, morte ipsa ducis interveniente, pervenit. [19] Post quam statim apud Achaie insulam, cui Sapientie nomen est, Veneti ab eadem illa vaga classe Ianuensium deprehensi ingentique prelio fusi sunt, eum honorem duci optimo deferente fortuna, ut, sicut dixi, dilatam patrie sue cladem in carne positus non videret. [20] Certe ut ibi potissimum vincerentur, divinitus evenisse crediderim, quo scilicet vocabulo loci saltem reliqui duces admonerentur ut sapientiam quam fortunam sequi mallent et a ratione non ab eventibus rerum elicerent argumenta. Sed nonne ego fedifragus sim, qui nova pollicitus antiqua persolvo? Expecta autem: in fundo est unde michi promissi fides constet. Hactenus audieras; quod sequitur novum audis.
[21] Huic equidem tali duci iuveni senior successerat, et ad patrie gubernaculum, sero licet, ante tamen quam vel sibi vel patrie opus esset, accesserat; vir ab olim michi familiariter notus, sed in quo fallebat opinio, animi quam consilii maioris; Marinus Phalerius viro nomen. Explere annum in summa dignitate non potuit, sinistro pede palatium ingressus. [22] Namque hunc Veneti ducem suum, sacrosanctum omnibus seculis magistratum, quem in illa urbe semper ut numen aliquod antiquitas coluit, nudiustertius in ipsius palatii vestibulo decollarunt. Causas rerum, ut poete solent in primordiis operum suorum, explicare, si comperta loqui velim, nequeo, tam ambigue et tam varie referuntur. [23] Nemo illum excusat; omnes aiunt voluisse eum in statu reipublice a maioribus tradito nescio quid mutare; atque ita cunta conveniunt, ut, quod ait Flaccus,
Primo ne medium medio ne discrepet imum.
Nam quod vix ulli unquam arbitror evenisse, ad ripam Rodani dum pro negotio pacis per me primum et mox per eum frustra tentato apud Romanum Pontificem legationis officio fungitur, ducatus honor non petenti imo quidem ignaro sibi obtigit.
[24] Reversus in patriam, cogitavit quod, ut puto, nemo unquam cogitarat; passus est quod nemo unquam, in loco celeberrimo omniumque clarissimo atque pulcerrimo eorum que ego viderim, ubi maiores sui sepe letissimos honores pompis triumphalibus deduxerunt. [25] Illic ipse concursu nobilium protractus et ducalia exutus insignia, caput truncus occubuit templique fores et palatii aditum scalasque marmoreas, sepe vel solemnibus festis vel hostilibus spoliis honestatas, sanguine fedavit proprio. Locum signavi; tempus signo: annus est ab ortu Cristi millesimus trecentesimus quinquagesimus quintus, dies fuit, ut ferunt, quartusdecimus Kalendas Maias. [26] Rumor est tantus ut — siquis urbis illius disciplinam moresque perspexerit quantam ve rerum mutationem unius hominis mors minetur, quanquam alii plures, ut perhibent, complicum ex numero idem supplicium vel pertulerint vel expectent— vix maior in Italia temporibus nostris emerserit. [27] Hic forte meum indicium expectes. Populum, si fame creditur, absolvo, quamvis et lenius sevire et dolorem suum mitius vindicare potuerint; sed non facile iusta simul atque ingens ira comprimitur, magno presertim in populo, ubi iracundie stimulos rapidis inconsultisque clamoribus preceps atque multivolum vulgus exacuit.
[28] Infelici homini et compatior et indignor, qui honore auctus insolito, quid sibi sub extremum vite tempus vellet, ignoro; cuius illud quoque calamitatem pregravat quod, prescripto publici more iudicii, non modo miser fuisse sed insanus amensque videbitur et tot iam per annos sapientie falsam famam vanis artibus usurpasse. [29] Ducibus qui pro tempore fuerint edico: positum sibi pre oculis speculum sciant, ubi se videant duces esse non dominos, imo vero nec duces sed honoratos reipublice servos esse. Tu vale, et quoniam publica fluctuant, demus operam ut privatas nostras res quam modestissime gubernemus.
Mediolani, VIII Kal. Maias.

10

Ad eundem factum archiepyscopum Ianuensem, an congaudendum an condolendum sibi sit, dubie.
[1] Successibus tuis mestior ne an letior ad extremum essem, diu dubius mansi; tangebat animum hinc quies hinc gloria; alteram tunc ereptam dum maxime necessaria esset, alteram illi etati cui precipue deberetur, superadditam cernebam; gloriosum tibi laborem impositum non dolebam sciens absque labore veram nec queri gloriam nec servari. Illud horrebam quod libertas, quam semper amaveras, in discrimen agi videbatur et hauddubie honori honus impositum erat. [2] Quo altior enim status est, eo durius vite frenum his qui infamiam timent, semperque conspectior rerum vertex. Quid vis? Amor libertatis atque otii vincebat latendique commoditas; dolere iam ceperam, nisi quod in mentem venit te neque liberum hactenus et, quod est pessimum servitii genus, iniquo simul ac multiplici pressum iugo; nunc de servo hominum multorum servum Dei unius effectum: felix permutatio; gaudendum est. [3] In quo statu quid agendum tibi seu quibus gubernaculis inter procellosi officii fluctus ac scopulos utendum sit, nec ego sim consultor ydoneus nec tu consilii eges, ut qui in his disciplinis que maxime hunc deceant statum, tempus omne contriveris, nuper quidem pontifex, sed pontificii iuris ac cerimoniarum omnium a inventute peritissimus, unde que multis ardua tibi prona sunt atque facilia. [4] Ne vero tam dilectus olim frater, nunc et pater, tantum equor ingressus non dicam consilio, non hortatu, sed mee saltem vocis omine careat, funem solventi horatianum illud exclamo:
I bone quo virtus tua te vocat, i pede fausto.
Nempe quo vix alios longe adhortationis calcar urgeret, natura te ducet tua; non es cogendus, non urgendus nec rogandus quidem; admonitio ipsa prope supervacua est nisi qua monentis fidei fidem facit. [5] Ad summam, ut portu gaudeas optato naturam tuam bonam sequere; illi sulcantis freta navigii clavum crede; siquid ambigui rerum tempestas attulerit, summa consilium ab "arce" et ab illa suprema parte animi poscendum erit, que terrenis turbinibus inaccessa, serena semper atque tranquilla est. De fine operum nil tibi penitus arrogans, omnem spei anchoram in Deo fige quodque ait Psalmista, «revela Domino viam tuam et spera in Eo et Ipse faciet». Hec sunt que tanta de re hodie dicturus sum, cum stimulante animo plura vellem sed frenante atque obstante nuntio, vix ista potuerim. Vale.

11

Ad Benintendi, cancellarium Venetorum, ei qui laude pulsatur aliena, rationis ad arcem et propriam conscientiam recurrendum.
[1] Bene michi accidit quod in urbe, licet frequentissima, tua me solitarium epystola repperit; erubuissem coram multis deprehensus in publico, nunc solus erubui et dixi: 'Quid non potes, imperiose amor? quid non potes quando etiam talis viri oculos iudiciumque perstringis?' In literis quidem tuis, optime vir, duas simul veterum sententias recognovi, et amoris scilicet et eloquentie magnam vim, nec de nichilo dictum vel «amantum ceca esse iudicia» vel «oratorem posse omnia». [2] Primum te, amice, in extimatione rerum mearum fallit hauddubie; secundum vero me paulominus fefellisset ut talis michi videri inciperem qualem tu me facis — sic corda legentium in manu habes, sic papirus pro regia, sic calamus tibi pro sceptro est — nisi quod, me cogi sentiens, in "arcem rationis" evaseram meque ipsum identidem percontabar an vera essent que de me, stilo quamvis artificioso et mellifluo, dicerentur. [3] Scio quid michi intus in silentio sit responsum; proinde oro posthac pudori meo ut parcas, neve me non meis laudibus honeres; non precor errorem exuas quo defector, tantum ne me facundie unco trahas in errorem multo imparem: tuus enim error ingenuus et amicitie testis eximie, meus, si sit, nisi amens ridiculusque non erit, quanquam, ni fallor, ne hac in parte labi possim, provisum est michi. [4] Habeo cui heream, conscientiam meam, a qua si non externis flatibus avulsus fuero, non facile corruam; illic enim non nisi aura purissima verique flant spiritus. Denique sic habeto, posse me tibi omnia credere, nisi que de me scribis. Que si aliunde procederent, qua putas fronte lecturus fuerim? at nunc michi notissimus candor tuus, quicquid agis aut loquers, sensibus meis approbat, et que ex ore alterius illusoria viderentur, e tuis labiis grata facit et dulcia.
[5] Ad summam, quisquis sum, tuus sum, et amicitie nostre fores, quas eloquentie tue clavibus aperire tanto studio satagis, aperte sunt: utlibet exoptatus ingredere; crede michi nullo nisu, nulla opus est arte, ultro animis presto sum teque in limine letus excipio, non prius exclusurus quam hanc inde animam mors excludat; idque sic esse ut dico, tibi penitus persuasum velim. [6] Pauca sunt quibus glorier inque his ipsis hesitare soleo; unum hoc intrepide dixerim: temporales amicitias non novi, ad quas si non inanis emolumenti fluxa ratio sed honestas alliceret immortalis, ex se genitas mortales esse non sineret. Ego, fateor, ad ineundas amicitias tardus sed ad finiendas immobilis; ad hanc contrahendam utique pronus sum; ac ne id fortuitum putes, de te michi diu ante provisum erat; quem ut in amicis haberem, et dignus et appetens videbaris. [7] Sane, quod preter modestissimum amicitie votum, etiam de scriptis familiaribus, que varia exigente materia quotidie michi e manibus excidunt, partem postulare dignatus sis, mirer quid ita cum vivum fontem domi habeas et lucidum, semiarentes ac turbidos vicinorum rivulos sitibundus ambias, nisi pridem intellectus michi sit animi tui ardor, qui tantus est ut nullum ingenii liquorem undecunque fastidiat, neque sibi suffecturum arbitretur quicquid perennibus scatebris uberrimum pectus affatim promit, nisi vel ad limina pauperum pulses et tui locuples aliena mendices. [8] Perge, age, habes quos sequaris duces, seu Socratem mavis seu Platonem, quorum alter ut scriptum vides, "ad discendum pauper", ditissimus "ad docendum" fuit; alter literas toto orbe "collegit" quas "toto orbe" refunderet. His exemplis fretus et hoc iter ingressus, fieri non potest quin ad summas quoque divitias provehare. [9] Quod ad nugas meas attinet, desiderio tuo etiam mei et mearum rerum amor accedit. Amor cecus, ut dixi, et semper obliquus rerum arbiter; vulgo dici solet: placens histrio semper placitum canit. Profecto autem non in me neque in meis scriptis est ut placeant, sed in te; quantum vero in his, quando his delectaris, quantum in maioribus, siqua sors faverit, tibi obsequi cupiam, et rursum quid, si vacet, ex te velim, eius ex ore audies cuius e manibus ista percipies. [10] Qui vir musica suavitate mulcere aures et digito potens est ingenium excitare, cumque ipse sit magnus, quanquam non e coniugio Thetidis, maiorem se genuit; nunc ambo quietis avidi de toto orbe sibi Venetias delegere. Adesto illis, oro, qua potes; mei sunt eoque magis esse cupiunt tui quod esse sibi non alterius videbuntur.
[11] Novissimum est ut noris epystolam illius optimi et viri et civis et ducis meliore nunc in patria viventis, quo digni utinam diutius fuissemus, letum me sed non sine lacrimis perlegisse. Ita michi de sepulcro, imo de celo respondere visus est, ut multa michi suspiria renovaret, sed non ita ut non sibi quoque multa responsurus fuerim si nobiscum ageret; nunc, ut puto, vel tacitum intelligit. Vale, memor nostri.
Mediolani, VII Kal. Iunias.

12

Ad Carolum quartum romanum imperatorem ex Italia discedentem, increpatio.
[1] Italos fines et claustra nostri orbis intranti nuper animo tibi obvius et literis fui, nec multo post a te vocatus et corpore. Abeuntem animo quoque sequor et literis; hoc interest, quod tunc lete litere letusque animus fuit, nunc mesta sunt omnia. [2] Ergo tu, Cesar, quod avus tuus innumerique alii tanto sanguine quesierunt tantisque laboribus, sine labore adeptus et sanguine, complanatam apertamque Italiam, patens lumen urbis Rome, sceptrum facile, imperturbatum ac pacificum imperium, incruenta dyademata, vel tantorum ingratus munerum vel rerum non ydoneus extimator, et hec linquis et — o naturam mutare magnus labor! — ad barbarica rursum regna revolveris. [3] Non audeo clare tibi dicere quod mens resque exigunt, ne te verbo contristem qui me et mundum facto contristas tuo, non quod invectivas ac satyras merito pangericum debeatur, aut aliam ob causam verum loqui verear, nisi quod hoc tuo tam precipiti digressu fugeque, verum ut fatear, simillimo neminem te arbitror tristiorem. Quo magis magisque me attonitum habet hoc consilium, cui an fortuna unquam fautura sit nescio; certe ratio et virtus et boni omnes totumque, si loqui possit, imperium adversantur, mali omnes plaudunt ac rebelles. [4] I tamen quando ita fixum est animo; sed hoc quoque memorie ut affigas velim et vale dicentis memoriale munusculum tecum feras: a nullo unquam principum tantam spem, tam floridam tam maturam tamque honestam, sponte desertam; neque vero minor animus romanum principem decebat quam Macedonum regem, qui mox finibus patriis egressus non se Macedonie dominum sed "terrarum omnium" dici "iussit" cum non esset; tu imperii dominus romani, nil nisi Boemiam suspiras. [5] Quando hoc, queso, fecisset avus tuus? aut genitor, qui etsi non imperator ipse esset, sola paterni imperii memoria tot urbium ius quesivit? Sed non est hereditarium bonum virtus, quamvis ego tibi nec imperandi scientiam deesse crediderim nec bellandi; fons actionum omnium voluntas deest. [6] O si in ipsis Alpium iugis avus tibi nunc paterque sint obvii, quid dicturos putas? Credo illos audias vel absentes: 'Profecisti eximie, ingens Cesar, hoc tuo tot per annos dilato in Italiam adventu et festinato abitu; refers domum istud ferreum, illud aureum dyadema simul ac sterile nomen imperii; imperator Romanorum vocitaberis, Boemie rex solius, que utinam nusquam esset, ut vel sic altius coacta virtus assurgeret famesque domestica neglectum aviti cultum patrimonii suaderet'. [7] Sed iam brevi impetu defessus calamus requiescat, et vero, ut auguror, fatigatis auribus det quietem. Salutem michi Lelius meus tuis verbis attulit, que michi iaculum anceps et lethale vulnus fuit, simulque Cesaream effigiem pervetusti operis, que si vel ipsa loqui posset vel tu illam contemplari, ab hoc te prorsus inglorio ne dicam infami itinere retraxisset. Vale, Cesar, et quid linquis et quid petis, cogita.

13

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, de sua ad Cesarem legatione.
[1] O predura sors mortalium, o vere «iugum grave super filios Adam» ut ille ait, «a die exitus de ventre matris eorum usque in diem sepulture in matrem omnium». Ecce ego dum maxime solitudinem et requiem meditarer, magno rerum et familie strepitu contra meum morem ac votum prope nunc ad arthoum mittor occeanum. [2] Quis crederet ut deinceps Rhenum, quem iuvenis senem vidi, eundem iuvenem ipse iam senior viderem? Siquidem olim annis meis adhuc crescentibus circa divortia amnis illius, ubi decrescere et bicornis esse incipit, fui; nunc ad radicem montium ubi ille crescit et nascitur, iam decrescenti iter est michi, et inde longius ad extrema terrarum: magnus labor, presertim in tanto contrarii appetitu, sed nisi irritus non gravis; pro publico enim bono nullus privatus labor non facilis videri debet. [3] Proinde hanc ob causam, non aliam, ab hoc Ligurum regnatore missus ad Cesarem proficiscor; quam mittenti susceptoque efficax negotio, res docebit; michi vero eatenus moriger ut illum cum quo absens literis nil profeci, voce presens feriam. Litigabo "arguamque" eum "et statuam contra faciem" eius hanc degenerem et cesareis moribus indignam fugam; ut nulli usui iter hoc meum sit, certe legatus ipse michi fuero. Primo enim que commissa, post seorsum que concepta michi sunt, peragam; utar libertate mea et Cesaris utar patientia; sic me saltem, sic Italiam et desertum imperium ulciscar. Orabis pro felici reditu, post quem, ut spero, sic in solitudinem totus immergar, ut nullus ibi me labor — o quid ante sepulcrum spero? — nullus me nobilium scrutator latebrarum livor inveniat. Vale, nostri memor.
Mediolani, perpropere et inter tumultum sarcinulas stringentium,
XIV Kal. Iunias.

14

Ad eundem, de suo e Germania reditu.
[1] Te meditabar abiens, te reversus meditor; sed qui tunc suffecit paucis, nunc multa iubenti animo occupatior solito calamus non sufficit; itaque poscit indutias, quas ne negem, temporis premor angustiis. Reducem me nosse suffecerit, hoc adiecto, sospitem rediisse. Illud pluris facies quam reditum quam salutem, quod orbem terrarum, quo magis ambio, minus amo. [2] Siquid amabile est, nisi amor fallit, in Italia est, cui ultro, si loqui possint, omnia climata cesserint, et tacendo cedunt, nisi, quod mestus dico, nature clementiam incolarum tumor livorque corrumperet. De huius laudibus multa sepe diximus et si vita manserit, dicemus; sed nunc recenti memoria de his mixtim que et peregrinanti se obtulerant et reverso, dicere aliquid institui. [3] Ceterum is cuius e, manu hanc literulam accipies, concivis et amicus noster — non enim nostrum dicere vereor qui meus est —, multa tibi (non addo 'si libuerit') referet de statu meo, cuius noscendi tuam inexplebilem ac perpetuam sitim novi. Vale, et maiores meas propediem literas, nisi occupationibus veter, expecta.
Mediolani, XII Kal. Octobris.

15

Ad eundem.
[1] Poscis ut epystolam de Italie laudibus, quam tibi pollicitus videbar, non subtraham. Enimvero nichil animo meo gratius quam sepe multa tecum colloqui, nec infitior nuper me, dum rura barbarica peragrarem, multa et varia, que de huius laudibus dici possent, inter equitandum cogitasse. Ita michi accidit ut patriam nunquam clarius quam in peregrinatione cognoscerem; et ad summam quam pulcra esset Italia in Germania perdidici. [2] Et hoc michi epystole principium fuit illius quam reversus magno impetu ceptam, mox destitui, mole rerum pressus et varietate distractus. Nempe ex illo nullus michi fere tranquillus dies, nullum liberi suspirii tempus fuit; quod minime puto mirabere, si Ligurie labores et temporis huius statum ante oculos ponis. In navi equidem tantis iactata tempestatibus intrepidum forte vectorem esse, inconcussum certe non licuit.
[3] Meministi quid Augustinus de se ipso deque hac ipsa urbe in simili rerum statu loquens ait: «Nos» inquit, «adhuc frigidi a calore spiritus tui excitabamur tamen, civitate attonita atque turbata». Quod si illi accidit alienigene et, ut ipse ait, adhuc frigido, quid italico homini, nec iam, Deo gratias, a calore spiritus prorsus algenti, et certe ab annis teneris amore quodam italici nominis supra coetaneos meos omnes, quos ipse noverim, estuanti accidisse extimas? [4] Ceterum iam celesti favore civitas e multis procellis optate quietis in portum venit multa cum gloria; michi autem de materia quam poscis, et multa utroque stilo sepe occurrit ut scriberem, que ut auguror vidisti et siquid forte nunc etiam hinc scripsero, ante alios videbis. Vale.
Mediolani, Kal. Iunias.

16

Ad Guidonem archiepyscopum Ianuensem, de statu suo admodum explicite.
[1] Novi te; scio quam de me semper anxius fueris quamque solicitus, et profecto non amat qui non metuit. Statum meum vis audire; atqui si a stando status dicitur, nullus hic homini status est, sed fluxus iugis ac lapsus atque ad ultimum ruina. Quid velis tamen intelligo: quam seu suaviter seu duriter res mee non stant, dico, sed volvuntur; de quo ipso sepe querentibus amicis pro tempore varie respondi.
[2] Quid autem vetat vel sepius idem dici vel mutari stilo, siqua rerum vel opinionum mutatio facta est? Et mearum quidem rerum summam olim tibi notissimam scio; minutiora, ni fallor, et quotidiana exigis, quid in dies agam, quid de futuro statuam, quanquam et illud michi de ingenio tuo spondeam, ubicunque sim, nosse te non modo quid agam sed quid somniem. Quid enim nisi somnia dixerim actiones et "cogitationes hominum", quas novit Dominus "quoniam vane sunt", ut Psalmista ait? et revera minime operosam aut difficilem tibi cognitionem tribuo, nosse quid agam.
[3] Siquidem post compressos adolescentie turbines et flammam illam benificio maturioris etatis extinctam — o quid loquor cum tot libidinosos passim ac deliros senes videam, turpe iuvenibus vel spectaculum vel exemplum —, imo igitur post illud incendium celesti rore Cristique refrigerio consopitum, prope unus semper vite mee tenor fuit, et cum sepe interim loca mutaverim, ille mansit immobilis. [4] Hunc nemo te melius nosse debet; paulominus biennio hospes tuus fui. Quod tunc vidisti, nunc agentem cogita, nisi quia quo magis progredior eo magis accelero et ceu fessus viator ad vesperam adhuc longe vie cogitatione suspiro et calcar incutio, lassitudinem excutio et gressum ingemino et multiplex vite tedium obliviscor. [5] Itaque diebus ac noctibus vicissim lego et scribo, alternum opus alterno relevans solatio, ut unus labor alterius requies ac lenimen sit. Nulla michi delectatio aliunde, nulla vivendi dulcedo alia; sed hec ipsa me pregravat atque exercet usqueadeo ut hac dempta vix intelligam unde michi labor aut requies. Res michi equidem inter manus crescunt et subinde alie atque alie adveniunt abeunte vita, verumque si fateri oportet, terret me tanta ceptorum moles in tam parva vite area. [6] De eventu Deus viderit, cui notissima est voluntas mea, quam si utilem anime noverit, adiuvabit, spero; utcunque autem ipsa sibi voluntas erit premium, quamvis nuda et optatis spoliata successibus. Ego interim anhelo vigilo sudo estuo nitor in adversum, et ubi densior difficultatum sepes, eo alacrior gressum fero, ipsa rerum novitate seu asperitate excitus atque impulsus. Certus labor, fructus incertus, malum michi comune cum ceteris stadium hoc ingressis. [7] His intento defluunt temporum reliquie et ego cum illis ad extremum eo et mortalis immortali premor exercitio; dextra quidem calamis, oculus vigiliis, pectus curis atteritur; totus iam "obdurui" atque "percallui", ut Ciceronis nostri verbo utar; et si forte perveniam quo velim, bene erit; alioquin bene esse voluerim: faustum illud, hoc laudabile; illud est enim in alterius, hoc in nostra manu positum. Hic insistam ut nullus dies nulla nox, non labor non requies non voluptas animum ab honesta intentione dimoveat. [8] De reliquo, sortem meam non tantum equo sed alto etiam animo feram. Si posteritati noscar proberque, quidni gaudeam? si minus, nostre notum sufficit etati; si ne id ipsum assecutus videor, paucis aut uni michi notum fuisse satis fuerit, talem modo me noverim qualis sum, talisque sim qualis esse cupio; magna res, fateor, et optanda facilius quam speranda.
[9] Inter has igitur curas ago, sepe interea Deum orans, quicquid de studiis famaque decreverit, at bonum facilemque et sibi placitum det exitum, neu tot me totiens periclis exutum in fine destituat; et sepe suspirans illud Sibi daviticum insusurro: «Ne proicias me in tempore senectutis, cum defecerit virtus mea, ne derelinquas me», et illud: «Docuisti me a iuventute mea et unque nunc et usque in senectam et senium, Deus, ne derelinquas me». Nichil affectuosius tamen, nichil sepius precor quam ne derelinquat in morte.
[10] Hec, frater optime, summa est eius quem tu statum, ego cursum seu verius casum voco; sed quia de singulis scrupulosius queris, accipe cetera. Corpore valeo eousque ut illud ad plenum neque iam gravior animus etasque tranquillior neque abstinentia et iuge bellum perdomuerit, quod illi contumacissimo rebellantique mancipio indixi, seu calcitranti, ut proprie dixerim, asello. Cristo tandem duce domabitur, sine Quo absque ulla sibi dubitatione succumberem, ut solebam. [11] Sic me crebro ex hibernis in aciem revocat cogitque nunc etiam de libertate certare. O nascentium sors immitis, semper in prelio stare non adversus alienigenas tantum hostes sed adversus indigenas, seque ipsos et ancipiti experientia omne tempus absumere. Spes prima et ultima Cristus est; Illo opem ferente, et hostes meos vincam, a quibus persepe olim iunior victus sum, et asellum hunc inenodabili ac valido vinciam capistro, ne michi lasciviens dulces somnos atque animi requiem interpellet. [12] In rebus aliis, quas fortuitas vocant, optimus et ab extremis distantissimus est modus: procul miseria, procul inopia, procul divitie, procul invidia; tuta vero dulcis ac facilis mediocritas presto est: ita michi videor; fallor forte. [13] Unum est in quo mediocritas me ista non sequitur, idque si invidiosum forte me fecerit, non mirer: honoratior sum — melius dixissem honeratior — quam vel unquam optaverim vel semper optate sit expediens quieti. Neque huic solum Italorum maximo suisque proceribus, sed — quod publicam sim dicturus ad gloriam — toti populo conspectior cariorque quam merui. [14] Quadriennio iam, ut vides, integro in hac Mediolanensium urbe moram traxi et iam quinti anni limen ingredior. Res hercle nec michi unquam nec tibi nec cuiquam amicorum vel levi presagio ante visa; sed hec humanarum rerum consuetudo est vetus ac perpetua, ut sicut nichil est certum omnium que speramus, sic nichil omnino quod preter spem evenire homini non possit. Nemo se fallat aut dicat: 'Hic moriar, illic vivam'; non respondent exitus consiliis; cum multa circumspexeris, cum diu multumque cogitaveris, unum te aliquid fefellerit; et cum multa decreveris, fortuna iure suo uti volet inque ictu oculi cogitata perverterit. [15] In hac urbe igitur, ut dixi, vel grecam olimpiadem transgressus vel romani lustri spatium ingressus, ea non presidentium modo, de quibus nuntiatum tibi certus sum, sed totius etiam, ut dictum est, populi benivolentia fui hactenus, ut non tantum civibus optimis, sed terre atque aeri ipsisque quodammodo parietibus urbis ac menibus in perpetuum me teneri arbitrer; is me omnium favor amplectitur; his me oculis videri, his vocibus concelebrari sentio; sic — ut amicitias singulares sileam, de quibus agere longum est — me vulgo etiam carum scio. [16] Unde id quidem, nescio, nisi quod et fama suum, puto, tenuit morem, et inter occupationes omnium ac meas nec illis me propius intuendi facultas oblata est, nec michi necessitas apparendi; ita nunc usque vulgus fallitur, ego lateo. Accedit habitatio ab omni tumultu civium, nisi quem vetusta devotio semper octavo mane revehit, semota, ad occiduum magne urbis angulum. Ambrosii hospes sum. [17] Quo cum multi sepe vel noti vel noscendi avidi se venturos dicant, uncis inde negotiorum hinc loci distantia retrahuntur. Sic iste sanctissimus hospes meus, ut consolationis plurimum corporali sua presentia atque, ut reor, spiritali etiam prestat auxilio, sic tedii ac fastidii multum eripit; salutari frequentari celebrari premi affici: ab his stimulis tanto sub hospite conquiesco, et velut alto maris e litore procellas video fragoremque audio sed fluctibus non contingor. [18] Ac siquando trans limen vel eundi votum vel visendi dominum me debitum trahit, quo nil me aliud quam voluntas rara adigit vel honestas, tum dextra levaque flexis oculis et labellis clausis nutu frontis eminus salutans salutatusque pretereo, nil in transitu patiens quo fatiger.
[19] Iam de reliquis et brevior et notior tibi olim historia est. Nequid tamen variante fortuna, ut fit, de vivendi consuetudine immutatum suspiceris, qui fueram sum. Victum meum nosti, somnum quoque; his ut addam, nulla michi unquam fortuna suaserit; demo potius aliquid in dies, iamque eo perventum est ut modicum demi possit; denique non si regie opes advenerint, aut e mensa frugalitatem pellere poterunt aut in cubiculum longos somnos arcessere. [20] Nunquam me sanum ac vigilem lectus habet, nunquam nisi eger aut dormiens stratis versor; simul et me somnus et ego lectum desero, et somnum morti et lectulum busto simillimum duco. Cum supremus sopor obrepserit, satis superque satis in cubiculo terreo seu saxeo iacebimus; id meditans lectulum meum odi et ad illum nisi urgente necessitate non redeo, sed ab illo mox ut me nature vinclis explicitum sentio, incuntanter avellor inque bibliothecam illi proximam velut in arcem fugio. [21] Fit hoc inter nos media nocte divortium, quod siquando forte vel nox brevior vel vigilie longiores traxerint, at profecto nunquam simul aurora nos invenit; postremo modis omnibus nitor nequid melioribus curis interveniat, preter id solum quod imperiose necessitas nature exigit, somnum dico et cibum et breve honestumque solatium vegetando corpori refovendoque animo duntaxat ydoneum. [22] Id enimvero quia pro varietate temporum ac locorum variari oportet, et quale michi nunc sit nisi audias nosse non potes, dicam. Amo solitudinem ut soleo sectorque silentium nisi inter amicos, inter quos nemo me loquacior, hanc reor ob causam quod amicorum presentia solito rarior nunc est; raritas autem desiderium accendit. Sepe igitur annuum silentium diurna loquacitate compenso rursumque amicis abeuntibus mutus fio; importunum negotium cum vulgo loqui aut omnino cum homine quem non amor tibi seu doctrina conciliet. [23] Ceterum more illorum qui, ut ait Anneus, "de vite partibus deliberant non de tota", imminentem cogitans estatem diversorium amenissimum saluberrimumque adii. Gragnanum vocant, tribus ut numerant passuum milibus ab ipsa urbe semotum; rus autem in planitie elevatum et cinctum undique fontibus, non illis quidem Sorgie nostro transalpino paribus sed modestis ac lucidis tamque suaviter invicem perplexis ac vagis, ut unde veniant seu quo pergant vix possit intelligi: sic coeunt divertuntque et rursus in se redeunt multosque per tramites unum in alveum relabuntur; menandreis flexibus nimpharum choros virgineamque agi dixeris choream. [24] Hic modo sum et quid agam dixi et si sileam nosti. Ago quod solitus sum, nisi quod rure michi libertas est maior; otiosi fuerit si pergam exequi quibus tediis urbanis hic caream quibus agrestibus solatiis abundem, que michi poma de arboribus, quos e pratis flosculos, quos e fontibus pisciculos, quas e rivis anaticulas, quas e nidis aviculas, quos ex agris hericiolos, quos ve lepusculos capreolosque atque apriculos certatim humiles convehant vicini. [25] Est hic Cartusie domus nova sed nobilis; hinc michi quicquid sancti gaudii sumi potest, horis omnibus presto est. Decreveram intra ipsius cenobii septa concludi, quod illis sanctissimis viris an michi gratius incertum; itaque factum esset, nec verebar nequa in re presentia mea illos offenderet, sed reputans me sine equis ac famulis — ut adhuc est vite modus — esse non posse, timui ne servilis temulentia ac strepitus religioso silentio obstarent. [26] Sic vicinam illorum domum malui, unde officio presens tedio autem absens, pie familie devotis actibus quasi eorum unus quandolibet intersum. Sacrum michi continue limen patet, a quo famuli mei exulant atque advene, nisi rari admodum, quos vite qualitas tali dignos facit hospitio. Nempe sic ex altero solatium queri decet, ne fastidio illi sis unde tuo consulis fastidio; in quo sepe peccatur, dum quisque sibi nimium indulgens alium non cogitat. [27] His michi equidem in locis, nequid nescias, preter amicos veteres deesse nil sentio, quorum me ditissimum et illorum virtus et mea sors fecerat, inopem et mors pridem et nunc facit absentia. Quamvis enim vultus separet illa non animos, est tamen presentie corporalis non leve desiderium, quod in aliis me facile leniturum scito, si te michi, si Socratem nostrum fortuna restituat, quod speravi diu, fateor, atque optavi. [28] Nolo quidem me excusandi studio quempiam accusare; sed si pergitis, quando remedium aliud non est, imaginaria meorum presentia me solabor, deque his sanctis ac simplicibus Cristi amicis, quod dabitur non literate licet ac facunde sed humilis ac devote conversationis, eliciam, cum quibus rara iuvat inire convivia, crebra colloquia, perpetuam caritatem, neque ultimum vite mee mortisque presidium in illorum orationibus situm spero; quibus et tu tuas adice, obsecro, ut Spiritus Sanctus adveniens, cui hodiernus sacer est dies, fuscum hoc ac gelidum cor inflammet. Vale.

17

Ad eundem, de eodem.
[1] Putabam plenus esses mei rerumque mearum, sed amori nichil est satis dum superest aliquid quo aspiret. Queris adhuc an fame que me divitiis auctum refert, habenda sit fides; que si michi habita esset, nota et comperta non quereres mediocritatem professo. Divitiarum questio suboritur: sic, ut video, superioris epystole fides nutat. Quod nunc cogitans brevis ero, sepe enim multiloquio fides deest et operosius affirmanti minus creditur. [2] Igitur accessisse aliquid opibus non negem, sed, michi crede, plusculum accessit impense. Mos tibi notus est meus: ut nunquam ditior sic nec pauperior unquam fui, non quod ulla egeam re — nempe omnium solito abundantior — neque ideo quod natura divitiarum est ut eis crescentibus sitis crescat illarum, que maior utique est paupertas quam illis simul earumque desiderio caruisse; imo vero illa paupertas ultima, he divitie prime sunt. [3] Nec si verum queritur, ulla maior est inopia quam multa optare, nec divitie maiores quam suo esse contentum; neque vero fieri potest sive ut quod quisque acriter concupiscit, non eodem valde egeat, sive ut eo indigeat quod non cupit; ab egendo autem nomen traxit egestas, que id ipsum est quod inopia vel paupertas; non me igitur hoc inopem facit. [4] Audeo hac in parte quiddam michi singulare tribuere, imo non michi sed Illi uni a quo est omne, siquid in me vel omnino in homine boni est. Quid in magnis opibus acturus fuerim seu quid animi habiturus, nescio, sed ad hunc diem quo plus habui eo minus optavi et quo rerum copia largior eo et tranquillitas vite maior et cupiditas animi minor fuit minusque solicitudinum et curarum. [5] Nec sim difficilis ad credendum forte aliter eventurum si ad magnas divitias pervenissem; nam ut navim sepe sub fasce habili expeditam pondus immane demersit et oculos modesto lumine delectatos immodica lux offendit, sic et ego opum mole nimia vincendus ut ceteri, nisi me fallit opinio, mediocritate hactenus sum invictus, quamvis hoc ipsum multis, nescio an et tibi, perrarum atque incredibile visum iri arbitrer. [6] Si hoc igitur non est, quod mali huius usitatum et maxime proprium videretur, quid aliud cause est forsan interroges. Dicam, quo rei simul ac mei naturam intuearis apertius: est equidem illa quoque perpetua et immutabilis opum lex, ut cum earum semper augmento corrosorum numerus augeatur. Sciebam hanc esse sententiam Salomonis; at inexperta vix credimus, experta non credimus sed novimus; iam non michi credulitas rei huius sed notitia certa est. [7] Aurum per digitos meos transire didicit, non herere; placet equidem ac delectat. Ad hoc enim quesitum inventum effossum abstersum consignatumque est aurum: non ut cupiditates hominum stando nutriat sed ut transeundo necessitatibus medeatur. Et hercle aurum qui spernit sobrie nec "post illud abit nec" in illo "sperat", ille michi vere sapiens, qui "fecit mirabilia in vita sua", quem Scriptura querit ut "laudet"; at qui utiliter atque honeste distribuit, dominus; qui anxie illud servat, custos; qui amat, amens; qui metuit, servus; qui veneratur, idolatra.
[8] Ego quem inter hos gradum teneam, ignoro; nec de me michi ipse crediderim: libenter familiariterque nos fallimus. Hoc scio, quod aurum de domo mea deque arcula iter facit, non hospitium; quo id consequar ut inter heredes meos aut nullum aut exiguum sit certamen. Et de me quidem hactenus.
[9] De alumno autem nostro — nam et de illo etiam queris, nec immerito, pars enim quodammodo nostri est — quid diffiniam in dubio sum. Mores ut in adolescente tranquilli, et haud spernendi flores huius temporis; quem ex his fructum sperem, si me roges, spero futurum virum bonum; nam ingeniosum esse iam scio; sed quo ingenium si studium desit? librum horret ut colubrum. Sufficit autem bonum fieri; non frustra nascitur qui bonus moritur. [10] Delector ingenio, sepe etiam indignor, quoniam illud per desidiam labi sinit. Nil preces valuere, nil blanditie nil mine nil ferule; conatus nostros vicit natura potentior. Sed sic eat, quando aliter non potest; est, fateor, famosus ac lucidus sed non facilis literarum titulus, unde fit ut tolerabilior sit defectus eloquentie aut scientie quam virtutis, quod ille scilicet sunt paucorum, hec est omnium. [11] Et licet hic noster esse posset ex paucis, si tamen obstinatissime renuit, quid agam? Persolvi debitum, prestolabor exitum, laturus omnia, modo bonus evaserit; ut enim veritas intellectus, sic bonitas voluntatis obiectum est; hanc igitur qui non habet, non est cui hoc imputet aut in quem culpam reflectat, atque ideo venia qualibet est indignus, quia volens peccat. [12] Non possunt sane omnes Cicerones esse vel Platones, non Virgilii vel Homeri; boni esse autem possunt omnes, nisi qui nolunt. Et arator quoque piscatorque et pastor, modo vir bonus sit, suum precium habebit; denique si alterutro sit carendum, ut Themistoclis dictum de divitiis ad literas traham, malo virum sine literis quam literas sine viro. Vale.

18

Ad fratrem Iacobum Augustinensium ordinis et Ticinensium tyrannum, increpatio gravis ac multiplex.
[1] Sepe te, frater, admonui ut status et officii tui memor, paci operam dares, qua sublata quid aliud vita hominum quam mors est, seu quid mundus hic aliud quam laborum immortalium ac discriminum officina? Preces quoque et obsecrationes immiscui ut si te ratio non movisset, amici caritas moveret.
[2] Oravi perque omnes te celicolas adiuravi atque in primis per sacrum et venerabile Augustini ducis tui nomen, cui et ego quamvis peccator in spiritu meo servio et cuius opem apud Cristum spero, ut aliquando, [3] sopitis aut lenitis odiorum flammis et compresso tumore superbie, qui animorum oculos atque aures sanioribus consiliis obstruxerat, illud acumen ingenii tui et eloquentiam celitus datam tibi, quam irritandis animis tuorum civium, quod pace tua dixerim, plausibiliter hactenus potiusquam salubriter intendisti, iantandem ad meliora converteres et quod maxime te decebat, religiosam animam pacificis tractatibus applicares. [4] Non dura quidem neque difficilia postulabam, ut Augustini miles ac discipulus, pacem velles, precipue dum audires ducem ac magistrum tuum, cum sepe alias tum expressius in eo libro in quo celestis et eterne reipublice leges tractat, quodam loco de pace sic loquentem: [5] «Tantum est enim» inquit, «pacis bonum ut etiam in rebus terrenis atque mortalibus nichil gratius soleat audiri, nichil desiderabilius concupisci, nichil postremo possit melius inveniri». [6] Et post paululum: «Sicut nemo» inquit, «est qui gaudere nolit, ita nemo est qui pacem habere nolit, quandoquidem et ipsi qui bella volunt, nichil aliud quam vincere volunt; ad gloriosam ergo pacem bellando cupiunt pervenire». Et rursus: «Paci igitur geruntur» inquit, «et bella ab his etiam qui virtutem bellicam student exercere imperandoaut pugnando, unde pacem constat belli esse optabilem finem; omnis enim homo etiam belligerando pacem requirit». [7] In quo quidem Ciceroni consentit, ubi "suscipienda bella" ait «ob eam causam ut sine iniuria in pace vivatur». Non exequor que ibidem Augustinus idem divino strinxit ingenio, quod et tibi notissima sunt et michi providendum ne si cunta complecti velim, magnitudo rerum modum vincat epystole. Quorum tamen illa conclusio est ut omnem usum rerum temporalium ad fructum terrene pacis in terrena civitate, in celesti autem ad pacis eterne fructum referendum esse diffiniat.
[8] Que cum ita essent, sperabam, fateor, ut omne quidem, licet ferox sed in primis ratione utens, animal, hoc est hominem cui vera scilicet insit humanitas, sic ante alios homines te, cui et ratio esse deberet uberior et singularis religio ac pietas, pacem amare, pacem querere; nempe qui tibi dictum crederes daviticum illud quod sepissime decantares: «Inquire pacem et persequere eam», nisi forte dicas te illam utique persequi, qui eam, ut videmus, finibus tuis pulsam exulare coegeris. [9] Sed quid eidem regio prophete dicimus clamanti: «Rogate que ad pacem sunt Ierusalem»? qui sciens in pace omnem bonorum abundantiam esse, omnem iustitiam, omnem delectationem ac sanctarum animarum requiem, vide quid addidit: «Et abundantia diligentibus te», et iterum: «Fiat pax in virtute tua», et intulit: «Et abundantia in turribus tuis», et alio loco: «Orietur in diebus eius iustitia et abundantia pacis», et alio: «Mansueti hereditabunt terram et delectabuntur in multitudine pacis», et rursus alio: «In pace in id ipsum dormiam et requiescam». [10] Longum est singula prosequi, ex quibus elicitur bonorum omnium atque optabilium hunc unicum fontem esse, quo arescente succedant egestas tedium et labor. Quid autem et Ieremie dicimus, cuius illa vox miror nisi tuis semper auribus insonet: «Querite pacem civitatis et orate pro ea ad Dominum quia in pace illius erit pax vobis»? [11] Ex his atque similibus sacrarum testimoniis scripturarum, in quibus apprime doctum te putabam, bene de te, frater, opinabar teque pacis amicum michi persuaseram; sed fallebar ut intelligo: tu enim sub Cristi tunica Marti sacer et Bellone devotior quam Marie, sub religiosi habitu tegens propositum bellatoris, nec id quoque iam tegens sed dictis et factis aperiens — relatu mirum, [12] terribile cogitatu, — in eo tibi summam meritorum et felicitatis et glorie sitam putas, si hoc videat etas nostra, hoc posteritas audiat te multis gentibus et toti pene Italie pestiferum, populo autem tuo funestum et fortasse ultimum bellum ingenio fovisse, exacuisse consiliis, eloquio inflammasse, ut tibi, quem sequestrum pacis et quietis auctorem credidi, iam merito dici possit, quod ipsi olim Ieremie immerito dictum est: «Siquidem homohic non querit pacem populo, sed malum». [13] Heu, care michi in Cristo frater, quam valde vereor ne tibi quoque conveniat quod ille vir sapiens ait in parabolis: «Vir impius fodit malum et in labiis eius ignis ardescit; homo perversus suscitat lites et verbosus separat principes», et quod alter ait inEcclesiastico: «Homo iracundus incendit litem et vir peccator turbabit amicos, in medio habentium pacem immittet inimicitiam». [14] Nam si equis auribus et pacato animo audire verum potes ab amico, quis est usquam hominum qui dubitet quin — si tu unus non esses, tot hominum milia, que hanc non modo Italie sed totius orbis pulcerrimam atque optimam partem tenent, in tranquilla et exoptata pace nunc viverent — [15] quicquid per squalidos et incultos agros armorum aut signorum volitat, quicquid incendiorum desertis villarum tectis exestuat, quicquid formidinis aut fuge amplas ac nobiles alternis motibus urbes quatit, quicquid denique sanguinis hoc bello ultro citroque fusum fundendumque est, totum e tuorum consiliorum scatebris et fecundi pectoris fonte processerit?
[16] O felicem te, qui ad hanc rei militaris gloriam sine ullo armorum exercitio sedendo loquendoque perveneris, ut unus e numero sis illorum qui, ut ait Psalmista, «cogitaverunt iniquitates in corde, tota die constituebant prelia»; idque ut de te, quamvis in aciem non prodeas, perproprie dictum scias, sequitur non, quod erat proprium bellatorum: 'induerunt arma, conscenderunt equos, ordinarunt agmina', sed quid? «acuerunt linguam suam sicut serpentes; venenum aspidum sub labiis eorum». [17] Heu michi, fratrer, quanto melius quantoque professione tua dignius fuit, linguam Deo dicatam divinarum laudum occupare preconiis, quam delinimentis anilibus et ventosis adhortationibus populorum, quibus te non uno aut altero, ut ceteri, sed omnibus omnium flagitiis inquinares, omniumque quibus abundare bellum solet, particeps delictorum, nec tantum particeps fieres sed magister! [18] Ita ne tibi, cura conscientie posthabita, fama duntaxat inanis eloquentie satis est, ut propter hanc unam fons et principium et causa horum malorum omnium dici velis? Nam quis ulla etate bellum hoc aut meminerit aut narrabit, qui non tuum in primordio flebilis historie nomen ponat? quis hanc pinget historiam, que iam per aulas porticusque magnatum pingi incipit, qui non et inter consiliarios et inter ipsos etiam bellatores tuam fingat effigiem? [19] Mirum prorsus nec unquam alias visum spectaculum, inter galeas clipeosque et micantes gladios et tela trementia, venenoso afflatu animos inficiens et verbis incendens bellum, nigra succinctus veste fraterculus! [20] Gaude igitur et exulta, qui e tribus Catonis magni et Scipionis Emiliani laudibus consecutus es duas, ut scilicet et imperator sis et orator optimus, quippe qui exercitum nutu solo, populum voce regas. Nequa autem in re summis illis viris cedas, eorum quoque laudem tertiam usurpare quis prohibet, ut optimus etiam sis senator, quando omnis patrie fortuna, omnes primorum civitatis sententie de consiliis tuis pendent? "Tres" enim "in homine summas res" uterque illorum "prestitisse" fertur, «ut esset optimus orator optimus imperator optimus senator». [21] Sed vide, oro, nequa te glorie cupiditas obliquis tramitibus huc impellat; profecto enim nemo vel senator vel imperator bonus est, ne dicam optimus, nisi qui domi militieque ea consulit atque agitat non que sibi speciosa sed que populo atque exercitui fructuosa sunt; a quo te quam longissime abesse quis non videt, qui pacis dulcedine relegata, ultro in patriam bellum amarissimum atque anceps attraxeris? [22] Restat oratoris nomen solum, quod ipsum mala et noxia suadendo mereri equidem non potes, cum, sicut summis oratoribus visum est, orator sit «vir bonus dicendi peritus». Vides in quantas angustias te coarctem, qui ex omnibus titulis quos sperabas, ne unum quidem tibi concesserim, nisi pro parte dimidia. Etsi enim dicendi peritum non infitier, oratorem nego; neque etenim aut bonus vir es aut esse potes quandiu te publicis bonis, ut facis, et pacis consiliis adversum prebes. [23] O quanto felicius vel tibi vel patrie mutus esses, quam facundiam pestilentem tanto studio quesivisses! Ergo si tu loqui aut nescires aut nequires, nec laboraret Italia nec lugeret; ergo in lingua tua publice miserie radix est, quam si Deum, si proximum, si patriam, si te ipsum diligeres, commorsicatam dentibus proiecisse decuerat, profuturam potius corvis aut canibus quam hominibus nocituram.
[24] Tu tamen hoc agis, ad hoc niteris, hoc magnificum ducis, quod te more aucupis mulcente aures, credulum vulgus in tendiculas tuas cadat quodque aliquid erumnarum novarumque in dies ruinarum titulis tuis accrescat, quibus iam pene nichil accrescere intra miserabilis patrie fines potest, que exterius vastitatem miseram et hostilem tuis attractum, ut sic dicam, manibus exercitum, intus vero lingue tue arietem duraque patitur imperia. [25] Dirceo siquidem Amphioni per contrarium simillimus evasisti; ille Thebas suo struxit eloquio, tu Ticinum sternis tuo, pervetustam, ut fama est, nobilissimamque urbem et nisi te unum civem levo sidere genuisset, felicissimam, te autem cive miseram, te duce miserrimam, nisi te illud excusat quod obsessam patriam magne partis civium exilio et multa domorum strage laxaveris atque una contentam crebris muniens plateis, obsidionis horrenda solatia, mestam tota urbe solitudinem et diversoria sane bonis inamena paraveris. [26] Hoc ne autem seu quid aliud, queso, est propter quod ut "labia" tua "aperiat", quotidie Deum rogas? Vide, oro, quid postulas, quid promittas. Petis ut aperiat, puto, non ut hominum cladem sed ut Dei laudem nuntiet os tuum, quod quam fideliter impleas, tu cogita; certe Ille pacem, tu contrarium predicas, ad literam fortassis intelligens evangelicum illud: «Non veni pacem mittere sed gladium». [27] Cur non potius ad id respicis, quod sine allegorico tegmine nuda veritas clamat: «Hoc est preceptum meum ut diligatis invicem»; «diligite inimicos vestros, benifacite his qui vos oderunt»; «pacem habete inter vos»; quod quotiens aliquem salvasset, hoc fere eum alloquio dimittebat: «vade in pace» et ad discipulos ingressus hoc salutationis genere uti solebat: «pax vobis», eodem illos uti debere precipiens; postremo quod eisdem, quos valde dilexerat et diligebat, in finem iam morti proximus supremo elogio pacem dedit ac reliquit? [28] Tu populo tuo quid sis moriens relicturus, nescio; certe vivens bellum illi et labores et impensas et multiforme periculum acervasti. Quantum michi videris oblitus omnia quecunque conferre potuerant ad salutem! illam in primis parabolam Salvatoris, quam fortassis ideo despicis quia Lucas solus eam posuit, seu "turrim" erecturi seu ad "bellum" profecturi atque antequam opus aggrediatur, "sumptus" operis aut militiam "computantis". [29] Que negligentia que ve precipitatio non rogantem ea que pacis sunt, sed maiora viribus ausum te merito perdet, ut auguror; bene quidem, modo ne unius hominis ruina populum premat immeritum, quem audire non sinis, quo salvus et innocens permansisset, illud apostolicum ad Hebreos: «Pacem sequimini cum omnibus et sanctimoniam, sine qua nemo videbit Deum». O ingens extimatio parve rei, tam multos esse calamitosos ut tu disertus appareas et unius lingue falsam gloriam tot mortibus atque vulneribus constare! [30] Quanquam, quid ego hanc frivolis et inanibus coniecturis malorum presentium causam quero? que si vera esset, hauddubie plus sit vanitatis habitura quam criminis; alia quidem et verior et gravior causa est; aliquantoque altius quam ad solam eloquentie famam tendis. Atqui romanos duces externosque considera: nullum apud nos propositi talis exemplum, nullum similis audacie ducem habes. [31] Quis enim inermis lingue fidutia tale unquam aliquid aggressus est? nisi Ciceronem michi forsan obicias, qui licet, ut scimus, omnipotenti facundia terruerit atque urbe propulerit Catilinam, tamen et consulatus illum suus et senatus ac civium consensus armabat, nec privatim ipse sibi imperium querebat, sed reipublice libertatem. [32] Obicies Pisistratum, Atheniensium tyrannum, quem licet eloquentissimum non ignorem, ille tamen et lingua armatus et gladio, servire sibi patriam coegit. Unus ex omnibus Pericles, qui postea locum eius arripuit, tibi magna ex parte similis videtur; siquidem tantum inermi facundia valuit quantum ille valuerat armata; itaque florentissimam urbem, summum Grecie decus, fando pessumdedit. [33] Sed et hic quoque diversitas multa est; ille enim magnis principiis, nulla religiose servitutis compede obstrictus; tu e radice humili veniens et paupertatem et obedientiam professus, qui subesse pauperibus novisti, divitibus vis preesse, et ut voti huius iniquissimi compos sis, prestat tibi non tam tuus lepos — ne hinc tibi valde complaceas — quam tuorum civium mira simplicitas, quos ex ore tuo pendentibus hamis captos, eo trahis unde, michi crede, non retrahes. [34] Quid hic dicam? utinam tam fidei tue possem quam ingenio gratulari! profecto si patriam amares, matrem et altricem tuam, illi potius te quam illam tibi subiceres; nunc ut contrarium velle damnabile, sic tantum posse mirabile est. Gaude iterum; unus tu e cuntis terris ac seculis incomitatus nudus pauper ignobilis novis et inauditis artibus tyrannidem occupasti, et que Longobardorum regum quondam regia fuerat, nunc tui imperii sedes est. Robustum populum qui talem dominum ferre queat! [35] Bellicis quoque successibus tuis letor et quod giganteum illum exulem, triumphis ac victoriis clarum, providentissimi cives tuo freti consilio receperunt, qui velut alter Alcides non duodenos tantum sed millenos obeat labores et heroycis actibus cunta terrarum monstra conculcet, et quod circa Nançani castrum, ubi maxime fervida illa vis animi et ille tuus acerrimus conatus exarserat, saltem semel egit ut debuit fortuna. [36] Videto autem ut et arcis illius exactam custodiam et piam captivorum curam habeas. Hoc magnitudinem tuam decet, ne per insolentiam attollatur, sed inter vinctos tuos, quos ante triumphalem currum es acturus, summum et precipuum sit insigne clementia.
[37] Proinde ut omittam iocos et finiam quod incepi, oro te, amice, et obtestor ut ad te reversus examines non quid iuvet sed quid deceat, neque quid esse cuperes, sed quid es; quem te fecerit natura, quem fortuna, quem professio, quem vite series anteacte; intelliges, nisi fallor, nullum inter hec ambitioni ac iactantie, nullum inepte et indigne tyrannidi locum esse. [38] Quotiens ista tua dominandi cupiditas inardescet, non dico celum aspice, quod quidam bene instituti et modesti homines faciunt dum tentationibus perurgentur, sed in te ipsum verte oculos ac vicissim calceos zonam amictumque tuum contemplare acriter: videbis nil tibi purpureum et sub Cristo famulatum redolere omnia, non super homines principatum. [39] Ad summam, si nullis ad hoc seu iurgiis seu monitis seu precibus flecti potes ut ridiculum tyrannidis appetitum exuas, at saltem pacis amorem indue, ne vel a consortio exul "hominum bone voluntatis", quibus "pacem" angelicus preco denuntiat, vel in testamento quo Cristus pacem suis legat, exheredatus aut preteritus videare. [40] Cura, si sapis, ut quod cupide facis, diu facias. Dominandi avidus, servire cupientibus impera; dominare, frater, dominare volentibus sed in pace, que sola quidem et parva augere potens est et dissipata colligere et exsanguia refovere; dominare, sed integra in urbe, sive, id iam quoniam fieri nequit, his ipsis in ruinis dominare placatior; nec laceram iam amplius lacerandam implacabili censeas feritate. [41] Ne "accingaris" lingue tue "gladio" semper, sed prudentia et facundia tua "intende prospere, procede et" quando ita vis civesque volunt tui, "regna" et attende sequentia; «propter veritatem enim et mansuetudinem et iustitiam», que pacis utique sunt sorores, «deducet te mirabiliter dextera tua». Memento ut Gedeon, cum audisset a Domino: «Pax tecum, ne timeas», erexit "altare Domino" et "dominice pacis" nomen imposuit. [42] Noli tu de tuis bellis, quod supremo vite tempore Iulius Cesar meditatus fertur, Marti templum "extruere"; aliud namque bellicosum principem, aliud pacificum fratrem decet. In finem, si exemplo cesareo delectaris et dominus mavis esse quam frater, etsi nichil monstruosius a seculis auditum sit, si tamen astra consentiunt, imo si patitur Deus, esto dominus, sed clemens et mitis et amator pacis, quod illum fuisse constat omnibus in quorum manus illius epystole, quas per ipsum civilis belli tempus scripsit, forte pervenerint.
[43] Hoc ultimum quasi celeste oraculum ausculta. Stude potius ut tibi bene sit quam ut aliis male, et cave ne odiorum aut invidie stimulis populum tibi subiectum in extrema miseriarum, que iam vicina sunt, ultimamque perniciem impellas; neve, quod tibi, si saperes, summopere providendum erat, honestissimum ordinem quem professus es, supra gloriosum Augustini nomen et sacras heremitice vite delitias multorum religiosorum hominum devotione humili fundatum, tua tyrannica et urbana superbia vel concutias vel infames; [44] sed memor sub eodem tecto venerabiles ipsius Augustini reliquias tecum esse eumque solicitum sui ordinis et amantem; fingens tibi semper imaginarium, ut dicitur, testem atque omnibus que gesseris aut dixeris aut demum cogitaveris interesse, tandem timeas tanto sub teste peccare atque ea committere quibus et tuus ille dominus ac magister et omnium magister ac dominus, Cristus, offenditur. Vale.
Mediolani, VIII Kal. Aprilis.

 

LIBER XX

1

Ad Nerium Morandum Foroliviensem, presentis etatis execratio et sequentis omen quantaque sit auri vis.
[1] Gravem curis obsessumque negotiis et perosum cunta que video, nec aliter quam fessus atque aridus cervus solet ad umbrosum fontem, ad solitudinem, unde latratu canum sequacium pulsus sum, atque ad silentium aspirantem epystola tua parumper avertit, que tam longa utinam fuisset, ut, quod ad exiguum tempus fecit, rerum me presentium oblivisci in perpetuum coegisset. Ita enim me seculi nostri miratorem scito, ut vix fuisse aliquid ulla etate miserius aut extremius putem. [2] Unum me solatur, quod si nasci oportuit — et penitus necessarium fuit ut inexorabilis Cloto nos ad predurum vite huius limen impelleret — nec prius in lucem erumpere datum erat, minus mali fuerit nunc natos esse quam postea; talia de posteritate coniecto. Trepido utinam ludar augurio; sed hanc michi spem de se nostra tribuit iuventus: ea indoles, hi mores sunt, is votorum modus, is terminus studiorum. Deliros etiam senes nostris iuvenibus admotos sapere ad invidiam putes, et felices dicas quod pridie nati sint. [3] Sic mundus in dies ad extrema precipitans secum omnia in deterius trahit; mitto autem quandoquidem, et quid serior etas actura sit, quod de Sergio Galba fertur dixisse Tiberius Cesar, «ad nos nichil pertinet», et cavendum est ne maior ingenio sit querela, neve michi forsan occurrat illud Senece ubi ait «omnem etatem de moribus suis questam». [4] Credo enim; sed, ni fallor, quod ad mores attinet, nulla unquam dignius questa est. Illud non omiserim, quod ab amantibus se se et sua cunta mirantibus opponi posse video. Non sum nescius Italie vulnerum, que nunc que ve olim perpessa; iam malis induruit et callum crebris cicatricibus superduxit; quanquam non Italia tantum sed terrarum orbis ab origine clades tulit innumeras. [5] Quid vero est aliud brevis hec vita quam mors longior? quid aliud terrena habitatio quam gravis servitii fedus carcer et iugis mestitie ceca domus? Scio, sed aliud est ab hostibus, aliud a vitiis obsideri urgeri premi uri vastari. Deficit aliquando hostis externus, et ipse alium fatigando lassatur; denique omnis hominum incursus brevis nec ullum omnino bellum mortalium immortale est; cum auctoribus suis intercidat oportet et suis ipsum viribus extinguatur. [6] Vitia spatio temporis augentur et exercitio roborantur, et quo plus nocuerint, incipiunt plus nocere; nemo crudelior quam qui diu fuit, nemo tam cito luxurie succumbit quam qui sepe succubuit. Multis ex actibus habitus fiunt, et assuescendo curvescimus, ut pronos in terram sternere promptum sit. Sic evo crescit avaritia, sic senum pertinacior ambitio est, sic et reliquis pestibus processus est suus, neve mori unquam morbus possit, egrorum intemperies facit. [7] Cum his hostibus res est nobis, quibus non modo non resistimus sed favemus, et ultro nostros in iugulos ferrum damus; quin etiam, mirum dictu, si lentescere ceperint, irritamus illos, quasi minus miserum fieri sit summa miseria; quod passim in multis modo senibus usque ad fastidium videmus, quibus nichil obscenius sol videt, de quibusdam legimus atque in primis de illo cuius paulo ante memini Tiberio; [8] quem apud inferos quoque dii sui deeque male torqueant, ita michi stomacum torquet bilemque agitat, quotiens senem illum lego miris et infandis modis atque inter ceteros, relatu etiam turpi, spectaculo "concubitus monstruosi", ut Tranquilli verbo utar, "deficientes libidines excitantem". [9] Hinc ille ridicule et infames nostrorum senum querimonie, quod solito minus voluptatibus estuent, quod malesuada titillatio et pruritus iuvenilis abscesserit, quod gule somnique et ventris illecebris destituti sint, postremo quod vires corporee ad cedem carnificinamque defecerint.
[10] Atqui peius est sanguinarium esse velle quam esse, quamvis qui malus esse cupit, utique iam malus ac pessimus est; nec quisquam peior quam qui peccato studet et flagitio gloriatur. Delectari equidem in malis prope malorum omnium est natura, unde "peccandi consuetudo iocundissima" apud Ciceronem dicitur. In mediis sane delectationibus inhonestis molestum aliquid pati et velut frenum aliquod sentire libidinum, malorum est adhuc sed ad meliora tendentium, et quos sepe de magnis tempestatibus liberatos in portum pervenisse cognovimus. [11] Effundi autem in malis et efferri letitia et gestire et niti et, quod est omnium pessimum, gloriari, prope ultime desperateque nequitie est. Horum vero plena sunt omnia, hosque inter vivendum est nobis; et si inter hos tantum ac non etiam ex his sumus, bene est, quanquam convictus sceleratorum nullis sit molestior quam his qui ab illorum moribus insigni dissimilitudine secernuntur. [12] Utcunque est, inter hos viximus, et quod Psalmista regius deflebat, "inveteravimus inter inimicos" nostros; quodque miserrimum dixerim, inter hos ipsos moriendum est. Quo enim patet fuga, quo ibimus, quo non nos sceleratorum acies ac signa precesserint, ubi non pessimis moribus imperium partum atque firmatum sit? Trans occeanum navigandum erat, nisi quia credibile est vitia nostra iampridem ad antipodas descendisse. [13] Ad celum potius evolandum, nisi nostris ad terram ponderibus premeremur; illa, si salvi esse cupimus, deponenda sunt, quod facile factu esset, nisi quia malorum exemplis obruimur, quorum cum feracissima etas nostra sit, ut dixi, feracior etiam est speranda posteritas. Pugnarunt equidem maiores nostri adversus Penos, Cimbros ac Theutonas et Britannos, egre vel Italiam ab Hanibale vel Capitolium a Senonibus defenderunt, omnium tandem vera et indomita virtute victores; [14] nos si capitolii nostri arcem a tanto barbaricorum vitiorum circumfuso exercitu defendimus, ad tutelam nostram celesti alite excitati, si circumstrepentibus vulgi erroribus immota fronte resistimus, et Manlio et Mario et ipso Cesare fortiores erimus: illos enim ab hoste murus interdum vallumque dirimebat, sepe noctibus quiescebant, hiemis asperitatem hibernorum solatio leniebant; nobis nulla quies, nullum sine periculo tempus, non bruma, non indutie, non nox. [15] Nichil usquam tuti pacatique est, assidue de salute certamus, semper in acie stamus, tentamur, circumsidemur, impellimur. Hostes intra muros sunt, iamque armati ad ipsam rationis arcem se se ferunt vineasque applicant, intentant arietes, moliuntur incendia, turres scandunt; nec iam aliter quam apud Ylion quondam herent parietibus scale: scale criminum parietibus animarum. [16] Quid exspectas ut dicam? In ipsas mensas nostras atque cubilia irrumpunt et in iugulos ruunt, quodque proximum exitio est, armatum erroribus vulgus omne pro hostibus ferrum movet. In hoc tam ancipiti duroque certamine nonnisi de celo speranda victoria est; inde eam, amice, poscamus; interea tamen ubi sum videns, non moveri nequeo interdumque tam graviter ut mee sortis impatiens mestis pene vincar angoribus.
[17] Aberrasse forsan a proposito videar; tulit impetus; sed redeo. His ergo hodie curis implicitus, quas michi circumstrepentium rerum fragor satietasque pepererant, dum thalamo egredior, epystolam tuam in limine obviam habui, brevem quidem et e longa veluti peregrinatione succinctam; [18] que licet ad me sero admodum nescio quibus obicibus retardata pervenerit, ita ut que nuntiat, michi iampridem omnia nota essent — nempe cum interim ante eius adventum Cesar noster de quo illa loquitur, non modo coronatus sed velut umbra vel somnium nobis ablatus sit, cuius ego abitum acutis ac fervidis literis prosecutus sum — epystolam tamen ipsam non aliter, et amore mittentis et dulcedine sua captus, aspexi quam si nova omnia nuntiaret. [19] Multa illa quidem, qui fessis ac properantibus mos est, paucis verbis expediit, et qualiter affectus singula putas audierim atque in primis Lelii mei nomen? cum quo, dum potes, cupide, oro, versare totaque illum mente complectere; digni estis alterutro. [20] Sane quod sequitur, nostre gentis adventu Pisanum populum gravi suspitione turbatum, mirari non debes; nam neque gens ulla suspitiosior, et vipera ista terribilis rubentem dentibus virum stringens securos quoque solicitat; in quo Cesaris providentiam laudo, que et pavori civium succurrit et pudori militum occurrit. Quod vero de patria mea scribis, lete admodum audieram, sed letius legi, et romano principi obedientiam non negari et siqua iam toto orbe neglecte libertatis cura est, eam in patria mea esse.
[21] Ultimum nichil miror quod de auri potestate facetissime cavillatus es; scio enim esse verissimum illud Flacci:
Aurum per medios ire satellitesEt perrumpere amat saxa potentiusIctu fulmineo.
Quod ipsum in libris Metamorphoseos ponit Apuleius: «Certus» inquit, «fragilitatis humane fidei et quod pecunie cunte sint difficultates pervie auroque soleant adamantine etiam perfringi fores». Quam late patens et quam nota sententia est, que non modo philosopho sed philosophanti tribuitur asello! [22] Legisti, credo, apud Pomponium Melam,Cosmographie libro tertio, esse gentem Ethiopum auri ditissimam eris indigam, cui, raritate et frequentia precia rerum alternantibus, et ornamenta enea et vincla sint aurea. Nobis, amice, omnia iam ex auro sunt, et haste et clipei et compedes et corone; hoc et comimur et ligamur; hoc divites sumus, hoc inopes, hoc felices, hoc miseri. [23] Aurum solutos vincit, vinctos solvit; aurum sontes liberat, damnat innoxios; aurum disertos ex mutis, ex disertissimis mutos reddit; auro contionatus est Metellus in Cesarem, auro Demosthenes orator obmutuit; aurum et de servis principes et de principibus servos facit, et audacibus metum, pavidis prebet audaciam, et curas inertibus solicitisque segnitiem. [24] Hoc et inermes armat et nudat armatos, indomitos duces domat, magnos populos premit, validos fundit exercitus, bella longissima paucis horis conficit, pacem prestat et eripit, siccat flumina, terras lustrat, maria concutit, montes equat, pandit aditus claustrorum, urbes aggreditur, expugnat arces, oppida demolitur; et quod apud Ciceronem legimus, nullus fortis est locus in quem «honustus auro asellus non possit ascendere». [25] Aurum claras parat amicitias, magnas clientelas et honesta coniugia, quippe quod generosos et fortes et doctos et formosos et quod miraberis, sanctos efficiat possessores suos. Itaque qui divites sunt, boni viri in civitatibus appellantur eisque tantum creditur; nulla fides est pauperi quia pecunie nichil est, verumque est illud satyricum:
Quantum quisque sua nummorum servat in archaTantum habet et fidei.
[26] Postremo — invitus dicam sed veritas cogit — non modo potens sed omnipotens pene est aurum, et omnia que sub celo sunt, auro cedunt, auro serviunt; et pietas et pudicitia et fides, omnis denique virtus et gloria aurum supra se vident, inque ipsos animos celitus nobis datos — pudor! — feci terree et rutilanti imperium est metallo. Hoc reges ligat atque pontifices, hoc homines et ut aiunt, ipsos etiam Deos placat, nec quicquam inexpugnabile inaccessumque auro est.
[27] Quod sciens Iupiter, ut custodite mulieris pudicitiam rapturus ferreas portas effringeret, in imbrem aureum se se vertit; tali deo dignum opus. Deus autem noster, quicquid sui agant successores, ipse pudicitiam amat, aurum spernit, avaritiam detestatur. Opto tibi valitudinem inconcussam mentis et corporis.

2

Ad eundem, ubique romanum imperium felicius quam sub artho.
[1] Nondum superiori epystole signum impresseram, dum ecce alia superveniens coegit ut posito anulo, depositum calamum rursus arriperem; et quamvis tua hec superiore sit longior, responso tamen breviore contenta erit. Nam nec evi nostri querelam iterare est necesse — quam et tacitus loquor et ipsa res clamat — nec quicquam prohibet quod in illa dixerim, ad hanc transferri. Neque enim aut minor est hodie dolor meus quam heri et nudiustertius fuit, neque minus efficax epystole tue hodierne solatium quam hesterne.
[2] Accedit quod neque de his que novissime scripsisti, ausim aperte pronuntiare quod sentio, neque tu ideo minus quid sentiam quid ve pronuntiem intelligis; sepe silentium ad exprimendos animi conceptus quovis sermone potentius fuit, nec minus silentio Niobe quam latratu Hecuba dolorem animo insitum designabat; itaque cum illa in saxum, hec in canem versa fingatur, non minus mutum illius simulacrum quam huius querula rabies suam miseriam loquebatur. [3] Illud non siluerim, agnoscere me Cesarum fatum, quod et in occasu solis et sub austro, denique ubilibet felicius fuerit quam sub artho; ita ibi gelida omnia, nullus ardor nobilis, nullus vitalis calor imperii. Redde nobis, Fortuna, si romuleos cesares Parce vetant, at saltem ab Hispania Theodosios, Severos ab Africa, ex Arabia Philippos, e Syria Alexandros. [4] Heu, quid nunc diceret architector ille ingens monarchie, successorem suum cum sacerdote humili de humilitate certare, dum meminisset superbissimum olim Galliarum regem, dum «supplex» ut ait Florus historicus, «in castra venisset, faleras et sua arma ante Cesaris genua proiecisse» ac dixisse: «Habe hec; virum fortem, vir fortissime, vicisti»? Multa se offerunt id genus, nam et locuples materia et multiloqua indignatio est; sed frenabo impetum ut qui hec ipsa nonnisi ira cogente ac dictante profuderim. [5] Sane de Cesaris legatique congressu quod providentissime vaticinaris, amplector ac probo, et pene rem ipsam videor videre. Non quod omnia ista me moveant contra que multa sepe disserui, sed ex preteritis ventura conicio; itaque non tam tangor, quod legati sonipes in Cesarem calcitrarit, quam quod calcitrare animos novi, et scio quod "omnis potestas" est "consortis impatiens". [6] Cuius rei nisi antiqua sufficerent, vereor ne recens nobis exemplum casus attulerit, neu iam Pontifex Romanus principem romanum Rome esse vetuerit, quod et fama loquitur et fuga Cesaris indicio est, qui non cupidius Italiam petiit quam reliquit, ut michi quidem supervacuo pelli videatur qui tam libens fugit, quem tenere si velis, sine magno nequeas labore. [7] Ut enim nunc intelligo, non huc aliam ob causam venit, nisi ut dyadema cesareum sua in sede susciperet; tantum adhuc reverentie, non amplius, superest. At successor Petri, Cesaris successore securior, ista non curat, suumque ipse dyadema non pluris apud Tyberim quam apud Rodanum facit. Is nunc dyademate contentum et imperii titulo Roma digredi non solum patitur sed iubet, et quem imperatorem dici sinit, imperare autem nullo sit siturus modo; huic — o artes hominum mire — penetrale dyadematis, templum, aperit, arcem sedemque imperii, Urbem, claudit. [8] Hec hactenus. Lelium meum familiarissimum Cesari factum gaudeo, non miror; nichil enim est virtute rapacius, nichilque tenacius; rapit vincitque animos vinctosque semel in perpetuum vinctos tenet. Nulla michi dubitatio unquam fuit quin non solum ab illo humanissimo principum sed ab alio quolibet, licet asperioris ingenii, cui tamen virtus in precio sit, posset ille vir amorem promereri, modo notitiam meruisset. [9] Quis enim tam agrestis est ut Lelium non amet, et sapientie laude conspicuum et in amicitiis faustum nomen? Quodsi sola virtutis fama efficit ut, quem nunquam vidimus, senem illum Lelium amemus, quid huius nostri virtus ac presentia posse debent? [10] Ad singula respondisse videor; nam ad epystole tue finem, de familiaribus curis, stilo alio et seorsum loquar, ut soleo. Gratias autem tibi, quod quas ipse iam oblivioni tradideram, adeo ut ne locutum tibi de his aliquid me putarem, tam memoriter tenes, ut facile pateat rerum te mearum curiosiorem esse quam me ipsum; mirum et pene incredibile, nisi caritatis tue miraculo incuriositas mea longe lateque nota detraheret. Vale feliciter, nostri memor.

3

Ad Galeotum Spinulam Ianuensem, exhortatio ad rempublicam capessendam.
[1] Nichil, o magnanime vir, nichil inquam letius michi fingo quam serenam et imperio predignam frontem illam, ubi invicti animi tui nobiles lucent cure; nichil suavius retracto quam verba magnifica nescio quid non modo aliud quam plebeium et vulgare, sed quam humanum et mortale sonantia; nichil dulcius cogito quam me gratiam ac benivolentiam tanti viri vel sero meritum, quarum primitias clarissimo quondam in fratre pregustaveram. [2] Et exilio illi tuo brevi gratulor et gratiam habeo, quod te ad tempus in hanc urbem compulit, et me dilecti antequam cogniti talis amici conspectu atque optata presentia compotivit. Postremo nichil iocundius expecto quam rempublicam tuam, in qua principem te Deus et virtus et maiorum sanguis faciunt, alienis modo motiunculis inquietam, tua providentia atque auctoritate restitui. [3] Nunc ergo, quod sepe iam fecisti, quis quantus ve sis mundo ostende, eoque magis quo te ipso maior clarior altior factus es. Vera virtus senium non sentit, immortalis est; non evo minuitur sed crescit et ad summum venit, et que in iuventute floruit, in senectute fructificat. Tu quoque, qui non in sterili aut palustri solo sed secus latices vivos in solido radicasti, totius nunc retroacte vite fructus uberrimos et maturam gloriam patrie tue debes. Illa te vocat, in te sperat, auxilium tuum poscit. [4] Accelera; non te etas teneat; senior Aratus Sicyonem, senior Trasibulus Athenas, senior Camillus urbem Romam servitio liberavit. Pium geritur negotium et huic maxime debitum etati, dissoluta patrie membra componere, ut meliora deterioribus imperent; cuius si contrarium fiat, necesse est ut hominis sic civitatis aut regni corpus morbis erumpentibus intabescat. [5] Periclitari et egrotare patrie tue status incipit; te illi civem egregium, te medicum exhibe, te parentem. Ac ne plura quam res exigit loquens, de tua virtute diffidere videar, nichil his addam; quin tacitus sed non solus, tue vetuste indolis exitum contemplabor. Age, oro, vir ingens, pie ut debes, fortiter ut soles, feliciter ut speramus, meque tuo utere utlibet, siquis tanto rei tam parve usus esse potest. Diu sospes nostrique memor, vive et Vale.
Mediolani, XV Kal. Ianuarias.

4

Ad Marcum Ianuensem, exhortatio ad incepti studii perseverantiam et de antiquis oratoribus ac iurisconsultis deque nostrorum temporum advocatis.
[1] Crebras ex te literulas habeo; omnium una sententia est: poscis ut ad incepti nuper civilis studii perseverantiam te cohorter, aliquam vim profecto mee vocis extimans ad firmandum novitate rei fluctuantem animum et magnitudine diffidentem. Quod ut ex me speres, hinc mei amor suadet, hinc tua persuadet humilitas, optima dos animi et ad virtutem veramque gloriam primus gradus. [2] Non temere, fateor, sed de industria responsum traxi, dissimulaturus in finem si tu sineres; difficilis nempe materia est, difficilior fortasse quam reris; in qua michi vel loqui periculosum, vel tacere suspectum est. Ita enim sum ut sermo meus omnis hac in re accusatio sit, silentium contemptus, veritas odium, iocus irrisio. [3] Desertorem suum vocant, et sic habent quasi qui una sacris initiatus aris, postea violatis aut neglectis, Eleusine "Cereris archana vulgaverim". Ego quidem, amice, illi studio puer destinatus a patre, vix duodecimum etatis annum supergressus et ad Montem Pessulanum primo, inde Bononiam transmissus, septennium in eo integrum absumpsi, eiusque quoad per etatem et ingenium licuit, rudimenta percepi. [4] Cuius temporis an me hodie peniteat si roger, heream; nam et vidisse omnia, si liceat, velim, et tantam perexigue vite partem effluxisse michi doleo dumque aliquid vite supererit dolebo. Aliud agere per eos annos potui sive nobilius sive nature mee aptius; neque enim semper in eligendo vite genere pulcerrima rerum sed eligentibus aptissima preferuntur. [5] Alioquin omnes homines unum studium haberent, quoniam in rebus omnibus unum excellere est necesse; quo si omnium mortalium pergat intentio, quid de aliis fiet? Siquidem ad philosophiam omnes aut ad poeticam aspirent, quid aget navigatio, quid agricultura et relique quibus vite mortalis auxilium queritur? [6] Da omnes Platonas aut Homeros, da Cicerones aut Virgilios: quis erit arator, quis mercator, architectus, faber, sutor, caupo, sine quibus magna ingenia esurient tectoque ciboque carentia ab ipsa nobilium studiorum altitudine distrahentur? Bene provisum est ut curarum atque actuum humanorum varietas tanta esset, quo non solum maiora minoribus, sed et minora maioribus ornamento presidioque sint.
[7] Non sum nescius, amice, de iuris civilis studio multis olim magnam gloriam quesitam, ea scilicet etate qua iustitia ultro ab hominibus colebatur, quando «apud eos» ut ait Salustius, «ius bonumque non legibus magis quam natura valebat», etsi iam tunc propter infinitam rerum diversitatem labilemque memoriam necessarie leges essent, que hodie ad frenandam audaciam coercendasque libidines, et ob id potius quod absque his genus humanum stare nequit, quam quod virtus aut lex ulla diligatur, in precio sunt.
[8] Harum igitur legum civilium repertores et interpretes et magistri multi diversas apud gentes clari habentur; de quibus scrupulosius loqui velle longum est. Clarissimum inter omnes nomen habet Solon, Atheniensium legifer, qui cum patriam suam, philosophie atque eloquentie notum fontem, institutis salubribus adornasset, iam senior se ad poeticam transtulisse legitur. [9] Quod si librato iudicio fecisset, quantum deserto studio preiudicium peperisset tanti autoritas desertoris! Aut quis preferre vereretur quod illum tunc maxime pretulisse constaret, quando sibi nec animi lumen, nec doctrine ubertas, nec rerum longior experientia defuisset? [10] Sed fieri potest, neque valde dissimile veri est, non comparatione studiorum ulla sed delectatione sola et laboris fuga, senem prestantissimum, animo indulgentem suo, durum et grave negotium dulci otio permutasse; ut non tam hinc exempla sumenda iuvenibus essent in reipublice obsequium natis, quam ne senibus emeritis, siquid tale tentassent, venia negaretur, exemplo viri talis, expetite quietis honestissime. De quo ambiguo, quid omnino diffiniam non habeo. [11] Quis enim hariolari audeat quid Solonem moverit, presertim cum etsi multa de illo, unde tamen coniecturam facias nullum supersit illius ingenii monimentum? In re vero tam dubia tam antiqua, suspitionem meam nullis certis suffultam rationibus interposuisse ridiculum; itaque tota res in dubio relinquenda est, et id agendum de quo constat: fuisse tempus quo iurisconsultis iisdemque oratoribus laus ingens esset. [12] Quod genus certe rarissimum semper fuit, rarius quoque quam poetarum excellentium, quorum hauddubie raritas nota est. Quanti enim ingenii est non modo ius civile — infinitum olim, priusquam ad certum redigeretur modum, quod quidem Iulius Cesar instituit sed preventus morte non potuit multisque post seculis Iustinianus implevit, nunc vero latissimum adhuc et multa casuum tenuissime differenti varietate perplexum, inextricabile, confragosum — verum insuper rerum pene omnium notitiam, de quibus in iudicio vel extra dicendum oratori est, cum artificiose orationis copia ac suavitate coniungere!
[13] Summum, nisi fallor, et insigne miraculum intellectus memorieque mortalium, quandoquidem scientiam rerum quesivisse non sufficit, nisi propter improvisos et subitos insultus adversarii discrimenque causarum, "omnia in promptu" et, ut Augusti Cesaris verbo utar, "in numerato habeas". [14] Denique nec id ipsum satis est, nisi quecunque vel ingenio studioque quesieris vel industria memoriaque servaveris, "apposite ad persuadendum", ut rethorici vocant, hoc est accomodato rebus ipsis, efficaci et ornato et moturo animos eloquio proferantur; ut nemo mirari debeat tanti artificii professorum semper magnam fuisse penuriam; neque enim unam rem sed innumerabiles profitentur, easque non ut ceteri hominum, sed alio singulari et proprio quodam modo, et super omnia eloquentiam exquisitam. [15] Que si per se sola consideretur, «magna et varia res est nec» si Severo Cassio credimus, «adhuc ulli sic indulsit, ut tota contingeret». In hac quidem oratoria facultate, que tantis ex rebus constat, excellentes habiti magna gloria fuere, ut non immerito et potiri rerum in dicendo et habere in potestate animos hominum dicerentur. [16] Ex hoc genere apud Graios Demosthenes Ysocrates et Eschines, apud nostros autem Cicero Crassus Antonius; aliquot alii preterea, sed hi tres facile principatum tenent, etsi Iulium Cesarem ad summam eius glorie vel venisse, quod ne hostes quidem sui negant, vel certe venturum fuisse, non sit dubium, nisi illum et gerendarum rerum occupatio et bellorum labor et pondus imperii distraxissent.
[17] Deinde autem, ut sepe in summo brevis est mora et semper facilis descensus, ad illos descendendo perventum est, qui fastigio eloquentie derelicto, nudam iuris notitiam adepti, in ea quidem excellentissime floruerunt; quo in genere Rome Greciam cessisse notissimum. [18] Hic nempe sunt illa tue professionis veneranda nomina, que vos antiquissima soletis opinari, cum propemodum nova sint atque recentia: Iulius Celsus, Salvius Iulianus, Neratius Priscus, Vindius Verus, Salvius Valens, Volusius Metianus, Ulpius Marcellus et Iabolenus, Scevola item ille breviloquus, nam alii ante eum hoc nomine fuerant vel virtute animi vel augurio vel pontificio clari. [19] Sub hoc sane novissimo professus est Papinianus, quem, si rite recolo, iura ipsa civilia "acutissimi ingenii virum" dicunt, Elius autem Spartianus historicus «iuris asylum et doctrine regalis thesaurum» appellat. Quorum primi tres sub divo Hadriano, quinque proximi sub Antonino Pio, nonus sub Marco Antonino philosopho, prudentissimo principe, claruisse noscuntur, decimus vero sub Antonino Bassiano, crudelissima belua, a quo tandem, quia "parricidium" eius "excusare noluerat", interfectus est. [20] Post hos Iulius Paulus et Domitius Ulpianus, iuris peritissimi et qui Papiniani assessores fuerant, sub imperatore Aurelio Alexandro multo in honore vixerunt tantaque cum laude atque opinione omnium, ut ille quidem summi imperatoris nomen habuerit ob id maxime quod talibus consiliis rempublicam gubernaret. Sileo reliquos; illustriora perstrinxisse satis sit. [21] Quod idcirco diligentius feci, quia pars magna legistarum nostri temporis de origine iuris et conditoribus legum nichil aut parum curat, didicisse contenta quid de contractibus deque iudiciis ac testamentis iure sit cautum, ut que studii sui finem lucrum fecerit, cum tamen artium primordia et auctores nosse et delectatione animi non vacet et ad eius de quo agitur notitiam intellectui opem ferat; cum preterea ille mechanicarum proprius, liberalium vero et honestarum artium liberalior quidam et honestior sit finis. [22] Iam tibi, si premissis animum applicuisti, studii tui descensus alter ostenditur, sed maior multo quam primus. Neque miraberis, si hic quoque respicias ad naturam rerum fere cuntarum, que cum semel labi ceperint, ruunt ruinamque suo pondere pregravant; ut cum facilior tum gravior a mediis ad ima, quam a summis ad media casus sit. [23] Certe ut primus a doctrine multiplicis et celestis arce facundie ad unam equitatis ac civilis scientie disciplinam, sic secundus inde ad loquacem ignorantiam gradus fuit; unde iam cadendi amplius plena, ni fallor, securitas parta est. Quid enim iam infra est? leges a patribus tanta vel gravitate animi vel ingenii facilitate descriptas aut non intelligunt aut obliquant, iustitiam tanto ab illis cultam studio dehonestant. [24] Quam venale mercimonium fecere! lingua illis, manus ingenium anima decus fama tempus fides amicitie, ad postremum omnia venalia, neque pluris precii quam par est. Et quam nulla proportio temporum ac morum! [25] Illi iustitiam sacris legibus armabant, hi exarmatam nudatamque prostituunt; apud illos veritas in precio fuit, apud hos fraus; illi certa et inconvulsa responsa dabant populis, hi dolis et fallaciunculis lites alunt, et quibus iudiciaria cuspide perimendis asciti sunt, fieri cupiunt immortales. [26] Quid pluribus morer? Quisquis horum promptius reluctantem et invitam legem ad libidinem suam traxit, is et iurisconsulti munus implevit et docti viri meruit nomen; siquis autem rarus, procul ab his artibus, rectum nude callem veritatis arripiat, preterquamquod lucri et gratie exors est, rudis insuper et insulsi hominis sit subiturus infamiam.
[27] Ad hoc iter tarde susceptum tibi, quasi difficultatis horeque conscius, adhortationis mee calcar exigis. Nescio quibus verbis id faciam; faciam tamen. Non sunt enim leges male, quamvis ad salutem publicam invente, sepe in perniciem convertantur; sicut nec aurum ideo malum est, quia multis peccati, multis periculi causa fuit; nec malum ideo ferrum quia, licet in usus hominum oportunos, in culturam terre, in tutelam patrie repertum, sepe vel exitii singulorum vel belli civilis occasio est; alioquin si omnia quibus male utuntur homines, mala essent, quid omnino uspiam non malum?
[28] Non corporei sensus, non ingenium, non opes, et hec quibus pascimur alimenta. Ipsa Dei misericordia et patientia abutuntur multi; et sepe quorum natura optima est, nostri perversitate usus est pessimus. Bone equidem leges sunt mundoque non tantum utiles sed necessarie; at qui legum in exercitio versantur, et boni et mali esse possunt, et quo plures mali sunt, eo maior est bonorum gloria. [29] Humanorum sane actuum primas partes tenet agentis intentio; multum refert quo proposito rem aggrediare. Neque enim res ipsa sed tua mens est, cui laus aut vituperatio debeatur; illa est que et bona in malum et mala que videntur in bonum flectit; illa est que unam eandemque rem ad tam varios fines trahit ut non res una sed due prorsus contrarie videantur. [30] Vadit ad templum sacerdos ut sacris vacet, vadit adulter ut libidini serviat; et ante aras de luxuria et intra ipsum lupanar de pudicitia agi potest. Saul rex servavit regem Amalech, qua clementia inexorabilem iram Dei meruit; Finees vero israeliticum virum et alienigenam mulierem gladio confixit, que severitas et Deo accepta et populo utilis et sibi extitit ad perpetuam famam iustitie gloriosa. [31] Ecce non cuiuscunque iudicio sed Dei, immane facinus, homicidium, placet, humanitas reprobatur. Mille talia numerem si necesse sit, sed in uno omnium gustum habes. Iuris ad scolam illum lucri cupiditas, hunc iustitie amor ducit; aderit extimator mentium et discretor intentionum et distributor ingeniorum Deus, ut ille mercennarius et circumforaneus strepitor, hic preclarus boni et equi professor et iustitie patronus evadat. [32] Iam ex his omnibus quo pergam vides. Si re integra consuleres totamque michi relinqueres consilii libertatem, iuberem multa circumspicere, ingenium ac studium equis lancibus librare; sunt enim ut rerum sic intellectuum gradus; alia aliis debentur ingeniis. [33] Respectum etatis ingererem; omnino enim cuius temporaneus fructus exigitur, maturum et precox decet esse principium; non fructificabit autumno arbor que vere non floruit; itaque quamvis alii tenere ferias dent etati, tamen, ut eruditissimis viris placet, magno profectui destinatus animus non tantum ab infantia sed ab ipso nutricis lacte formandus est.
[34] Difficultates obicerem multas quidem: ante alias coniugii iugum, collo haud sane herculeo impositum et cui non fasce alio sed levatione potius opus sit; magne corporis, magne animi vires sunt que simul et literis sufficiant et uxori.
[35] Impense rationem habendam dicerem ac laborum; ex nulla enim fere artium aut oblectationis minus aut plus tedii provenire. Postremo non negligendam assererem fame curam, que in hoc statu legum magna possit fortasse contingere, non diuturna. Enumerarem causidicos nostrorum temporum, quorum nominibus nichil paulo ante sonantius, nichil hodie raucius, nichil ignotius. [36] Nunc vero quia non agende consilium sed peragende rei poscis auxilium et quam solam posse videor, verborum opem, hortor ac moneo ut huic saltem studio, cui te vel iudicium vel tua sors appulit, constanter inhereas, neu quotidie nova vite consilia ordiare. Nil turpius viatori quam nescire quo tendat, nil viro turpius quam nescire quid velit. [37] Nequicquam vela feceris gubernaculo amisso; ibis enim quo te non ratio tulerit sed fortuna. Nobis fixum a principio debet esse quo pervenire velimus, ne crebra mutatione propositi, quod in nocturno errore vie accidit, dum procedere credimus, revertamur. Que res facit ut etate decrepitos puerilibus animis videamus, quasi ad ipsum vite limen unde discesserant reversos et errorum tenebris elusos et consiliorum vagis anfractibus fatigatos. [38] Multis ego per hos annos te deliberationum fluctibus iactatum et incertis opinionum flatibus fessum vidi. Incipe bona fide, precor, unum velle; cum ad unum litus proram verteris, uni vento vela dederis clavum regens, tum demum navigatio certa erit, tum certe progrediere, etsi non forte quantum cupies, at quantum celitus datum erit; progrediere, inquam, non rotabere: nichil est enim tam quieti adversum, nichil tam vertigini proximum quam rotari. [39] Ad summam, de his omnibus hec sententia mea est: sicut inter primos maximum, inter secundos excelluisse magnum fuit, sic temporibus collatis, inter tertios excellere non exiguum, nec indignum laude iudico, modo hic sit animus studentis, hic terminus studiorum, ut voti compos effectus, non cultor nequitie, non mendaciorum sator, non pecunie acervator, ut reliqui, sed defensor iustitie et reipublice propugnator, sed audacie terror advocatorum et iudicum avaritie frenum, portus denique miserorum et scopulus sit nocentum. Vale.
Mediolani, V Kal. Iunias.

5

Ad Barbatum Sulmonensem, ut sit cautior.
[1] Nunquam hercle ad me litere perveniunt tue, quin vel gaudio cumulum ferant vel solamen curis; id cum semper, tum solito largius nunc fecere, familiares amantium omnium metum atque suspitionem, quibus absentia longumque silentium vires dabant, ex animo secludentes. Accessit ad gratiam, quod cum tuo simul illius egregii et exoptatissimi viri nomen preferebant, quo delector unice et mira nescio qua non visi hominis suavitate reficior, nisi quia te videns, ut auguror, illum vidi; sic amor e duobus unum facit. [2] Eorum sane quos anno altero sub obtentu mee familiaritatis tibi obrepsisse memorasti, alterum, bononiensem illum scilicet, plane noram, alterum vero transalpinum, minime. Queso autem ut deinceps sis cautior, neu passim singulis in ore meum nomen habentibus pecunias largiaris. Tam late enim nostra amicitia nota est, quod si blanditiis huiuscemodi hominum viam aperias, actum est: cito non modo crumenam tibi exhaurient, sed archulam, sed domum. [3] Ille quidem michi quem notum dixi, si ad nos redisset, hauddubie multis de te votivisque rumoribus nos implesset; verum is absens — ne sibi succenseas, quin potius misereare — inopino prorsus et misero fine preventus diem obiit. Proinde manu eius ad teParthenias meus, quem petieras, pervenisse debuit his ipsis digitis exaratus, nec non et carmen breve, quod inter epystolas tibi inscriptas prohemii locum tenet. [4] De reliquis modo quid mittam et quid non? Sperabam ipse, trahente hinc inexplebili oculorum hinc animi voluptate, Romam petere, positurus iantandem peregrinationibus, ne dicam erroribus meis modum; idque iam ante hoc biennium factum esset, nisi me Ligurum motus transpadanis compedibus tenuissent. [5] Ibo tamen ut spero, aliquid nugarum nostrarum, quarum semper appetentissimum te memini, mecum ferens. Tunc vel te meo iure Romam evocabo, vel ipse, quod pridem cupio, in Pelignos, siqua dabitur, penetrabo. Interea conspicuum illum virum michi cognominem nec minus unanimem salvere iube, et Vale.
VI Kal. Septembris.

6

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, de interceptione literarum querimonia.
[1] Longevi silentii mei, pro quo literis tuis nescio an acrius an dulcius an reverentius an liberius increpitus sum, causam brevibus accipe. Multis primum me diebus tenuit meorum impetus studiorum, cui nichil interpositum vellem, et scribendi calor, qui ut vehementissimus sic delicatissimus esse solet minimisque tepescere. Accessit et peregrinatio tua, que diu me fecit incertum — necdum incertus esse desii — ubinam mee te litere reperture sint, et nuntiorum raritas, familiare incommodum mediis in urbibus, dictu mirum, haud aliter quam in silvis solitarie degenti. [2] Nec vero negaverim per hoc tempus, quod tacitum iure tuo quereris, aliqua me dictasse, que relegens mittenda non censui, non aliam ob rem nisi quia nimis vera nimis libera visa erant: nichil enim seculis nostris invisius quam duo hec, veritas et libertas.
[3] Itaque preferendum duxi te unum, quocum esset michi facillimus semper in gratiam reditus, silentio ledere, quam multa milia eorum hominum, quos michi iampridem sola veritas hostes fecit, rursus infeste vocis aculeo vulnerare, quorumque nonnullis cruente cicatrices nondum herent, nondum vetustorum dolor vulnerum resedit. [4] Nec illud inter pretereunda posuerim, quod sepius questi sumus, epystolis quidem tuis stili decus obstare ne ad me intacte, neve nisi post longum tempus veniant; nec stili modo sed apicum raram et insolitam quandam formam, hinc rerum ac verborum gratia, ceu nativa specie ingenii, hinc digitorum adventitio ornatu animum simul oculosque mulcentibus. [5] Contra autem meis ad te ire volentibus quid obstet, nescio, cum id sciam plurimas me misisse que calle medio subsistere, quasi matrone severiores, a quibus nollent, turpibus velut adulteris, vim passe. Sic non sola nobis actuum, sed affectuum quoque libertas interiit. [6] Proinde nuper Patavo rediens, illuc enim ex negotio ieram, etsi Venetias ex otio petiissem, in ipso itinere formosissimas duas ac gemellas, quas novissime partu uno fecundissimum tuum pectus effuderat, inter quorundam manus repperi, non malorum quidem hominum sed quos mirari ista magis stupeam, quam si talpa speculum mercetur, alas bos, asellus citharam, redimiculum simia, fucum corvus. Et quid putas? Letus abii quando familie herciscunde iudicio una illis, altera michi cessit in partem, qui tuo solus elogio scriptus eram. [7] En, amice, causam pollicitus, silentii causas solvi, multa nunc etiam scripturus, nisi quia temporum premor angustiis, quas ipse michi feci, imo vero comunis amici suavissimus convictus, cui si brevitas dempta esset, preter te unum nichil defuit. Non sensi blandos et tacitos dies labi; sed quod calamo vetitum, viva vox peraget. Hunc ergo audies plena fide, qui omnino quid cogitem et quid agam, que vita mea sit, denique qui me totum et omnes reculas ac speculas meas novit. Vale, nostri memor.

7

Ad eundem.
[1] Non tuam, fateor, legere visus epystolam sum, sed Flacci, cum quo iocans Cesar: «Vereri» inquit, «michi videris ne maiores libelli tui sint quam ipse es». Sane que illi defuit, tibi adest, mediocris et elegans statura; sibi ergo vel ludicra, tibi quenam tante brevitatis excusatio iusta est? Sed quid loquor? providisti enim et omnem hanc calumniam in angustias temporis reiecisti. Credo edepol, nam et ego persepe idem patior, ut cum multa scribere cupiam, pauca sinar. [2] Proinde quod queris, an ad me litere pervenerint tue, proximis ad te literis meis absolutum legeris, et viva illius nostri voce cognoveris, quem salvere iubeo, cuiusque nunc longam ad laboris historiam nil aliud dico, nisi quod penitet et pudet et miseret talem virum a me et meis, imo suis, laribus tam adverso tempore dimisisse. [3] Sed urgebat voluntas eius, cui prorsus obniti nefas credidi, etsi minaces auras, gravidum celum, turbida nubila, herbisque et floribus gaudere soliti vellus arietis imbribus uvidum viderem vicissimque monstrarem sibi. Quid vis? Non aut Lycomedes Neoptholemum, aut in fabulis Phetontem Phebus mestior dimisit; sed quid agerem cum amico, quando nec horum alter cum nepote aliquid, nec alter cum filio potuisset? [4] Cessi igitur, et dimissa "animi mei" parte, anxius substiti, donec literis suis illum non exiguam ancipitis vie partem emensum Padumque et comites supra solitum tumido nunc ore ferventes evasisse didici; non ante tamen animo quieturus quam cum suis aut tuis literis in patriam pervenisse didicero. Transmisso enim rege fluminum, superest pater montium Apenninus, cuius sibi iuga substraverit, oro, Ille qui solus «respicit terram et facit eam tremere, tangit montes et fumigant». [5] Restat ut fatear te pro his novissimis diebus iure silentium meum queri, quamvis ad hanc ipsam querimoniam satis, ut arbitror, epystola superiore responsum sit. Quodsi totum amicitie nostre tempus ad calculum trahis, aut ego fallor aut tu michi numero literarum adhuc debitor manes. [6] Siquidem inter nugellas meas, quas epystolas quidam vocant quasque nunc maxime cuiusdam ingeniosi hominis et amici digitis coacervo, nullius ferme quam tuum crebrius nomen erit, licet vel tua vel mea vel amborum sors, simul intemperans et inepta nec sui potus appetens quorundam scolasticorum sitis, multas, ut audio, tuas huc et meas illuc properantes averterit. Vive et Vale.
Mediolani, III Idus Aprilis
, propere.

8

Ad Agapitum de Columna iuniorem, excusatio cum admiratione.
[1] Epystole principium tue letus legi, progressum mestus, exitum incertus, stupens omnia usqueadeo ut pene in somniis me legisse crederem; tam varie huc illuc hiantem stilo animum egisti, ut nec quid animi scribenti tibi esset nec quam in partem suspensum lectorem depositurus esses, inter legendum presagire possem. [2] Quid vis dicam? Nondum michi videor experrectus, adhuc somnio, nec quem sensum tuis ex dictis eliciam scio; sic amara dulcibus, leta tristibus, obscuris clara, dubiis certa permisces, ut fel melle confusum hausisse me suspicer aut nectar absinthio, aut siqua usquam est rerum similis mixtura, que gustum linquat ambiguum. Sed iam farmacum huiusmodi, quo potasti animam dulciora tuis e fontibus expectantem, utcunque fando digeram, si possim. [3] Prima epystole tue pars in memoriam iuventutis mee tueque vel pueritie vel adolescentie me reduxit, ubi quanta michi per id tempus egregie tue indolis excitande adiuvande atque omnibus modis attollende cura fuerit, quo studio, quibus artibus ad solidum cibum te a liquido lacte provexerim, quam denique semper te in primis habuerim, pia et memori diligentia prosecutus es. [4] Ego autem, fateor, in amore cessurus nemini, in profectu nichil omnino michi arrogo. Totum in te quantumcunque est, quod pro tempore multum esse gratulor, non ego, nisi forte gaudendo et mirando et laudando, qui acres stimuli generosis animis esse solent, non, quod sciam, alter quicunque mortalium, sed divina largitas et iugis labor ardentisque vis ingenii tui fecit. [5] Quod cum ita sit, gaudeo tamen tibi aliter videri, et delatam, falsis licet ex tabulis, tante glorie hereditatem non invitus adeo. Itaque quicquid in re sit, hac tua a tergo relictarum rerum commemoratione tam sedula et hoc tali tuo testimonio de me nichil animo meo dulcius, nichil poterat esse iocundius; sed hanc michi dulcedinem quanta protinus amaritudo resperserit, dicerem expressius, nisi apud te ipsum loquerer, qui eisdem in literis utriusque michi materiam prebuisti. [6] Attingam tamen. Dicis ergo, aliis quidem verbis sed hac plane sententia — et sic dicis ut ludens valeas videri, nisi quia obnixe nimis et serio stilum figis — me, alternante et versante res humanas fato, ad magnas divitias evectum celsioris status et edificiorum insigni quadam elegantia gloriantem, [7] te fati ipsius inclementia ex altiore fastigio exulem atque inopem, sed modesto victu, veste humili, submoturoque imbrem tecto et lare prorsus exiguo contentum, ad litus Studii bononiensis ex illo, quo diu multumque iactati sumus, curialium tempestatum pelago velut e gravi naufragio eiectum, spernere fugere oblivisci. [8] Nec satis id fuerat, nisi illud insuper addidisses, me, quod peius est— nequid verborum tuorum in hac saltem accusationis parte variaverim — 'damnati iniuste "super tunicam" innocentem "sortes mittere"': quod crimen me quantalibet intentione animi intelligere nequivisse profiteor. [9] Sicut nec illud ubi ais arborem me descripsisse vanitatum, cui insertum esse tuum nomen audieris. Ego vero descripsisse me vanitatum arborem nullam scio, nisi quia si verum recognoscere ac fateri non piget, quicquid scribimus aut legimus, quicquid cogitamus aut loquimur, quicquid agimus aut optamus, tota denique vita hec, aut certe magna ex parte, vanitas est et ut ait ille qui cum omni sua sapientia hanc ipsam publice vanitatis infamiam non evasit: «vanitas vanitatum et omnia vanitas». [10] De quo pridem breve opusculum meo more stiloque nec elaborato penitus nec neglecto scribere aggressus, implessem utique, nisi quia trahenda res visa est, quod novi vanique aliquid quotidie affert vita hominum, unde maior uberiorque sit libellus.
[11] Ceterum nusquam ibi, nusquam alibi hactenus tuum nomen inserui, destituente quidem me materia, non affectu; quanquam si illustres evi nostri viros attigissem, non dicam te — ne tibi, quod placatus non soleo, iratus adulari videar— at certe nec patruum nec patrem tuum silentio oppressurus fuerim. Nolui autem pro tam paucis nominibus claris tam procul tantasque per tenebras stilum ferre; ideoque vel materie vel labori parcens longe ante hoc seculum historie limitem statui ac defixi.
[12] Proinde quia, ut dixi, obiectum michi abs te crimen illud geminum vestis ac nominis omnino non capio, ut his omissis ad intellecta respondeam, in eo quod de fortunarum mearum prosperitate dixisti, vide ne vel te aliquis vel tu me luseris. Infitiari nequeo michi nescio quid annui census accrevisse, otiosoque ac sedenti ingestum quod multis occupatis solicitisque negatum est; quantum vero simul annui sumptus accreverit, id nempe non extimant qui obliquis oculis omne alieni patrimonii metientes augmentum, que semper eis exigua videntur detrimenta non numerant. [13] Illis ego nil amplius, quos satis sua torquet invidia; tibi autem, cui vite mee rationem redditam ac probatam velim, hoc preterea dixerim: plusculum est proventus et plusculum est impense; sub anni exitum attritior, rubiginosior, laxior est crumena, non plenior. Itaque, tanto iam tempore inter divitias exacto, nulla re ditior, nisi aliquot annorum accessione et contemptu liberiore rerum pereuntium, factus sum. [14] He divitie mee sunt, non quas invidia predicat sed maiores multo et meo quidem, reor itidem tuo, iudicio certiores. Neque tamen ista sic accipies quasi me fortune peniteat aut vulgi more contra illam querimoniis accingar inanibus, quod et illam vulgo aliquid magnum dici, vere autem nichil esse per se ipsam magnis auctoribus fidem habui, et Illi uni mea omnis innititur fortuna, cui cum Psalmista olim dixi: «Deus meus es tu, in manibus tuis sortes mee». [15] Abunde, large, munifice, etsi non forte cupiditatibus, at profecto necessitatibus est consultum meis, illi gratias Deo qui multo verius quam maroneus ille Tytiri deus,
nobis hec otia fecit,
adeo clementer et in utranque partem equabiliter ut animum nec arens inopia nec exundans copia fatiget, sed hinc illinc equis, ni fallor, spatiis abesse me gaudeam. Divitie mee hactenus et michi sufficiunt et amicis non deficiunt egentibus, quique non ultimus opum fructus est, urunt invidos cruciantque. [16] "Mediocritatem optimam" ait Cicero, Flaccus eo amplius "auream" vocat, credo ut sic optimam probet inter illos quibus nil auro melius esse persuasum est. Hec ergo rerum optima, hec vere aurea Deo prestante obtigit, ut tu saltem et mei amator et virtutis, huic statui gratuleris, non insultes aut detrahas. Ego autem si ne hac quidem sorte contentus sim, quo progrediar? ubi metam figam? seu quid restat, nisi ut inter Arimaspos in ius gentis ascitus uno seu verius nullo oculo cum arthois griphibus bellum geram? [17] Et hec quidem de opibus meis, de quibus hercle nunquam loqui cogitaveram, dicta sint, in quarum extimatione, si a vero forsitan tua deflexit opinio fame decepta vestigiis, non mirer, quod et tempus et locus et ipsa rei natura errorem peperisse potuerit. Nam et diuturne nobis absentie moras fecit rerum status italicarum, et, licet inter presentes, rei familiaris extimatio eo solet esse difficilior, quo facilior est vel iactantia mortalium vel querela, dum vel superbia falsas opes simulat, vel falsam flet avaritia paupertatem.
[18] In eo sane quod sequitur, quanam vel mei vel tui ipsius oblivione prolapsus sis, prorsum mirari satis et stupere non possum. Ais enim — quod utinam ratione non expressa diceres, ut michi liberum reliquisses dictum tuum, quod cupidissime facerem, excusare, sed dicis — te propter tuam paupertatem, que, ut est genus et virtus, quomodo tecum esse possit non intelligo, michi contemptibilem effectum; si diis placet, propter meas divitias, quibus, ut audisti, nec egeo nec abundo quibusque posthac minus ac minus vel abundare posse videor vel egere, quod michi et incuriositas rerum maior et via minor in dies, cui illud viaticum querebatur. [19] Heu quam vera sunt proverbia, illud insigniter, multos modios salis simul edendos esse ut amicitie munus expletum sit. Ergo ego hanc tue opinionis iniuriam merui, ut aut propter opes, quantumvis affluerent, superbirem, quia scilicet plurium debitor invidieque patentior factus essem, quo altius ascendissem eo gravius casurus; aut propter paupertatem, non dicam te, quem inter omnes coetaneos tuos singulari quadam veneratione complexus sum, sed quemcunque despicerem; [20] cum contra sepenumero post divitias despexerim quos ante suspexeram atque colueram, non quia per se vel contemnende divitie vel amabilis sit paupertas, cum a philosophis hec inter indifferentia numerare didicerim, sed quia, quod observatio longa me docuit, multis adversitas fuit scola virtutum, prosperitas vitiorum? [21] Verum ego scribendo iam fessus sum, nec minus inquirendo quid tibi venit in mentem ut hec diceres et tuo stilo et meis moribus aliena, nisi forte silentium meum equo longius, fateor, castigare hoc supplicio voluisti; quam iuste non disputo: omnis apud me tanti viri castigatio iusta est, nec modo iusta sed grata sed iocunda sed dulcis. [22] At si mei meminisses, quem tui tibi fingis oblitum, neque tibi penitus persuasisses me quasi circeis poculis, nescio quibus divitiis transformatum, non hoc contemptui ascriberes sed nature. Nota tibi pridem tarditas mea est, et occupatio, et cure, que inclinata iam die, crede michi, viatoribus acriores esse solent. [23] Accedit et penuria nuntiorum; quamvis enim tu michi miror quam exquisitissimam edium insolitamque magnificentiam obieceris, ego tamen adhuc Ambrosii hospes sum et in extremo civitatis angulo, sepe etiam rure abditus, quid agat urbs nescio. Tu vero iam vale, teque, si potes, ad credendum coge me nec divitem esse nec inopem, et quisquis sim, quamlibet non dicam tacitus sed mutus fuerim, tuum esse.
Mediolani, Idibus Aprilis.

9

Responsio ad epystolam trium simul amicorum.
[1] Tricipitem epystolam tribus magnis textam calamis et trino murice coloratam ter et amplius letus aspexi. Ad quam modo nil aliud nisi nil esse quod artificiosa non possit eloquentia, que quantum sepe potuerit si exequi velim, longior sim quam tempus ad hec scribenda concessum, quod tam breve est, ut nichil potius quam tam pauca scribere mens fuerit. [2] Nunc sane unum potuit quod impossibile prorsus rebar, ut Babilone scilicet habitantibus inviderem. Invideo quidem vobis in urbe omnium pessima, sed honesto illo sub lare degentibus, malarum vacuo cupidinum et babilonicis moribus inaccesso, denique simillimo campis Elysiis, quos inter Averni dolores ac miserias letos dicunt. [3] Hec vobis simul omnibus, quibus tam multa sepe singulis, inter festinationem et somnum et occupationem et aurore metum et frigus et tussim, papirum quoque et calamum ac lucernam rebellantes, ut licuit scripsi.
II Idus Ianuarias
ante lucem. Vivite felices et valete mei memores.

10

Ad Iohannem Aretinum, gratulatoria illius status et sui nuntia.
[1] Pone spem prolixioris epystole, que terrere lectorem solita, te unum propter vivi colloquii desiderium delectat. Iam hinc ne vagari valeam provisum; hora gelu somnus labor occupatio frenum stringent. Ad hec papirus brevis de industria, velut angustior area ad exercitium calami liberioris, assumpta est. [2] Equidem tuis in literis te procellis elapsum, neque tantum iam in portu navigantem sed in litore sedentem video. Gratulor tibi; nil de te letius nosse potueram. Me autem versa vice noveris in periculis securum — o ferreum caput — et in mediis tempestatibus quiescentem usqueadeo ut nisi alios circumiactatos equoreo turbine viderem et fragore nautico undique pulsarer, in pelago esse me nesciam. [3] Clavum regentis ad pedes sedeo, et fluitantem puppim non immotus certe sed intrepidus teneo et exitum operior eo animo, ut omnis prope iam ventus meus sit et in litore quolibet portus michi. Ita tedio illi meo rerum humanarum incuriositas primum, inde segnities, post securitas, ad postremum torpor obrepsit; et nisi superbum esset michi tribuere quod de Marco Catone scriptum est, ipse quoque michi videor interdum et presertim hac tibi hora noctis hec scribens, eodem illo habitu quo avunculum quondam suum Brutus "invenit: insomnis" scilicet, "et cuntis timens securusque" mei. [4] Sed de hoc experientia viderit; imo, queso, non viderit; stulti est enim periculum optare experiendi libidine. Reliquum est ut plebeie toge tue plusquam Crassi divitiis invideam, et rustico lare tuo quod uti prohibeor, suspirem. Vale.
Mediolani, VI Kal. Februarias
, ante lucem, propere.

11

Ad Stephanum de Columna, prepositum Sancti Adomari, familiariter.
[1] Literas tuas summa et sancta cum voluptate perlegi; de voluntate quidem mea te certum esse gaudeo, que etsi rerum argumentis careat, suis se prodit indiciis, eminet, elucet, apparet; contra ego de tua non aliter quam de propria certus sum. Multa michi de te literarum ipsarum sententiosa brevitas, multa quoque noster hic Cicero pergamensis arpinatis illius hostis, sed ad persuadendum michi de te nemo non satis est eloquens; nullus autem plura quam animus ipse meus in silentio. [2] Cupio te videre, quod, etsi taceam, nosti; et licet patribus conscriptis nulla prorsus nostri divortii cura sit, illis tamen invitis, te video melioribus oculis. Illos vero, licet absentia mea delectentur, qua in re una mecum sentiunt, illos, inquam, vel invitos video.
[3] Quid dixi, quasi nil amplius quam comuni more illos videam? Introspicio ego illos ubicunque sim, et lippus ad reliqua, mirum hac ut in parte sum linceus; video animos affectusque abditos, et quod forte non suspicantur, cogitatibus intersum. Actus enim non unus ego, sed totus terrarum orbis, licet hactenus dissimulet, magis ac magis in dies videt; quos, michi crede, cum plene viderit, non feret. [4] Vellem plura scribere, cum vix ista potuerim; nescio enim unde, hodie preter solitum ad calamum lentus et ante etiam quam inciperem, fessus accessi. Vale, vir clarissime, nostri memor.
Mediolani, Kal. Maiis.

12

Ad Lelium suum, exhortatio ad equanimitatem.
[1] Iam duabus ex literis tuis pergraviter te turbatum sensi; admirans dolensque et multa mecum cogitans, ad summam nichil invenio quod tam tristem facere debeat, quicquid sit; decet enim virum, hac etate presertim, induruisse iam contra omnes impetus fortune. [2] Optimum inter vite huius asperitates remedium est quod nichil stat, omnia humana volvuntur et fugiunt, ut acriter attendenti nulla hic vel gaudii vel doloris materia magna sit, nulla metus aut spei causa, dum sepe inter ipsos animi motus id ipsum quod mulcebat aut angebat quodque vel minabatur vel blandiebatur effluxerit et inter medios apparatus evanuerit. [3] Omnia hec, frater, vel leta vel tristia in ictu oculi more somnii transibunt, ut pudeat experrectos de nichilo doluisse seu letatos esse, inanes preterea spes aut metus de nichilo concepisse. Cesset igitur dolor, queso, conquiescat motus omnis gravitate tua indignus, et si dolendi causa est, cui per me possit occurri, quicquid id est, iube: parebitur. [4] Non sum hodie tibi aliud scripturus, nisi quod mediolanensis amicus noster, qui me patrem et te filium vocabat, cum et tu me senior sis et ipse proavus esse posset amborum, senex iocundissimus, ad eternam letitiam non sine aliquali mea tristitia profectus est. Licet enim maturus evi valde, erat tamen adhuc michi et curis meis gratum familiare solatium. Vir bonus et nobilis sed non dives, supremo honore non caruit; iacet in ipso Ambrosii vestibulo familie sue busto saxeo ac vetusto. [5] Dilexi hominem a quo diligi nos sciebam, cuius in ore tu precipue multus eras, hominem prope iam ad infantiam redactum, cuius oratio risum vel merentibus extorqueret. Disputabat assidue mecum et cum omnibus quos mecum deprehendisset, de rebus ad philosophiam aut ad catholicam fidem spectantibus; copia argumentorum erat inextimabilis; nulli hominum preter me unum cedere dignabatur, in quo tamen non tam rationi vel ingenio quam amicitie succumbebat. [6] Ingens ei scientie fidutia inerat; omnes homines sed in primis religiosos questiunculis agitabat, nec rationibus vinci poterat, nec clamoribus fatigari. Quemcunque verbis aggrederetur, prius interrogabat an literas nosset; qui si negaret, quasi brutum animal spernebat excussoque capite tacitus abibat; si vero se nosse literas responderet, «Mox» aiebat, «apparebit», et simul questio in medium iactabatur, et quicquid ille dixisset, irridebatur affluentibus verbis et nunquam deficiente materia. [7] Sepe eum velut admirans percontabar, ubinam libri sui essent, aut unde tanta illa rerum scientia tam multarum. Ipse autem frontem digito contingens: «Hic hic» dicebat, «et scientiam et libros habeo; libri enim humane fragilitatis emendicata suffragia, nonnisi propter defectum memorie sunt inventi». Ridebamus omnes; nichil enim dicebat quod non crederet, et cum his opinionibus nescio quam feliciter ac letissime sibi erat. [8] Nichil iam fere nisi grammatice loquebatur, cum tamen illo loquente nichil unquam Prisciano, nichil Aristarcho tutum esset, galeatis licet: tantis barbarismis ac soloecismis armatus in bellum ibat. Denique nuper librum scribere sub tuo nomine ceperat, quem utinam consummasset, relicturus nobis hanc velut ingenii sui prolem; sed an inexpletum Virgilii exemplo flammis damnaverit, an vero Numam Pompilium secutus humo infoderit, an quid de eo aliud egerit, incertum. [9] Triduo ante mortem solito tristior ad me venit, cumque ego causam mutati oris exquirerem, ille suspirans: «Hodie» inquit, «quintum atque octuagesimum annum expleo; quantulum putas vite superet? Quinque forsan et viginti annos ad vivendum habeo; breve tempus». Ad hec ego subridens: «Ne dubita» inquam, «triginta complebis». His letior: «Bene habet» inquit, «satis est». [10] Et hec dicens abiit, nec deinde hominem vidi; neque enim aut moriturus apparebat aut morbo alio quam senio laborabat; donec die tertio dolentis mirantisque sub oculis ecclesie inferretur, more gentis ad vesperam, sepeliendus in crastinum. [11] Hec tam multa iocose in historia tam lugubri ut in memoria senis nostri lugeas simul et rideas. Ille quidem his moribus michi talium inter graviores curas avidissimo, iam non conviva tantum creber, ut solebat, sed prope continuus factus erat; denique senectutem eius ruinosam ac labentem omni qua licuit ope sustinui; quod extremum potui, abeuntem ad sepulcri limen humentibus oculis prosecutus sum. Vale.
Mediolani, Kal. Maiis.

13

Ad eundem, exhortatio querula ad reditum in gratiam cum amico.
[1] Animi tui statum ex literis intelligens et cause nescius, hortabar ut tranquillitatem solitam servares et mortalia ista contemneres, que transeunt et ad non esse festinant. Postea vero non sine gravi animi mei vulnere causa michi tue turbationis innotuit, quod nescio cuius, sed profecto malidici oris flatibus accensus, contra tuum ac meum Socratem exarsisses, tuum, inquam, Socratem antequam meum; idque te michi, quod probe noveras gravissime dolituro, celatum esse voluisse nunc intelligo, hinc maxime quod rem tantam tamque atrocem non ex te sed aliunde didicerim. [2] O quid dicam aut unde ordiar, qui omnino nichil preter meros dolores aut cogitare valeam aut loqui? sic et animum stravit, et solitum vocis iter obstruxit meror. Et o utinam nichil unquam letius illi accidat, qui discidio vestro et dolori meo causam dedit! [3] Ergo ego, frater, tam exigui, tam nullius precii sum apud te, ut in tanta mutatione animi, in abdicando tali amico, tam fideli tam veteri tam probato, non fuerim vel per literas requirendus vel, si id non mereor, saltem post factum per literas edocendus, presertim cum mali totius, ut dicitur, causa sim? Audio enim vipeream illam linguam, que tibi indignum illud virus infuderit, nil aliud ipsi Socrati obicere, nisi quod ille michi contra te scripserit. [4] Quod quidem, si sapientia illa tua, que ab adolescentia tecum erat et cum tempore crevisse debuerat, cogitare omnia et circumspicere voluisset, ab omni parte falsum prorsus et inopinabile cognovisset. Occurrisset utinam tibi Platonis historia, qui accusatorem Xenocratis amici sui, qui sibi tunc, ut nunc Socrates tibi, detraxisse ferebatur, respuit et abiecit, rem impossibilem dicens tam dilectum amicum et tam carum vices amoris sibi non reddere.
[5] Tu vero tam facile de amico, nescio cui, sed utriusque, ut arbitror, et quod certe scio, veritatis inimico credere potuisti? O nimium preceps et prona credulitas, que mille olim evertit amicitias! Vellem tempus habere ad scribendum ut animum habeo; multa hic dicerem que silebo. In summa tamen, amicitie venenum suspitio est, que quidem in generoso et alto corde non habitat, qualiterque nunc in tuum pectus obrepserit miror.
[6] Ergo Socrates tuus de te male locutus est? cur, queso, aut qua spe? quid tu illi feceras, aut quid ille lucratus esset, quando te michi, quod nec ipse nec alius posset, odiosum effecisset? Non erat tantus furor credibilis de homine tam discreto. [7] Licet enim extra orbem italicum natus sit, nemo tamen animo et voluntate magis italicus vivit; quod ut ita esset, nos duo ante omnes mortales fecimus. Et proh pudor!, impudens obtrectator non erubuit dicere Socratem male michi scripsisse de Lelio. Nunc tu viro sapientissimo atque optimo stulti et iniqui hominis crimen oppositum, quid virium habeat intende. [8] Si fixeris animum, si omnem iracundie motum nubemque propuleris, si ante oculos tuos totum ad hanc diem non modo concorditer sed una prope anima nobis actum vite tempus adduxeris, videbis uno verbo tria magna mendacia nullum colorem veritatis habentia; quibus animadversis, ipsa veritas pro innocentia partes aget, ipsa, me tacito, tua conscientia perorabit, et amicus apud amicum accusatus absentis amici patrocinio non egebit. [9] Crede michi, Leli, imo equidem tibi crede, qui animos moresque omnium nostrum non aliter quam proprios tuos nosti, et fortassis eo amplius quo profundius et incorruptius aliena cognoscimus quam nostra; tibi crede non alii, veritati crede tecum intus in animo colloquenti, non in auribus obstrepenti perfidie delatorum; crede, inquam — et ut spero iam credis — quod nec Socrates de quoquam male scriberet, et si de omnibus, nunquam de te, et si de te aliis, nunquam michi. [10] Queris causam? Scit quod ego non crederem potiusque sibi irascerer quam tibi. Vere hoc dicam: duo estis quibus omnia crederem nisi hoc unum, si scilicet alter alterum accusaret, precipueque de crimine contra me aut famam aut statum meum admisso; quod propositum illi, qui mea omnia plane novit, ignotum esse non poterat. [11] Qua igitur cecitate animi vir cautus, etsi odisset utique — cuius, audeo dicere, nec tibi nec alii vel tenuissima suspitio unquam fuit — auderet ad tribunal infestum trahere conspicue fame reum, quem veritas excusaret, iudex nec instrumenta nec testes expectaturus absolveret, unde sibi nil penitus preter accusatoris nomen atque invidiam superesset? [12] Possunt, mi Leli, possunt dici ista — est enim effrene os humanum, cum nullum eque animal freno egeat — dici omnia possunt, credi omnia non debent; dicam quod sentio, nec audiri. Veri amici, in quibus clarissimum semper et maximum Lelii nomen fuit, surdas delatoribus aures habent atque omnia respuunt que vere amicitie sunt adversa. [13] Neque enim satis est falsa respuere; hac una in re veri falsique discretio inhonesta est. Quicquid adversus amici fidem dicitur, fide careat necesse est; nunquam ex quo semel de amico decreveris, de amicitia dubitandum erit; alioquin perpetuo nutabit amicitie fundamentum, fides. [14] Itaque consilium Biantis a Valerio laudatum, quo monemur sic "amare ut aliquando osuri", in meretricio forsan amore locum habeat, ab amicitia relegetur; quam cum "nisi inter bonos esse non posse" omnium nobilium iudicum sententiis diffinitum sit, omnis inde malarum fraus artium, omnis degener et indecora vafrities excludenda est.
[15] Nulla iam diffidentia, nullus metus; cum enim amicitie glutino iungantur animi et e duobus, ut dicitur, unum fiat, par est ut quam quisque de se ipso, eandem de amico spem concipiat. Multo ergo melius multoque iustius apud Tullium Lelius consilium illud et rationis ope et Scipionis autoritate redarguit; cuius ut nominis sic te morum et amicitie successorem, eadem qua ille fuit, decet esse sententia, nec amando odium cogitare, sed sic amare ut odisse nequeas si velis. [16] Magna quedam et divina res est amicitia sed simplex, magne consultationis egens sed unius: antequam diligas, eligendum est; cum elegeris, diligendum; post dilectionem electio sera est; "actum agere veteri proverbio" prohibemur; nullus exinde suspitionibus, nullus odio locus, nichil denique reliqui est nisi amare. Quomodo vero illum ames hodie, quem cogites cras odisse? [17] Iure igitur et responsum illud platonicum laudatur, cuius supra mentio est, et factum illud, quod quoniam valde probo, sepe commemoro, Alexandri Macedonis, qui licet in reliquis temeritate precipiti, in hoc uno constantia tanta fuit quod cum eger ab amico medico temperatum poculum accepturus, interim non cuiuscunque hominis sed magni alterius amici literas accepisset, quibus medici illius in necem suam multo auro ab hoste corrupti cavere veneni insidias monebatur, [18] literas quidem legit ac rem pressit donec qui accusabatur, pro ministerio exequendo in cubiculum regis ingresso, illico rex assurgens et leva literas tenens dextra poculum incuntanter arripuit atque hausit intrepide, legendasque mox literas innocenti stupentique medico dedit, dignus ob hoc ipsum qui ut tunc sic semper suorum ab insidiis tutus esset.
[19] Huc itaque rem deduco, ut amici crimen audire velle turpe sit, credere vero posse turpissimum; et quisquis in amici vita fidem delatoris examinat, ipse iam lese amicitie reus est. Sed heu, me miserum, quam difficile queritur omnis vite delectatio, quam facile perditur! In sola quidem amicitia parum faustus Socrates, in qua ut maxime felix esset, et amicitie studium et vite integritas merebatur. [20] Viginti octo annis et amplius amavit te, quod preter te unum nemo me melius novit, ut unus nebulo una hora paucis te sibi falsis verbis eriperet, nec eriperet modo, sed de amico et fratre dulcissimo durum hostem faceret? Da veniam, frater; non debuit hoc accidere posse me vivo, ut non modo sine causa, sed quantalibet quoque cum causa tanta distractio fieret animorum, quos et proprio amore coniunctos et visco mee recordationis inseparabiles arbitrabar.
[21] Nunc quid agam, frater, nescio, et Deum testor, ad suspirandum ne dicam lacrimandum pronior sum quam ad loquendum; ita me perturbatio vestra perturbat et concutit. Loquar tamen utcunque quod in animo est; possem sacramentis paginam implere, sed quia sepe minus creditur multa iurantibus, simplici verbo meo, si mereor et si tibi placuerit, fidem dabis. [22] Nunquam Socrates de te mali aliquid locutus est michi, bona autem sic multa sepissime. Multas adhuc literas digitis suis scriptas, si diligenter excuterem, invenire possem, in quibus apertissime profitetur me alium amicum in curia non habere, nisi te unum; reliquos qui fuerint vel vita vel patria vel officio decessisse; te promotorem, te perpetuum adiutorem vocat mearum rerum; te solum esse, cuius fides illa comunia temporis et absentie damna non sentiat. [23] De his et horum similibus et antiquas et novas illius literas habeo: huius ego sibi sum testis. Si furcifer ille his contrarias literas vidit, nescio; sed hoc scio, quod ad me litere non venerunt. Tu quidem cui potius fidem habeas, an accusatori falso et nequam an fideli et vero excusatori, ipse videris. Spero tamen apud te non ultimum fidei locum habiturum esse suspirium meum, o amantissime Leli, quod tibi per tot terras et per media Alpium iuga pios affectus meos et has anxias ac solicitas voces perfert. [24] Audies me, mi Leli, et nisi in te fallor, exaudies. Rogo igitur, obsecro obtestor adiuro, per amicitie fidem, per mutuam caritatem, qua nulli usquam cedere videbamur, per quicquid inter nos pium sanctum fidum iocundum amabile fuit unquam aut esse potest, vel si hoc parum est, per memoriam illius modo gloriosissimi ducis nostri, qui licet ob eximiam vereque cesaream animi magnitudinem Iulius Cesar dici meruisset a nobis, [25] vera tamen patrie pietate Camillus nostrorum temporum fuit aut Scipio, perque, illustris sed heu nimium caduce familie, natorum eius, nostri dum Deo placuit amantissimorum nobisque predulcium et carorum pignorum, et super omnia per semper michi flendi, semper memorabilis Ascanii nostri prorsus heroycam vereque nobilem animam, que festino abitu non nostram modo, sed Rome sed Italie spem fefellit, [26] et florem prisce militie renascentis acerba, morte presecuit; per hos, inquam, per me, per temet ipsum oro te ut hunc scrupulum, qui me premit urit torquet et cruciat, michi quamprimum eximas, et si me diligis aut unquam dilexisti, illico, antequam he litere e manibus tuis abscesserint, Socratem ipsum miraculo tante huius tue mutationis attonitum et fortune nunc iratum sue, vel adeas vel accersas.
[27] Hoc precor, hoc satis est. Convenite modo distractosque animos vultusque contrahite neve alterutrum, quod valde amastis, horrescite, et nisi me vultis in lacrimis ac dolore senescere, redite in id ipsum, neu viscera mea canibus lanianda discerpite. Nunc videbo si me diligis, ut fama est; quicquid aliud scribes, nisi factum esse quod postulo, carus tibi diu falso sum creditus; [28] sin convenisse vos audiam, voti certus evasero, ut quem tibi amicum abstulit aliena perfidia, restituat fides mea. Nullas susurronum voces, nullas irarum reliquias timebo; multa inter absentes audet invidie murmur, magna autem intermissi congressus efficacia est: hanc solam precor, hoc unum ago; id si michi prestiteris, de reliquis non laboro. Quid te agere oporteat et quid loqui, pietas ipsa et tam longi amoris recordatio, simul amici frons conspecta monstrabit; in illius oculis leges quod nec ego possim dictare nec Cicero. Vale.
Mediolani, III Kal. Augustas
, prima face.

14

Ad eundem, leta gratulatio quod consilio precibusque suis steterit.
[1] Crescens, occupatio decrescente vita facit ut solito tardior ad scribendum sim; ac ne forte aliam suspiceris, occupatio illa vetus sed assidue repullulans studiorum meorum, in quam non seniliter tepesco sed iuveniliter inardesco. Mirum: cum michi omnia fastidio sint, illa una sine tedii sensu nova michi in dies oblectamenta congeminat. Hodie primum michi videor cepisse; impletur ad literam in me quod ait ille vir sapiens: «cum consummaverit homo tunc incipiet, et cum quieverittunc operabitur». [2] Accessit absentia longior; magna siquidem parte brume huius et Patavi et in «angulo Venetorum», ut Livii verbo utar, moram traxi; hoc ipso die et hac hora Mediolanum redii, fessus et ventis ac frigoribus adustus. [3] Non sunt ad scribendum instrumenta nec animus: hebes calamus, atramentum glaciale, papirus squalida, manus rigens, tempus intractabile sine exemplo, quod usque ad religionem, ut dicitur, et horrorem versum, annum fecit insignem; nunquam enim in memoria hominum inter Alpes et Apenninum tanta vis nivium incubuit.
[4] Magna nostris in urbibus domorum, magna in agris arborum strages, magne utrobique mortalium querele, quas nunquam tamen aut ver floreum aut frugifera estas aut vinifer autumnus omnibus nature delitiis atque ubertate sedaverit.
[5] Ceterum annus hic annum retro quartum, hoc est sexte etatis millesimi trecentesimi quinquagesimi quarti finem et sequentis initium, quibus nichil algentius fieri posse et ut sic dicam, nichil hiemantius videbatur, quando hic in Ambrosii basilica Cesar noster adeptus ferream coronam ad Rome percipiendum aureum dyadema profectus est — cuius ad Urbem iter, an cursum dicam?, tu qui in Galliis quoque tunc eras, mira celeritate prosecutus, familiaritatem eius arctissimam moribus et ingenio meruisti — annum, inquam, illum hic presens gelu equavit, nivibus vicit. [6] Sed quid ago? Num supervacuas aucupari videor, qui necessarie scriptioni modo imparem me dicebam? Has delectatio vires habet, ut frigus estumque non sentiat et laborem amet et lassitudinem aspernetur, denique nil recuset quod diu illam exoptata in operatione detineat. Ecce dum te alloquor et fatigationis et brume et cepti immemor factus eram. [7] Sed ut domum reversus ad rem redeam, fideli nuntio preter spem reperto, etsi valde properet, nullo modo pati potui eum sine meis ad te literis abire; et festinationem eius et occupationem meam et hiemis asperitatem vicit amor tui.
[8] Iam in primis totam, frater, ex ordine tue suspitionis historiam intellexi, neque miratus sum, ut putas, potuisse tibi tam multis ingeniis persuaderi; nil detrahentium dolis impervium, nil quo non palpitans et blanda vox penetret. Illud potius et miror et laudo quod tam cito iram tuam longo decoctam spatio ac digestam evomuisti: pro salute animi rem optimam. [9] Quid enim, Leli, ais an te favente ausim contra Aristotilem mutire? sacrilegio proximum multis forte videbitur, cum forte potius illum pertinaciter in omnibus sequi velle sacrilegum sit. Certe Cicero ipse, vir tantus, elegantissima urbanitate illa sua interdum culpam sibi tribuere maluit, quam viri huius errorem manifeste refellere, quale est illud quod, cum Aristotiles "omnes ingeniosos melancholicos esse" dixisset, Cicero cui dictum non placebat, iocans ait gratum sibi quod "tardi" esset ingenii, clare satis his verbis quid sentiret insinuans.
[10] Sequamur et nos Ciceronis exemplum. Aristotiles quidem ait inRethoricis bene dixisse nescio quos, quod ira multo dulcior est melle. Quid hic dicam nisi pergratum esse quod michi gustus hebetior sit, qui hanc dulcedinem non sentio, mirarique me gustum hunc aristotelicum vel illorum quicunque prius id dixerint? [11] Etsi enim apes, ut aiunt, mel dulcissimum ex amariusculis quibusdam herbis eliciant, ego tamen, ut dixi, hanc ire dulcedinem non gustavi; apud quemcunque vero melle dulcior, apud me felle tristior est ira. Ita dico si de sensu proprio loqui velim. [12] Quodsi Aristotilis "in verba iurare" oportet et quicquid ille dixit quasi celeste oraculum amplecti, ut non solum dulcis sed multo etiam melle dulcior ira sit, fecisti tamen optime qui feram illam immanemque dulcedinem ac stomaco nocituram reiecisti, et segni situ contractam animi rubiginem detersisti. Pro quo quantam tibi gratiam habeam quantumque michi vel ad pristinum tui amorem vel ad iudicium tue virtutis accesserit, multo tibi facilius fuerit cogitando quam michi loquendo assequi. [13] Ad summam scito, cum multa per omnem vitam michi gratissima feceris ac dixeris, nichil ex omnibus unquam gratius fuisse quam quod domitis affectibus tuis radicitusque convulsis, consilio meo, fido licet, opinioni tamen et sensibus tuis adverso, tanta animi facilitate ac pietate tam subito paruisti, ut quoniam te amor urgebat nullasque moras caritas dabat, literis meis vix perlectis easque ipsas manu preferens, nostri Socratis in amplexus atque oscula — in illo me etiam complexurus ac deosculaturus — irrueres, multisque tam vestris quam astantium lacrimis, que ubertim per vestros oculos de meis precordiis erumpebant, fraternam in gratiam rediretis. [14] Nunc quid in te possim scio, quod nec prius ignorabam, sed novis experimentis vetus notitia solidata est. Agnosco Lelium meum; is est quem sperabam; semper detractores oderit et sepe hoc perditum tempus flebit. Nam Socratem multo ante noveram lamentis ac gemitu tabescentem tuumque dissidium illud inter gravia vite damna atque acerrimas fortune iniurias numerantem.
[15] Totum qui sequitur epystole tue textum sciens transeo; credo omnia, imo vero scio; novi fidem tuam, et curie mores novi. Sed unum vice versa michi credi flagito, quod ne michi neges caritas iubet. Siquidem non modo laborem illum magnum perpetuum inglorium tediosum, et servitutem illam hominum multorum nulla michi ex parte placentium, postremo successionem Calvi illius Parthenopei, boni hominis licet et soliciti et, ut dicere solebat, amici mei, [16] nec literati tamen nec famosi, sed rubicundum quoque pilleum, non dico ambiendum precibus sed ultro etiam oblatum, si reciperem, ut modo res sunt et mores ordinis illius, abscisum gladio et rubenti sanguine madidum caput perdam. Crede michi: siquid in terris est veri, hoc verum, sive, ut emphatice dixerim, veritas ipsa est. [17] Quod ideo sic ardenter asserui ut nunquam posthac vel pro tali vel pro simili causa laborem inutilem vel tu vel alii capiant amici, neque vero se repulsis obiciant pro eo quod si ingereretur, abicerem quodque, si meministi, ante annos duodecim, quando et iunior et laboris patientior et dierum largior fui, et curie status et pontificum nobis favor alius, oblatum, amicis licet indignantibus, non recepi. [18] Quo ergo nunc animo, qua mei oblivione iam senior successor aliene solicitudinis fieri velim, eoque aspirem quo cum honestius tum promptius pervenire tanto ante potuerim, quo ve alter nunquam, nisi ego illi cederem, pervenisset? Sunt quidam, fateor, otiosi ac tranquilli iuvenes, occupati senes, sicut multos quoque vidimus, quorum castissima fuit adolescentia, libidinosa et lasciviens senectus. [19] De avaritia notum est, comuni senum fere omnium morbo; iuvenum vero non ita, qui non sunt, ut ait Aristotiles, pecuniarum amatores, cuius apud eundem ratio illa est, quia nondum indigentiam experti sunt. [20] An me forte igitur his exemplis de quietissimo iuvene laboriosissimum senem fieri vultis, aut unum ex his qui sani iacent, egri ambulant, aut ex his qui totis diebus stertunt, totis noctibus fabulantur? Non sum ex hoc grege, Leli, cum "in omnibus requiem quesiverim", sicut scriptum est, et eam ab annis teneris usque ad desidie suspitionem semper amaverim — nunc penitus nichil quero, [21] nichil amo aliud —, sine qua nulla michi vite conditio non molesta sit. Hanc cum prope iam manibus apprehendisse videar lectisque rudentibus vela deposuisse, rursus in fretum vocor. Non vos audiam, amici, sed orabo potius ut dextras adhibeatis navim subducere molienti. [22] Notum omnibus desiderium meum, ante alios tibi. Honeste paupertatis appetens semper fui; nempe nullus melior, nullus tranquillior, nullus denique tutior vite modus. Hec michi hactenus conscriptorum patrum sancto iudicio negata est, cum sepe divitias non negarint. Causam scio, ideoque non miror: non me divitem volunt, sed voti compotem nolunt. [23] Parebo, sortemque meam letus sequar; nam quis hominum novit quid expediat? eoque me solabor, quod quicquid sum, per eos utique non sum, Deoque gratias agam, qui absque eis vivendi votum michi potentiamque largitur. Cessent deinceps, oro te, laborum, cessent repulsarum cause; scis ubi, scis qualiter mori optabam. [24] Quid vis? Si pauper esse nequivero, dives ero; quamvis in mediis opibus pauperem spiritu nil aut vivere prohibeat aut mori; que una paupertas et habendi facilis et amabilis Deo est. Et de nobis hactenus.
[25] Zenobii ascensum letus audivi; amo hominem amarique nos ab illo certus sum. Gratulor quidem sibi, imo non sibi sed fortune sue seu verius nostre, qui inter tot non Dei non hominum amicos unum saltem habebimus amicum; sibi vero compatior et Musis, que tale ingenium non dicam perdunt sed cum indignis consortibus partiuntur. Plane, fateor, crumene ille consuluit, sed nec fame nec vite, ut auguror, nec quieti. [26] Et o qualiter eunt res! Non multum tempus est quod ipse michi fraterne condolebat meque predulcibus aculeis urgebat quod Mediolanum, "turbida civitas, esset Elicon meus". Et hoc amantissime quidem, sed, ut reor, quid Mediolanum esset nesciens, et hauddubie ignarus qualiter, quam otiose, quam libere, quam solitarie, quam tranquille hic essem, loquebatur, iam ante transalpinam moram meam solitus non laudare, dum ad fontem Sorgie peccatis homo sed quiete animi prope angelus degebam, "admirans quenam hec italo procul orbe voluptas". [27] Verba ipsa teneo, liquit aculeum. Dicebat autem hec non, ut puto, presagiens sponte sua se mox extra Italiam relegandum sibique tam prope repositum babilonicum Elicona, de quo non coniecturis inanibus sed experientia doctus, si quicquid sentio loqui cepero, nullus erit finis. [28] Michi autem satis superque odii in illo inferno conflasse iam veritas videtur; ceterum ipse in dies experiendo et videndo quid ego de suo nunc Elicone tacuerim, intelliget, et si eum novi, sepe et horum meminerit verborum, et neapolitanum otium atque Italiam suspirabit, ditior forte sed occupatior certe, sed mestior; o quantum michi nunc invisurus, si ut ego procellas suas hinc video, sic ipse meum otium videret, et quam nichil preter animos nobis est simile! Salvere illum iube et Vale.
Mediolani, V Idus Februarias
, ad vesperam.

15

Ad Socratem suum, de eodem.
[1] Iandudum, mi Socrates, cessat inter nos vicissitudo illa literarum, magnum absentie remedium, cuius cessationis et occupatio utriusque nostrum et multe forte alie sunt cause; illa, ni fallor, omnium maxima, quod materia deesse incipit scribendi. Neque mirum id nobis accidere quod Tullio accidit et Athico: nullus tantus est acervus, qui non assidue detrahendo decrescere et in nichilum verti queat; quicquid sciebamus, credo, iam iugibus scripturis exhausimus. [2] Quod unum hodie se offert, inter te et Lelium, me hortante, reformatam amicitiam et in gratiam reditum esse, tuis et suis et multorum literis audio et gaudeo, mehercle, deque reconciliatione hac, quam de ulla re alia, letior sum. Bene accidit, gratias Deo, gratias vobis; Ille inspiravit hos animos, vos Spiritui aditum non negastis. [3] Laudatis ambo certatim stilum meum, qui cum semper incultus, tunc improvisus ac tumultuarius ut esset, et anni tempus et diei hora et nuntii festinatio coegerunt, tantis tamen plenus affectibus pietatisque facibus ac stimulis fuit, ut ipse — nam memini —, Deum testor, inter scribendum lacrimas non tenerem. [4] Eratis ante oculos vos duo, erant amici omnes vestro discidio deiecti, erant triumphantes emuli, erant anni preteriti tanta concordia exacti; hinc impetus incompti sermonis, hinc lacrime; scribentis non ingenium, non stilus, sed propositum et adiuta divinitus pietas valuit. [5] Itaque vos utlibet, ego nichil laudo nisi divinitatem, unde est quicquid est boni, et vestram humanitatem bonorum consiliorum non capacem modo sed rapacem. Generosos et mei amantissimos agnosco animos; benedicti vos a Domino, qui et vobis dignissimam rem fecistis et michi gaudium, quantum aliunde preberi non poterat, prebuistis. Mi Socrates, vale nostri memor.
Mediolani, IV Idus Februarias
, ante lucem.

 

LIBER XXI

1

Ad Arnestum archiepyscopum Pragensem, cur tot hostes habet veritas.
[1] Multa animo conceperam calamoque pepereram, que cur modo tibi subtraham, dicet is qui hec pauca que cernis et plura que audies ad te vivis vocibus perferenda suscepit, vir quo nil tibi devotius, nil michi familiarius. Sancta quidem semper et honesta, sed non semper tuta veritas; multos illa omnibus seculis sed nunquam plures quam nostra etate hostes habuit: causa est quia nunquam pauciores virtus habuit amicos; nemo autem veritatem odit nisi qui male vivit; et hic metus virum fortem nunquam in mendacium, aliquando autem in silentium coget. [2] Quod ego veri studio evectus, et nunc et sepe alias nisi postquam non locutus esse non poteram, non adverti; et in sermone quidem mutuo prorsus irremeabilis est vox; in scriptis vero liberioribus remedium est vel supprimere vel delere quod scripseris. Primum feci et multa coercui, que forsan in posterum delebo, forsan vivere patiar ut cum hinc abiero, ex insidiis erumpant meque discipulum veritatis indicent sed occultum "propter metum Iudeorum". Quis autem scit an, ut est animus indignans nec larvarum metuens, ipse ego presens iter faciam prodire volentibus?
[3] Sed omissis de quibus michi sententia nondum stat, de me sic habeto, nichil magis tuum fieri posse quam ego sum. Memini anno altero, dum iniuncta ad imperatorem nostrum legatione fungerer, hominem peregrinum vix solo nomine cognitum, qua me fronte, quo animo, quibus verbis, quanta humanitate devinxeris. [4] Recolo quam suaviter michi illud identidem inculcabas: 'compatior tibi, amice, qui ad barbaros venisti'. Ego vero nichil barbarum minus, nichil humanum magis profiteor me vidisse quam Cesarem et aliquot circa eum summos viros, quorum modo nominibus scienter abstineo, summos, inquam, viros et insignes, dignos maiore memoria; quod ad hec attinet, abunde mites et affabiles, etiam si "Athenis athicis" nati essent. Vale.
Mediolani, III Kal. Maias.

2

Ad Iohannem Olmutiensem epyscopum, imperialis aule cancellarium, multiplex gratiarum actio.
[1] Ni luce clarius intelligam videamque quid de me sentias et qualiter sis affectus, valde non surdus modo sed cecus sim; neque enim verbo tantum animum tuum michi, sed his, que ut dicitur mentiri nesciunt, rebus pandis. Nam quid, per omnes queso celicolas, suavius epystola illa tua, qua me vagis usquequaque distractum et ut sic dixerim, sparsum curis, ad te unum cogitandum colendumque dulcissimo quodam et insolito verborum artificio collegisti? [2] Quid humanius, ut reliqua sileam que promptius animo metior quam sermone, quid inquam humanius, quid mitius quam quod in epystole calce dixisti, nunquam Francisci tui nomen e memoria Iohannis abiturum? Amplum, fateor, et preclarum ac cuilibet virorum excellentium suffecturum in memoria tua locum exiguo et obscuro meo nomini deputasti, ubi iam securius habitans, nichil durum, nichil inhospitum in transalpinis regionibus vereatur. [3] Profecto autem nunquam tibi in animum veniret ut id diceres, nisi ante venisset ut sentires. Que sententia quante tibi mansuetudini quanteque michi sit glorie, quis non videt? [4] Natura equidem tantum virum parve rei tam tenaciter meminisse non patitur; ita ergo et magnitudinem tuam probas et me hac tua de meis rebus opinione magnificas. Amori tuo gratiam habeo quanta humanis affectibus haberi potest, qui hoc sepe michi prestitit ut doctissimorum hominum iudicia in mei extimatione prestringeret. [5] Ego autem ut totum tibi meum pectus aperiam neve ullas ibi latebras celem, nichil quo id merear in me scio. Sed ita sum quasi rusticus margarite nobilis inventor, qui spem suam successibus victam stupens ac lucro attonitus, percontatur obvios et veri precii ignarus e iudicio pendet alieno. [6] Sic ego parumper tua in primis et illustrium aliquot extimatorum crebra laude superbio et michi — quid rides? — nescio quomodo iam sensim solito carior factus sum. Iocor tecum, meum decus, nec sum dubius totum hoc tui amoris esse, non meriti mei; non si me totus orbis una voce collaudet, michi parvitatis mee conscientiam extorquebit. [7] Quid nunc de certioribus animi testibus, piis erga me semper actibus tuis loquar? Quanto me nuper — nam antiqua pretereo sed non obliviscor — quanto me et quam raro privilegio honestasti! Quod etsi olim feceras, secretum tamen imperii signum et ingentem bullam auream liberaliter adiecisti; cuius vel aspectus solus immensum quiddam maiestatis et glorie contemplantibus ingerit et venerabundos cogit summi imperii et veteris Rome atque aurei seculi meminisse. [8] Ab altera enim parte Cesar noster dyademate insignis ac sceptro, hinc romana aquila, hinc leone patrio circumfultus celso sedet in solio; ab altera Roma est superba templis ac menibus, inque ipso "auri pallore", ut davitico verbo utar, blanditur oculis predulciterque surrepit sacra et venerabilis alme Urbis effigies. Pro tali munere preter nudam gratitudinem quid referam non habeo. Gratias Cesari, gratias tibi; [9] nichil unquam a vobis frustra volui: ille me numero palatinorum comitum inseruit et multa superaddidit, que paucis solet; tu munus cesareum augustum omni studio adornasti atque augustissimum effecisti. Ceterum ut illius gratie tuique favoris semper egentem me profiteor, sic auri indigus non sum. [10] Quamobrem ut cetera in donum non mediocre suscipio, et presertim studium tuum quod michi, sicut ipse stilus indicat, in illis literis vigilantissime dedicasti, sic tu, oro, bulle aurum a me accipe, quod tibi fert iste vir optimus militaris Saceramor noster, tuarum rerum preco ingens mearumque secretissime conscius et quecunque his literulis desunt iocundissimo suppleturus eloquio. Vive feliciter et Vale.
Mediolani, III Kal. Maias.

3

Ad Checcum Foroliviensem, excusatio super petita ope non prestita et consolatio cum latenti consilio.
[1] Carmen egregium nec responsione tantum sed petite opis exhibitione dignissimum longo post tempore quam id excuderas legi; sed neque michi ad respondendum sat otii est, neque, ut sit, iuvenilis ardor ille pyerius solitis facibus ingenium accendit, cui iam satis est congesta digerere inque id ipsum factus est segnior; neque michi meis viribus ferende opis occasio ulla est. [2] Misereor tamen haud nescius scriptum esse: «Cur miserearis potiusquam opem feras?»: at illud, ut dixi, nequaquam arbitrii mei est; quod si esset aut fuisset, quamvis omnium quas audierim aut legerim longe iustissimas, preces tuas hactenus expectaturus non fui. Sic me vester amor, sic pietas insita, sic ipsa rerum indignitas urgebat, iam inde vestrorum ab initio laborum, ut hac in parte freno michi non calcaribus opus esset. [3] Me quidem vera loqui, Deum omnia videntem conscientiamque meam et huius fidissimi hominis memoriam testor. Quando ergo quod cupio negatum est, quod negari quovis imperio non potest, nudo licet ac libero affectu rebus oppressis milito, et ut vestrum unus, eventum fati anxius atque animo suspensus operior. [4] Proinde quid sperem seu quid loquar, amplius non habeo, nisi Philonis grave illud et dicentis ingenio et presenti rerum statui conveniens dictum: «Bono enim animo esse oportet, quia necesse est adesse divinum ubi humanum cessat auxilium», et illud terrentiani senis inAdelphis:
Ita vita est hominum quasi cum ludas tesseris;Si illud quod maxime est opus iactu non cadit,Illud quod accidit forte, id arte ut corrigas.
Inde tibi, oro, qua potes, afflicteque reipublice solamen; hinc consilium elicito; et vale nostri memor.
Raptim, ambigua iam luce,
VII Kal. Novembris.

4

Ad Bartholomeum Ianuensem, quid inter adolescentium ac senescentium mores ac studia intersit.
[1] Amicum facie ignotum in literis video; florens atque integra est etas, ardens ingenium expeditum velox, leta mens et otio abundans, amicitie multa vis. Horum michi preter ultimum nichil est; etas iam devexa, ut qui egre superato vertice lapidosi montis iam descendere incipit et qui nitens ascenderat, pronus fertur ad reliqua; ingenium tepidum et algenti proximum multaque rerum sarcina pressum pariter ac defessum; [2] mens mundi odio et sui status extimatione subtristior, non quia senium iuxta est — id enim gaudii materiam, resolutionem proximam, ceci carceris exitum et mesti exilii finem spondet — sed quia lente admodum et serius aliquanto quam vellem, iuvente laqueis absolutus sum.
[3] Vide, amice, quam diversis tramitibus ad unam metam pergimus; imo quidem prope uno calle gradimur, sed, ut fit, aliis atque aliis vie spatiis: ubi es fui, ubi sum eris. Itaque finis idem inter nos amicitiam fecit, euntium imparitas varios facit affectus usqueadeo ut silentium meum, quod apud te mirabile est et more amantium exquisitis coloribus excusatur, apud me non excusabile modo sed necessarium sit; et mirandum potius, quod inter tot obsidentium me curarum strepitum seorsum aliquid loqui vacet. [4] Durum id tibi quidem, ut suspicor, auditu; verum perge feliciter et vive: cum veneris quo perveni, cernes oculis ita esse ut loquor; et qui michi vix crederes, rebus credes et tibi. Proinde me, siquis est usus, iure tuo utere, inque amicis certa fidutia habeto. Silentio autem meo parce, neque crebras neque longas epystolas ex me speres; multa que modo michi solatio erant — ut humana rapiuntur! — iam supplicio sunt. Vale.

5

Ad Iohannem Olmutiensem epyscopum, commendatio comunis amici.
[1] Venit ad Cesarem Saceramor, vir optimus et quod sepe dicere soleo, nisi me amor fallit, hoc nomine atque omni vere amicitie laude dignissimus; non modo enim amans vel amicus, sed ut, quod cupide facio, tuo verbo utar emphatice, amor est; totus est, inquam, amor, neque amor quilibet sed sacer amor. [2] Venit ergo ad Cesarem et ad te venit, cuius me amor compulit ut, nota et ardenti fidutia illa mea, de hoc viro quod michi visum est Cesari scriberem; et quid scripserim non repeto nec oportet, quod illarum tu solus interpres et adiutor literarum eris, ut solitus es. [3] Tibi vero hoc unum dixisse satis sit: si unquam vel credidisti vel crediturus es michi, crede quod hic tota te mente tota anima toto pectore diligit colit suspicit veneratur teque in summis opibus atque honoribus suis ponit. Aut ego fallor aut sepe iure amicitie in intimas animi sui latebras admissus, semper ibi vel primum vel primo, hoc est Cesari, proximum te notavi. [4] Ceterum quod exterius patet, nemo certe quem noverim, nemo usquam tui nominis et tuarum rerum clarior atque sonantior preco est. Rite ergo teque rem dignam feceris si eum reciproca caritate complexus, ostenderis te ut ingenio ut eloquio ut virtute animi, sic benivolentia et amore a nemine vinci posse. Plura dicerem si apud alium loquerer; nunc ad illum michi sermo est, qui me, ut spero, vel breviloquum intelligit vel tacentem. Cum Africano iuniore concludam: «En habes virum dignum te». [5] Illud sciens sileo quod in literis tuis stilo te meo imparem facis usqueadeo ut stuporem vel simules vel si, quod opinari nequeo, verus est stupor, non stili quidem mei sed tue paterne indulgentie stupor sit. Tu ne enim cuiusvis vel ipsius Ciceronis ad stilum stupeas? quere alium cui hoc imprimas. Sed ut se superbia super id quod est, sic se humilitas infra extimat et cum magna sepe aliis, semper sibi pusilla est. [6] De reliquo, munus tuum, quando ita cogis, accipio non grato tantum animo sed iocundo, licet, ut verum fatear, aurum ex te nollem neque auri egens, ut tibi olim scripseram, et tua contentus aurea voluntate. Vale feliciter et vide, oro, ut quod pollicitus es verum sit, ne me unquam de memoria tua locus aut tempus excludat.
Mediolani, VIII Kal. Aprilis.

6

Ad Arnestum archiepyscopum Pragensem, de eadem re.
[1] Multa loqui temporis vetor angustiis, sed pergrati michi hominis nec minus veri amore loqui aliquid cogor. Ecce enim vir egregius et tui amantissimus, quem ita partiri solebamus, ut corpore nunc vester, nunc vicissim noster, animo autem semper esset utrorumque, iantandem totus ex integro vobis cedit; in quo de se alii iudicent; ego nempe iam hinc quantum michi quantumque vite mee solatium decrescat, intelligo, ut accessione vestra letus sic meo mestus incommodo. [2] Aut enim male extimo, aut viro bono invento nullum maius lucrum, nulla iactura maior perdito. Quid hic aliud dicam? multa quidem dici possent, si ut talium plena mens, sic michi vacuum tempus esset; unum tibi dicere ausim, quod Cesari nostro dixisse ausus sum: si amoris ac fidei obligatio magna est, multum et tu, pater, et quotquot ibi estis debetis huic viro. [3] Nichil eque in terris ut Cesarem et vos amat; et si nichil de vobis mereretur, esset tamen humanitatis atque animi tui opus et ceterorum cesareum latus ambientium, talem virum ita complecti ut ex merito totus et Cesaris esset et vester. Plura non dicam "utilius arbitrans", ut ait Cicero, "te ipsum quam aut me aut quenquam loqui tecum", presertim de re tibi notissima nec iam amplius inculcanda. Feliciter vale, et inter tuos, si et ipse nulla licet re alia nisi amando mereor, me numera.
Mediolani, VIII Kal. Aprilis.

7

Ad imperatorem Carolum, commendatio eiusdem multa de se deque imperio benemeriti.
[1] Audaces et timidos amor facit. Sepe quidem hoc dixisse videor, sepe nunc etiam ut auguror dicturus; ita est enim, expertus loquor; et audet ingentia et minima metuit verus amor. Sed ut metu amantium dilato, de audacia tantum loquar, et omissis in que humanos animos trahit amor insanus, honesti stimulos amoris, quantum hodierne materie est opus, attingam exemplo unico presentique, quando ego, nisi vehementer amarem, romano imperatori auderem ita dicere?
[2] Vir hic qui has literas maiestati tue dabit, bene de te meritus et tua gratia tuaque benivolentia dignus est; multum illi non tu modo, sed tuo nomine totum debet imperium. Quantum vero te amet, supervacuum videtur metiri velle, dum te alloquor, quem deceat affectus animorum ipsis in frontibus legere. Scis quotiens ad te ille vel imbribus vel estibus importunis, quam sagaciter quamque impigre venerit superatis iugis Alpium et omni temporum ac viarum difficultate perdomita, dum tibi obsequitur oblitus sui.
[3] Tuo illo quidem in Italiam adventu, qui ut tibi tunc presens dixi, ne forte germanus miles mutati celi temperiem exhorreret, arthoum gelu tecum simul finibus nostris invexerat, omnes vidimus quam sepe nocte media, hieme impia, tibi tueque glorie invigilans ivit ac rediit, ut quodammodo illam tantam celi terreque duritiem sui amoris ac fidei fervore compesceret et ardenti animo non sentiens quid exterius ageretur, egregie suum nomen rebus impleret. [4] Neque enim casu fortuito ab ipso fonte baptismatis id sibi nomen impositum reor, ut scilicet Saceramor diceretur, sed certo quodam presagio futurorum. Nam si omnis iustus amor proximi sacer est, ille profecto multo dignius habet hoc nomen, quo romanus princeps amatur, vere cristus Domini, vere sacer. Quia ergo totum ille suum amorem totumque suum animum tibi dedicaturus nascebatur, equum fuit ut renascenti sibi nomen huic eius futuro, inque ipsa Dei prescientia iam presenti, proposito consonum obveniret. [5] Multa de hoc viro narrandi suppetit materia, que nulli quam tibi, Cesar, notiora crediderim; unum ex mille perstringam. Siquidem anno illo tui adventus, cum tu me suis verbis ad te Mantuam evocasses, et ego paucis post diebus iter agerem, contigit ut cum Ardue amnis in ripa sero substitissem, mane meis et ipse stimulis excitus et ad te properans ante lucem domo egrederer, non comitum modo sed famulorum murmure, quod ubi vix per diem in thalamis ante ignem tolerari posset insoliti vis algoris, ego per noctem et rigidis nivibus et lubrice glaciei et celi inclementie minime ferreum corpus obicerem. [6] Dum ecce vix limen oppidi transgressis iste fit obvius, qui Cremona sub intempeste noctis silentio digressus, iam duodecim milia passuum exegerat, ut illo totius anni brevissimo die Mediolanum perveniret. Et licet famulis atque comitibus suis frigore enectis et labore confectis, unus ipse sic ibat quasi ad estive noctis auroram herbosum breve iter ingressus, et identidem requiescens in tuo nomine et in tui memoria recalescens. [7] Agnovi vocem — tenebre notitiam vultus abstulerant —, compello hominem; accedit cupide et, Deus bone, quos ille de te rumores, quas spes, quos in aurem susurros gavisuro michi letus intulit! Ibat enim, Cesar, ut arduum tibi complanaret iter, et secundum illud Isaie: «Omnis mons et collishumiliaretur et essent prava in directa et aspera in vias planas»; quod mox celesti ope tuis favente consiliis, supra spem feliciter adimpletum est.
[8] Inde post anni spatium ad te et ad tuam Boemie regiam ambo pariter missi sumus, nichil fere per tam longum vie tractum nisi de te loquentes deque tuis et imperii rebus. Et ad summam aut ipse nimium astutus aut ego nimium rudis sum, aut hic te tuumque nomen et salutem tuam pre cuntis aliis suis affectibus cordi habet, et adeo tuus est ut nullius eque sit, nempe qui fixum habeat in tuo statu suum statulum contineri cuique votorum omnium summa sit sub te vivere sub te mori. Ego autem in re certissima nimis versor; parce, oro; et de illo loqui et te alloqui dulce est. [9] Nunc vero preces insererem, nisi quia multum habet quod de fortuna propria queri possit, si apud te illi vel mee vel cuiusquam necessarie preces sunt. Testor maiestatem tuam, Cesar, que michi quasi cuiuspiam numinis loco est, virum hunc cesareo favore dignissimum. [10] Nosti hominem, imperator, qui si tibi semper incognitus fuisset, auderem tamen asserere non indignum ut tam strenui militis obsequio uti velles, idque vel maxime ad tuam immortalem gloriam pertinere; ut cum ceteri principes cuntique fere mortales et auro inhient et voluptatibus famulentur, princeps romanus primum in hominibus locum tenens et hec ex alto despiciens, delectationibus aliis vacet, et aliarum opum, consilii scilicet ac virtutis atque in primis illustrium abundantissimus sit virorum. Ecce nunc ergo, decus nostrum, quod dicebam; amor fecit audacem. Vive, Cesar, et vale, et de te et de nobis et de imperio cogita.
Mediolani, VIII Kal. Aprilis.

8

Ad Annam imperatricem, responsio congratulatoria super eius femineo licet partu et ob id ipsum multa de laudibus feminarum.
[1] Tue serenitatis epystolam, gloriosissima Augusta, letus reverensque suscepi; ubi quid primum mirer? tantam ne hac tam iuvenili etate sapientiam an eminentissima hac fortuna tam insolitam et tam raram humanitatem tuam, qua me unum ex pusillis tuis, toto pene orbe disiunctum, facundissimo nuntio et familiarissimis literis gaudii tui participem fieri velle dignata es? [2] Pro quo quidem non Lucine, ut olim vere lucis ignari gentiles, sed Cristo, lucis et vite et bonorum omnium auctori, quantas possum tecum gratias ago, Qui "adolescentiam" tuam non tibi tantum sed toti imperio votiva fecunditate "letificat"; tibi quoque pro hac tua dignatione, quoniam aliud nichil est michi quod tanto muneri par rependam, in his literulis venerabundus assurgo. [3] Neque vero tuum hoc et meum et comune gaudium imminuat, quod primus tibi femineus partus est, nam ut sapientibus placet, sepe principium debile melior fortuna prosequitur. Solent qui maxima moliuntur, humiliter exordiri; quod in te modo credibile est egisse naturam, et hoc leto unico partu tuo multos tibi letissimos polliceri. Satis est nobis, quicunque de te deque illustri consorte tuo rumores prosperos exoptamus, iam te summi imperii nosse puerperam: non hic desines, sed quod es orsa feliciter, felicissime consummabis. [4] Quanquam non potest utique sexus ille contemni unde celestis Imperator temporalem traxit originem, qui, ut ait insignis veri professor Augustinus, nequis forte sexus a suo creatore se contemptum putaret, virum suscepit, natus ex femina est; unde preterea et terreni reges, primi hominum, et qui summum in regibus locum tenent, divi cesares, oriuntur. Adde quod nec partu tantum, sed ingenio et virtute multiplici et rebus gestis et regni gloria sexus est nobilis.
[5] Ut enim pauca de multis pretereundo contingam, apud antiquissimos Grecorum repertrix variarum artium Minerva virosque omnes ingenio supergressa atque ob eam rem sapientie dea est; Ysis, Inachi filia, Egiptiis prima literas dedit; apud nos vero Carmentis, Evandri regis mater, harum quibus utimur literarum fertur inventrix. [6] Sappho, greca puella, libros scripsit qui magnorum poetarum ingeniis comparentur; Proba quedam, Adelphi uxor, utriusque gnara sermonis, apud grecos homericis apud nos virgilianis versis in rem suam versibus, mundi originem et fortunas patrum et Cristi adventum historiamque brevissime suo quidem ordine alienis verbis amplexa est. [7] Transeo Sibillas, divinas feminas et prescias futurorum et divini consilii conscias, unde nomen omnibus unum inditum perhibetur, cum decem fuisse illas et patria et etate distantes, Marco Varrone teste, noverimus: quarum tam multa usque in finem mundi precipueque de Cristo prenuntiata didicimus et impleta, ut unum hoc comune omnium Sibille nomen a doctoribus nostris prophetarum sacris nominibus inseratur. [8] Aliud dehinc genus feminee laudis attingendum est. Orithia, Amazonum regina, ut reliquas sileam, tanta belli scientia et virtute traditur fuisse, ut inter duodecim famosissimos labores, quos Herculi illi invicto Eurysteus Grecie rex iniunxit, ceu rem impossibilem afferri sibi regine huius arma deposceret. Eiusdem generis et Penthesilee apud Troiam et Camille per Italiam nota virtus. [9] Cuius non ad aurem venit Ipsicratee regine coniugalis amor et invicti vigor animi, que Mithridatem suum Ponti regem, illo gravi et diuturno quod cum Romanis gessit bello, non modo dum res anceps stetit, sed victum etiam ac desertum a suis sola per omnes casus indefessa pietate comitata est? Neglecta qua singulariter pollebat forme cura mutatoque habitu, equo et armis et laboribus cuntis assuefacto corpore, quod inter delitias regias educatum erat, gratum prorsus et unicum illi afflicto regi solatium in extremis miseriis coniunx fuit. [10] Apud Penos, apud Lacedemonas, apud Theutonos, apud Cimbros, bellicosissimas gentes, quibusdam in preliis animosius mulieres egisse quam viros, notissime loquuntur historie.
[11] Magna hec, maiora illa. Apud Assyrios Semiramis non regnavit modo, sed mirum in modum prolatavit auxitque regni fines, Indis atque Ethiopibus vexatis bello. Babilonem primam, quod quibusdam placet, condidit; quod nemo dubitat, muro cinxit amplissimo. [12] Cuius urbis inopina rebellio cum sibi capitis cultui muliebriter intente subito nuntiata esset, tantus animi feminei ardor fuit, ut altera comarum parte composita, altera autem adhuc sparsa, sicut erat, armis arreptis ad expugnandam Babilona contenderet; adiuvitque fortuna virtutem, ut non prius ad ordinem come pars quam tota civitas ad obsequium remearet; cuius facti testis statua eodem illo festinantis regine habitu multis seculis in ea urbe permansit. [13] Fuit apud Scithas Thamiris tanti animi regina ut formidatum illum famosumque regem Asie Cirum cum ducentis milibus Persarum uno prelio trucidaret, inque filii vindictam et solamen sui tantas teneris Manibus daret inferias, capite insuper regis trunco et in plenum cruoris utrem merso, exprobrata crudelitate quod humani sanguinis sitiens atque insatiabilis extitisset. [14] Regnavit apud Egiptios Cleopatra, Zenobia apud Persas, que se reginam diceret Orientis, mulier fidutie ingentis clarissimeque virtutis, inter cetera — quod Cleopatre defuit — castitatis eximie, cuius laudem forme raritas geminabat; harum utraque romanum invasit imperium tanto nisu ut prior ancipitem Augusto victoriam faceret, secundam vero Aurelianus princeps et pugnantem metuere videatur et domitam glorietur.
[15] Ac ne totum sibi vendicet vetustas, apud nos nuper non exiguam Matildis comitissa partem Italie possedit, et ipsa romani imperii non levis emula et que virili animo bella tractaret, imperiosa in suos, in hostes acerrima, liberalissima in amicos; cuius profusam et plusquam femineam largitatem Romana in primis Ecclesia testatur. [16] Minora illa forsitan relatu, vera laude vel paria vel maiora. Miseram matrem in carcere destinatam ultimo supplicio, sed commiseratione reservatam ut fame consumeretur, exorato custode sepius admissa filia, sed excussa diligentius nequid alimonie subinferret, clam uberibus suis pavit; altera autem patri eodem in statu par obsequium impendit. [17] Quod vel Athenis vel Rome factum opinari licet; nam et utroque trahentes coniecturas habeo de scriptorum dictis, nec ab utriusque urbis reliquis moribus res abhorret et utrobique factum esse nil prohibet, presertim cum historici quidam Cimonis Atheniensium magni ducis filiam, alii humilem et ignotam feminam scriptis indiderint. [18] Ceterum ut omissis dubiis certa commemorem, cum admiratio primum orta quod ultra naturalem modum cibi inops vita protenderetur, deinde observatio intentior adhibita esset atque ita res a custodibus intellecta, ad triumviri qui suppliciis preerat ac per eum ad pretoris qui sententiam tulerat, inde autem ad consulum notitiam pervenisset, vel humanitate athica vel romana maiestate dignum opus, donati liberis ereptique legibus rei et utriusque filie pietatem parentis absolutio consecuta est. [19] Nam cuius, oro, animum spectacula illa non flecterent, iuvenis nate ubera famelica mater anus, sed multo maxime inedia confectus et senio sugens pater? Itaque hic— illud amplius — sacellum ex carcere et in memoriam pii actus Pietati consecratum locum legimus. [20] Iam quis illud apud Lacedemonios non audivit, ut fidissime uxores, quasi viros capitalium rerum reos supremum allocuture, permissu custodum noctu carcerem ingresse, quo tempore more gentis de condemnatis supplicium sumebatur, permutatis vestibus et per speciem doloris capitibus obvolutis et hora consilium adiuvante, illis emissis eorum in se periculum transtulerunt? ut in eadem urbe Leonide regis soror virgo, viris in consilio hesitantibus, prima bellum patrie imminens deprehendit? [21] Quis non novit in Asia Ephesum urbesque alias a feminis conditas Asieque olim et Europe magnam partem a feminis subiugatam? Quis nescit in Africa carthaginiense imperium unius vidue virtute fundatum? Quis non legit israeliticum populum et duarum unius viri coniugum totidemque sponsalium ancillarum fecunditate progenitum, et unius vidue constantia liberatum, ducis hostium caput in gremio referentis? [22] Europa quidem, nisi amore decipior optima et nobilissima pars terrarum, unius regie virginis nomen servat, cuius materna avia, mater Agenoris, Lybie nomen dedit. Nec minus Asia, numero tertia, spatio dimidia mundi pars, et ipsa femineum nomen est. [23] Ita trina tripartiti orbis appellatio — dictu mirum et pro sexu infirmiore magnificum — non aliunde quam de trium feminarum progressa nominibus, manet hactenus, nec video cur non cum ipsa mundi etate mansura sit. Itale urbes Mantua Parthenope Caieta Lavinia, graia insuper urbs Athene, ne cuntas enumerem, quid sunt aliud quam muliebria nomina?
[24] Quid vero nunc romanas eloquar matronas, quibus nichil honestius habuit, nichil candidius orbis terre? Profecto si cepero, vix desinam; «huius enim orationis» quod de Magni Pompeii laudibus ait Cicero, «difficilius est exitum quam principium invenire». Nam quis, queso, Lucretiam verbis equet, pudicitie severissimum exemplar? cuius etsi factum usquequaque non probem, quod alienum scelus tam graviter in suo corpore ulta est, nequeo tamen generosam iram et omnis turpitudinis impatientem animum non mirari.
[25] Quis Cloeliam virginem digne explicet, que hostilis exercitus elusa custodia, tyberino gurgiti innatans, virgineam aciem puellarum obsidum patrie reddidit, quam virtutem eque stupuit hostis ac civis, eque honore et premio dignam duxit? [26] Quis Corneliam, Africani filiam, Gracchorum matrem, que duodecim filiis partim morbo partim ferro amissis, quorum fortissimos interfectos a populo atque inhumatos et in Tyberim abiectos oculis suis ipsa conspexerat, tantam ruinam atque orbitatem, viriles quoque animos concussuram, tam invicte pertulit, ut nullis complorantium matronarum fletibus induci posset quin se non miseram sed felicem diceret, que tales filios genuisset; digna, me iudice, mulier que tales pareret, indigna que perderet? [27] Quis Catonis Martiam, quam "sanctam" vocat antiquitas, quis huius natam Portiam, que viri morte nuntiata, ne illi superviveret, quia presens ferri copia non erat, vivis ore carbonibus absorptis, viri sui amantissimum et sequi properantem spiritum exhalavit? [28] Multas sciens volensque pretereo precipue tibi notissimas e virginibus nostris, que non pro terrenis affectibus sed pro pietate pro veritate pro castitate pro fide pro eterne vite desiderio, teneris corporibus fortibus animis dura tulere supplicia, duras mortes. Et, fateor, in his ipsis de industria longus sum, ut sexus, cui infamando scriptorum aliqui studuere, qualicunque stilo, vero certe, ni fallor, rerum testimonio ornatus, laudum suarum parte non careat. [29] Verum ut in summo pedem figam, teque, prelustris Augusta, cum altissima omnium et tue sortis femina dimittam, que virtus Livie que maiestas que gloria! Hec apud Cesarem Augustum eum tenuit locum quem tu hodie apud eius successorem Cesarem nostrum tenes, non tori tantum sed consilii totiusque vite particeps; facunda ante omnes et affabilis, et que fide prudentiaque sua meruit integrum atque perpetuum tanti principis amorem, quem ante se coniugum nulla meruerat; [30] quod te quidem iisdem artibus et fecisse et facturam esse confido. Sed ne sermo longior tedium ferat, filiam tibi datam celitus velut arram nobilioris partus et gaudii plenioris leta complectere, et quod te seque dignum est, tuis illam moribus imbue, tui effice miratricem; neque diffidas quam Cesar ex te genuit, et parentibus similem et cesareo quoque coniugio dignam fore.
Mediolani, X Kal. Iunias.

9

Ad Socratem suum, consolatio cum consilio.
[1] Movisti animum, fateor, et nisi iam ratio viam gemitibus obstrueret fixumque esset fortune nolle succumbere, movisses forsan et lacrimas. In literis quidem tuis verum sensi quod oratoribus placet, plus ad commiserationem excitandam posse virilem querimoniam quam femineos eiulatus. [2] Si enim status tui duritiem molliter questus esses, si fortune violentiam, ut magna pars hominum, muliebriter deplorasses, doluissem utique; nam quis unquam amicus amici damnum letus audivit? Nunc vero cum te videam inter procellas humanarum rerum, quamvis iratum ventis, erectum tamen, eo tibi profundiori caritate compatior quo magis intelligo indignum te hac sortis iniuria et nisi me amor fallit, letiora promeritum.
[3] Precipue autem motus sum et altius indolui ad illum epystole tue locum ubi ais te et nature tenerioris et in diebus iam progressum tuis et vereri ne, deserta patria ubi mori optabas, cogaris tandem alienas ambire provincias peregrinatione intempestiva et molesta et qua nil tristius pati possis. [4] Quid ad hec dicam? negem gravia esse, que sensus animi docet esse gravissima? iubeam ferreum esse cum sis carneus? moneam non videre que in oculis sunt? horter oblivisci vulnerum que novis ictibus assidue recrudescunt? Facilius dicuntur ista quam fiunt; fiunt tamen si ingenti nisu assurgens animus frena momorderit, seque supra se ipsum erigens, pedibus humana substraverit. [5] Quod ipsum, fateor, sine presentissimo Dei auxilio fieri nequit; hoc unum, hoc primum atque ultimum, quod scrutantes cunta philosophi non viderunt, nobis in omni nostra adversitate suppliciter implorandum est. [6] Cetera illa vulgata sunt: ludos suos agere fortunam, dum blanditur metuendam, irridendam dum tonat, dum fulminat contemnendam; eo sibi minus fidei esse quo letiora promiserit, eo minus constantie inesse quo maiora prestiterit, eo minus telorum superesse quo plura sparserit; facilius illam sub iugum mitti quam ad stabilem amicitiam trahi posse; cedere solitam insultantibus, [7] cedentibus insultare, nutantes impellere, cadentes opprimere; nullis hanc armis melius quam patientia superari, magnis malis magno animo resistendum; nullam in hac area laborum spem quietis, non "militiam" modo sed prelium esse "vitam hominis", in aciem venire quisquis in lucem venit, nil vallo, nil excubiis profici, nullum tempus indutiarum, [8] paratum semper esse discrimen, nec nisi nocte, hoc est morte, pugnam dirimi; contra fortune impetus fortitudinem esse pro clipeo, pavidos pro inermibus haberi, his qui plus metuunt plus esse periculi, urgeri profugos, [9] stratos obteri, stantes non posse calcari, corpus etsi nolit, animum nisi consenserit, non prosterni; nil volenti difficile, nil importabile sapienti, nil mestum nisi quod mestum creditur, pro arbitrio fingi vel amara vel dulcia, omnia ex opinionibus pendere, forti animo nichil durum, molli autem dura omnia videri, [10] felicibus male, miseris bene esse si velint; non cedendum difficultatibus, adesse finem terribilium, iri per labores vite ad sepulcri requiem, fugere ista dum torquent, gravia vite bella sed brevia et perexigui operis ingentia premia; in alto sitam esse gloriam, in imo dedecus, in aprico voluptatem, in confragoso virtutem; marcescere animum delitiis, [11] laboribus splendescere et mollitie contrahi solere rubiginem, asperitate detergi; nil tam viro proprium quam laborem, ad hunc nasci hominem ut ad volandum avis ad natandum piscis; scortum infame sub meridiem in sinu fedi amatoris conquiescere, virginem sacram gelu hispidam media solam nocte consurgere; iacere egrum in grabatulo, sedere parasitum in convivio, stare in prelio bellatorem; [12] inter fluctus nautam, inter pocula bibulum, inter vulnera militem spectari; sudare Thersitem sub lodice, sub armis Eacidem; Sardanapalum somno et voluptatibus infamem, clarum laboribus Herculem; stertere lixas ac leuones dum dux vigilat; durum athletam duellis durioribus exerceri; cariorem regi suo quem gravioribus probat experimentis; languidum otium his permitti in quibus spes gloriosi negotii nulla sit; cum prosperitate pacem nobis ambiguam, honestum cum adversitate certamen; [13] unum in vita bonum esse, unum malum, reliqua indifferentia et que sequi soleant animum possidentis; speciosam sed honerosam sarcinam esse divitias, errore potius vulgi quam doctorum iudicio preciosas, splendidam esse sed gravem auream cathenam; eminentis fortune gradum precipitio proximum, humanam potentiam nil aliud quam claram optatamque miseriam, sublimis vite cursum nil aliud quam sonoram et lucidam tempestatem, nil exitum aliud quam ruinam; [14] non minus pungere gladium cuius capulum yaspis illustrat neque minus stringere laqueum cui preciosus e serico nodus est; patriam viro omnem mundi angulum, exilium nusquam esse nisi quod impatientia fecerit; cum inhiare celestibus mens ceperit, ubique illi exilium fore donec pervenerit quo suspirat; [15] sapientem bona sua secum ferre quocunque ierit, nichil illi naufragium obesse, nichil incendium seu rapinam; eam que paupertas dicitur levamen esse solicitudinum atque discriminum, id quod exilium vocant, fugam innumerabilium curarum; mortem bonis et laborum finem et felicissime quietis initium. [16] Mille sunt huiusmodi et magna licet ex parte vulgo incredibilia videantur, inter doctos tamen atque expertos nichil verius, nichil est certius; que quoniam supervacue, nisi fallor, auribus tuis inculcem, ad alia protinus stilum flecto.
[17] Sentio te persecutionem pati propter meum nomen; quod in me non audent, in te lividum virus effundunt. Curabo ne noceant; sed quod invidie proprium est, se se malo suo crucient, eo miseriores quo nobiscum agi senserint felicius. Non patiar ut mali plusquam boni tibi attulisse nostra dicatur amicitia; afferri tibi vis non potest: ne te vilissimorum mine hominum deiciant, cave. [18] Solare mestum animum; non est ille miser nec erit quidem, nisi se faciat. Vis videre quam non sis miser? cogita quam multis invidiam facis; nemo simul invidiosus et miser est. Dum urgeris, sta; dum terreris, fide; assurge dum premeris; dic animo, dic corpori virgilianum illud famosissimum:
Durate et vosmet rebus servate secundis;
dic illud eiusdem:
O sotii — neque enim ignari sumus ante malorum —,O passi graviora, dabit deus his quoque finem;
ille, inquam, Deus qui aliis multis et variis finem dedit.
[19] Cura, obsecro, ne tuis et bonorum omnium publicis hostibus captatam ex te gaudendi prebeas materiam neve illis vacuum locum linquens patriam deserendam putes. Non est firmi animi et in solido fundati levis aure flatibus agitari. Cannensi clade debilitatis animis, auctore Cecilio Metello, consilium initum fuerat Italie relinquende. Id Africani tunc adolescentis virtute discussum est, qui stricto gladio super capita consultantium iureiurando astrinxit eos neque patriam deserturos neque passuros deseri. [20] Aude vir in primo fortune murmure quod adolescens in extremo eius vulnere est ausus; aude in te ipsum quod ille in alios; aude in unum quod ille in plurimos ausus est. Consternatis affectibus gladium rationis intenta; coge illos mutare consilium, si consilium abeundi placuit; alioquin fluctuantem siste animum et coge in meliorem iurare sententiam. Multa fert secum dies, nulla fortuna perpetua est, multa remedia non expectantibus provenere, nunquam desperatio sera fuit, unde forte non putas veniet auxilium tibi. [21] Quod ad me attinet, comunicare tecum omnia propositum est atque in primis amicitias; qua in re nulli usquam mee sortis homini cesserim vel nobilitate vel gratia vel fide vel numero. Scripsi iam nunc magno illi amico de rebus tuis ut petisti opemque eius minime defuturam tibi persuadeas velim. Interim forte ipse adero; "Psyllum" venturum credito, "abrotinum" erit in manibus; spero fore ut vel afflatu ipso serpentum sibila conticescant. [22] Sin omnino pro tempore subducere caput invidie decrevisti, habes in tempestate hac vicinum et paratum portum. Scio te magno mei desiderio teneri; etsi enim animos virtute coniunctos utque ait Ieronimus, "Cristi glutino copulatos" nichil sit quod separet, non locus non tempus non oblivio non tedium non spes non metus non invidia non ira non odium non fortuna non carcer non vincula non divitie non paupertas non egritudo non mors non sepulcrum et resolutum corpus in cineres, ideoque vere amicitie immortales sint, est tamen dulcedo quedam non parva presentie. [23] Ea nunquam ex quo primum distrahi cepimus, tandiu nobis ante hoc tempus erepta est; iam michi septimus sine te in hac regia urbe annus agitur. Age ergo, quid cessas? expectatus exoptatus exoratus adveni, sic tamen ut non metu hostium pulsus, sed amici tractus desiderio videare, vereque ita sit. Pelle moram, propera; michi simul tibique morem gesseris multisque preterea quibus pridem carus, nondum notus, magnam tui opinionem — quam presentia, michi crede, non minuet — premisisti. [24] Surge; non te desuetudo segnem fecerit, nil te terreat, nil moretur; surge, breve est iter. Alterum fiet: aut ego te hic vinciam aut tu me hinc solutum tecum revehes; utrumvis accidat, haud irritus fuerit adventus tuus, nempe et me reviseris et Italiam inviseris et tantisper interea quieveris, frustra in ventos invidia seviente. Diriment te Alpes ab anguibus, que nunc dirimunt ab amico, et quem impediunt tuebuntur et contegent, donec veneni fons ac principium aruerit, quod propediem michi futurum spondeo. [25] Tu, queso, ne dubites; sed sive moram sive iter elegeris, magno fiat animo quicquid fiet. Que summa spei est, aderit Deus superborum hostis, dux humilium, Deus, inquam, ipse aderit, et ego pro viribus absens presensque non deero. Proinde quia facilitatem simul ac magnitudinem animi tui novi, non instabo amplius, ne quod amicitie est, diffidentie videatur; unum peto, memorem te mei nec oblitum tui; demum, ut Cesareo verbo utar, "iubeo te bene sperare". Vive et Vale.
Mediolani, IX Kal. Iulias.

10

Ad Nerium Morandum Foroliviensem, gratulatio recuperate valitudinis et fugiendi periculosi consilium laboris; multa insuper de acerrimo et proprio quodam casu suo.
[1] Gratum, ut in malis, habui quod ad me convalescentie tue priusquam egritudinis fama perlata est; Deo gratias, qui minatur crebrius quam ferit tonatque sepius quam fulminat et sepe nos concutit non ut deiciat sed ut firmet nostreque conditionis admoneat. Nullius unquam patris pietas tanta fuit, que Patris Eterni collata clementie, non severitas, imo vero crudelitas videretur; hanc Ille clementiam in nobis iugiter, et sepe non sentientibus nobis, exercet, cuius si intermissio ulla esset, nos nichil essemus; sed tunc conspectius eminet quando gravi cuipiam presentique periculo eripimur. [2] Et ubinam, queso, mortalibus non grave semper presensque periculum? nec unquam certe, nec usquam sine periculo vivimus; etsi interdum alicubi sine periculi suspitione vivamus, par ubique periculum, non par metus; unde fit ut non semper periculo liberati gratias agamus, "ignari" scilicet "rerum" et "ingrati salutis", ut Maro ait; alioquin nunquam mens, nunquam lingua cessaret, nunquam cessante misericordia. [3] Compresso autem metu aliquo insigni, tum demum grates agimus, tum vota persolvimus. Pro hac causa et tu nunc in propria et ego in amici salute voti reus sim, non profanis extorum sacris, sed sacrificio laudis aram cordis restitutori tuo, servatori omnium adolentes. [4] Tibi vero preterea pauca subiunxerim. Sepe te monui ne corpus tuum necessariis satis attritum atterendumque laboribus, supervacuis premeres; ne ingenium ad literas natum, ad arma converteres, ubi et periculi amplius et minus delectationis aut glorie est; quamvis, ut verum tibi preconium non subtraham, vix norim cui magis hac etate conveniat illud Catoni seni a Tito Livio tributum, cui scilicet «versabile ingenium sic pariter ad omnia fuit, ut natum ad id unum diceres quodcunque ageret». [5] Non tamen id michi negaveris, ipsum ingenium tuum, si suam illi libertatem dederis, si frena laxaveris, etsi ad omnia possit, ad literas diversurum. At tu quasi consilii mei tuique corporis immemor et tui desertor ingenii, per estus et glaciem, per imbres et pulverem, per vepres et lubricum assidue volveris, nec ancipites casus vides nec circumfusa discrimina. [6] Oro te, opiniones hominum pessimas atque falsissimas aversare et naturam sequere; illa te ducet ad tuum finem; nunc aliena sectaris, non quia tibi hec placeant, cui nil penitus preter honestum placet, sed ut tu aliis placeas, quibus forte non placuisse sit satius. Et de te quidem hactenus; ad me ipsum redeo.
[7] Rure habito, haud procul ab Ardue amnis ripa, et quoniam non aliter mei te quam tui me solicitum scio, qualiter michi nunc sit, cum audieris, puto, mirabere. Scis olim me ex omnibus, qui apud ullas gentes quocunque tempore scripserint — tecum in hoc ut in multis unanimem — singulariter Ciceronem mirari et amare. [8] Neque enim vereor ne parum cristianus sim, si ciceronianus fuero; nichil enim contra Cristum Cicero loquitur, quod certe meminerim; et siquid forte contra Cristi doctrinam loqueretur, id unum est, quod nec Ciceroni nec Aristotili crederem nec Platoni. Quando enim homini crederem, quod nec angelo crediturus sim, apostolico consilio fretus ubi ait ad Galatas: «Sed licet nos aut angelus de celoevangelizaret vobis preterquamquod evangelizavimus vobis, anathema sit»? [9] Neve a Cicerone digrediar, sepe ille quidem deos nominat seculi sui morem sequens; quin et volumine integro deorum naturam tractat, ubi si acrius attendatur, deorum turbam et inania nomina non tam celebrat quam irridet ac detegit; et certe ubi ex proposito loquitur, unum Deum eumque "principem" mundique "rectorem" vocat. [10] Et licet, ut sepe dixi et scripsi, forte paratum veritati periculum timeret, alicubi tamen ingenue fassus est non convenire philosopho dicere «deos esse». Quis michi igitur vere fidei obicem Ciceronem statuat aut quasi peregrini vel, quod maioris inscitie sit, inimici nominis conflet invidiam? [11] Cristus equidem Deus noster, Cicero autem nostri princeps eloquii: diversa fatear, adversa negem. Cristus verbum est et virtus et sapientia Dei patris; Cicero multa de verborum arte deque virtutibus et humana sapientia locutus est, vera utique et idcirco veritatis Deo absque ulla dubitatione gratissima. Cum enim Deus veritas viva sit, cum, ut ait pater Augustinus, «omne verum a veritate verum sit», hauddubie quicquid ab ullo verum dicitur, a Deo est. [12] Cristum, fateor, nosse non potuit, paulo ante rebus humanis exemptus quam Cristus Deus homo fieret. Flenda nempe viri sors; nam ut altissimi et divini prorsus ingenii fuerat, si vidisset Cristum aut nomen eius audivisset, quantum ego opinor, non modo credidisset in eum sed eloquio illo incomparabili Cristi preco maximus fuisset; quale aliquod de altero principe latine facundie, Virgilio poeta, cum ad eius tumulum venisset, apostolus Paulus et flevisse legitur et dixisse. [13] Cur autem id Cristus ipse noluerit, non est querenda ratio ab Illo cuius voluntas ratio summa est; quantum tamen ad altitudinem divini consilii humane se erigunt coniecture, nec potentiam cum posset, nec mundanam sapientiam nec eloquentiam quesivit, cui non persuadere dictione, ut rethorici docent, sed cecis et errantibus nude lumen veritatis ingerere propositum erat, atque "infirma mundi eligere", [14] sicut scriptum est, "ut fortia" queque "confunderet, et sapientiam sapientum perdere et prudentum prudentiam reprobare", denique "stultam facere sapientiam huius mundi" et "per stultitiam predicationis salvos facere credentes", ne, si aliter fecisset, non celestis et divina veritas quam docebat, sed terrena vis aut humanum artificium videretur, atque "in sapientia verbi", ut ait Apostolus, "evacuaretur crux Cristi".
[15] Ceterum vir ille de quo loqui ceperam, michi ab ineunte etate tam carus semper et tam cultus, Cicero, qualiter modo mecum luserit, hinc audies. Est michi volumen epystolarum eius ingens, quod ipse olim manu propria, quia exemplar scriptoribus impervium erat, scripsi, adversa tunc valitudine, sed corporis incommodum et laborem operis magnus amor et delectatio et habendi cupiditas vincebant. [16] Hunc librum, ut michi semper ad manum esset, in bibliothece ostio, posti innixum, stare solitum vidisti. Dum vero sepe locum, aliud cogitans, ingredior, accidit ut toge fimbria inadvertens librum ipsum impingerem; ille cadens levum michi crus non multo supra talum ictu exiguo perstrinxit. Erigo illum iocans, et: 'Quid' inquam, 'rei est, mi Cicero, cur me feris?'. [17] Ille nichil, sed eodem postridie redeuntem rursum ferit rursumque cum iocis erigitur in suam sedem. Quid te moror? Lesus iterum atque iterum expergiscor, et quasi indignantem humi esse, altius attollo; sed cum iam crebra concussione repetiti loci fracta cutis nec spernendum ulcus extaret, sprevi tamen, potius rei causam quam rem ipsam librans; itaque nec aquis abstinui, nec equestri vectatione, nec pedestri itinere temperavi. [18] Expectas finem? Paulatim quasi se sperni dolens vulnus intumuit, et subinde nescio quenam caro discolor et virulenta succreverat. Tandem igitur cum iam dolor non iocos tantum sed somnos requiemque lacesseret, ut non magni animi contemptus sed amentie videretur, medicos coactus arcesso, qui multis iam diebus huic non amplius ludicro vulneri incumbunt, non sine cruciatu et periculo lesi artus, ut perhibent. [19] Etsi illorum pronosticis in utranque partem quantum sit fidei apud me nosse te credam, et fomentis tamen crebris urgeor et solitis cibis arceor et insueta corporis quiete contineor; invisa omnia, atque illud in primis quod voluptuosorum epulis uti cogor. Sed iam res ad salutem spectat, ut et tu quoque prius convalescere quam egrotasse me noveris. [20] Una michi frequens indignatio, quod omnis ferme collisio ac dolor in hanc unam corporis partem prescripto de more incidit, ut non inepte famulus mecum iocans inter humiliora servitia sepe fortunarum tibiam nuncupare soleat. Sepe illa me per omnem vitam exercuit; multum tempus, a puero incipiens, id quo nichil tristius facio, iacere compulit. [21] Quid dicam? parum abest quin, non dico admittam, sed lentius respuam fati nomen, quando non modo quisque hominum sed humani queque pars corporis atque anime suam sortem habet. Et sane suspectum potius nomen hoc pro eo quod ad impium sensum quibusdam pravis et obliquis ingeniis trahi solet, quam res ipsa falsa est. [22] Siquidem a "fando fatum dicitur" et, ut ait David, «semel locutus est» Dominus et quod Ille locutus est, utique fatum est. Ut enim prophetice gravitati poeticum assit eloquium,
grave et immutabile sanctisPondus adest verbis et vocem fata sequuntur,
ut ait Statius Pampinius. Atque ita fatum ac divina providentia unum sunt; quod qui ita intelligit, non fallitur, licet propter eam quam dixi suspitionem nominis, tenendam sententiam, corrigendam linguam admoneat Augustinus. [23] Nos autem verbi disputationibus omissis, rem ipsam pia et minime pertinaci opinione teneamus, ipsam in omnibus veritatem non victoriam aucupantes et semper ex verbis animi presidium elicientes intrepidi, paratique simus non ad hoc aut illud mali genus, sed ad omnia. Nichil enim mali est, quod non homini dum vivit impendeat. His malis omnibus viteque periculis sola mors liberat. [24] Ceterum in hoc meo casu, de quo plura quam pro re dixerim, suum forte nomen impletur; sic enim vulgo quod infaustum est, levum aut sinistrum dicitur, quamvis illud non me lateat, in auguriis leva eadem esse que prospera, unde est apud poetam: «intonuit levum», letumque est tonitru quod est levum, ea scilicet ratione, quod que leva sunt nobis, dextera sunt superis, unde omnis prosperitas expectanda est; licet hic quoque inter nos Graiosque et barbaros multa sit lis, quod, ut diximus, nos sinistra, illi etiam in auguriis dextra putant esse felicia. [25] Que ambages quoniam procul ab incepto sunt, illud ad summam noveris, hanc infaustam ac sinistram tibiam passam modo quod solita est sed insperato ab hoste. Ita dilectus meus Cicero cuius olim cor, nunc tibiam vulneravit. Tu integer et illesus, Vale.
Idibus Octobris
, nocte media.

11

Ad eundem, de amico suo quodam fidelissimo miroque homine.
[1] Iam satis rerum mearum minutias legisti; satis ciceroniani vulneris processit historia. Ne autem solum Ciceronem diligi ab ignotis credas, unum illis adiciam, quod licet vetus apud te, nova animum admiratione perfundat. [2] Est hic semper in oculis Pergamum, Italie alpina urbs; nam, ut nosti, alia huius nominis in Asia est, olim Athali regia, Romanorum post hereditas. In hac nostra vir est unus literarum tenui notitia sed ingenio acri, si tempestive literis datum esset; artificio autem aurifaber inque eo longe eminens; quodque optimum habet hominis natura, mirator amatorque rerum excellentium, auri vero, quod quotidie tractat, opumque fallacium nisi pro necessitate contemptor. [3] Et hic quidem iam etate provectior, cum forte meum nomen audisset, fame lenocinio confestim in amicitie mee studium vehementer exarserat. Longius eam, si quibus ille tramitibus ad huius modestissimi voti successus ambierit, exequar; quid fidei honestarumque blanditiarum in me meosque omnes exercuerit, ut ad me longe positum familiariter atque ardenter accesserit, ignotus facie sed iam proposito notus et nomine, quid ve animo gereret in fronte atque oculis scriptum habens. [4] Quid putas? num sibi me negaturum quod nulla barbaries, nullum ferox animal negasset? delinimentis et fido ac perpetuo flexus obsequio, tota virum mente complector; neque enim sat me hominem rear, si honeste amanti sim durior ad reddendam vicem. [5] Ille autem exultare gloriari gaudium animi vultu voce gestu prodere, et quasi voti compos augustissimi altiora respicere et totus in virum alterum repente converti; iam primum patrimonii sui partem non exiguam in meum decus expendere, signum nomen imaginem novi amici in omnibus domus sue angulis, sed in pectore altius insculptam habere; partem alteram scribendis quecunque michi stilo quolibet effluxerunt; et ego negata maioribus sibi haud duriter scripta largiri, ardore hominis ac novitate propositi delectatus. [6] Quid vis? Paulatim ille priorem vitam, actus et studia moresque dedidicit, et pene omne quod fuerat, sic exuit, ut sui omnes mirentur ac stupeant. Ad extremum, me dehortante et sepius admonente, ne sero literarum studio curam rei familiaris abiciat, ad hoc unum michi surdus et incredulus, fabrilem deseruit officinam, gimnasium et artium liberalium magistros colit, delectatione eximia, mira spe, quam fortunatus studiorum nescio, sed votivo, nisi fallor, dignus eventu, qui tanto impetu tam honestam rem tantoque reliquorum omnium contemptu appetat. [7] Et sibi quidem ingenium fervorque animi, civitati autem illi magistrorum copia semper fuit; obstare sola videtur etas hominis, quamvis et Platonem et Catonem tales viros, illum provecta etate philosophie, hunc in senectute literis grecis haud frustra operam dedisse compertum sit; fortasse autem hic meus ob hoc ipsum non indignus fuerit qui aliqua in parte mei operis inveniat locum. [8] Est igitur viro nomen Henricus, cognomentum Capra, animal expeditum impigrum frondis amans et natura semper in altum nitens; inde autem dictum Varro extimat quod virgultum carpat, ut sic capra, transportata litera, quasi carpa; quod si cuiquam, hauddubie huic nostro debitum scias, qui si mane silvam attigisset, crede michi, distentum uber atque uterum retulisset. [9] Hec tibi olim cunta notissima, sed noscenda aliis dicta sint; quod sequitur adhuc nescis. Hic ergo talis in se et erga me talis iandudum orare institit ut seque suumque larem adventu dignarer meo et unius saltem lucis mora, sicut ipse aiebat, omnibus seculis gloriosum ac felicem facerem. Hoc eius desiderium non absque difficultate aliquot iam per annos traxeram; nunc tandem et vicinitate loci et non precibus solum sed obsecrationibus et lacrimis evicit ut flecterer, elatioribus licet amicis obstantibus, quibus honore indigna videretur humilitas. [10] Veni ergo Pergamum III Idus Octobris ad vesperam, eodem illo vie duce qui hortator fuerat, et subinde trepidulo ne me interim consilii peniteret atque ideo modis omnibus satagente per se perque alios, ut a sensu itineris confabulando diverterer; itaque planum iter et breve non sentientes egimus; quidam vero me nobiles prosecuti erant ob id maxime ut tam fervidi hominis secreta cognoscerent. [11] Cum ad urbem igitur ventum esset, et ab amicis obviam progressis multo cum gaudio excipior, et a preside provincie et a belli duce et a primoribus populi, certatim pro se quoque instante, in palatium publicum et nobilium domos vocor, illo interim mire anxio et tantis precibus pavente ne vincerer. Feci autem quod me dignum credidi: ad humilioris amici domum cum sotiis descendi. [12] Ibi vero ingens apparatus, cena non fabrilis non philosophica sed regia, thalamus auratus, cubile purpureum, ubi nec iacuisse nec iaciturum esse alium persancte iurat, librorum copia non mechanici sed studiosi hominis et literarum amantissimi. Ibi noctem illam egimus: nec unquam, puto, letiore hospite ulla nox acta est; tanta enim letitia gestiebat, ut timerent sui ne forte in morbum aut amentiam verteretur, sive, quod multis olim accidit, etiam in mortem.
[13] Inde vero die proximo honoribus et concursu hominum pulsus abii, preside ipso atque aliis multo pluribus longiusque quam vellem comitantibus, et amicissimo hospite vix serum lateri avulso, sub noctem ipse rus redii. [14] Habes, mi Neri, quod tibi non incognitum volebam; hic nocturnarum epystolarum limes sit; iam enim hec inter ad auroram scribendo tulit impetus, fessumque matutine quietis admonet soporifera noctis pars. Tu vale feliciter, nostri memor.
Scripta rurali calamo,
Idibus Octobris
, ante lucem.

12

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, de laxandis temporum angustiis sistendaque vite fuga.
[1] Angustum vite spatium laxare proposui; id quibus artibus fieri possit interroges. Fugacissimum quidem tempus est, frenarique ullo ingenio non potest; seu sopito, seu vigili labentur hore dies menses anni secula; omnia que sub celo sunt, mox ut orta sunt, properant et ad finem suum mira velocitate rapiuntur. [2] Nulla intermissio, nulla quies, non maior dierum quam noctium fuga est; ex equo soliciti prodeunt ac segnes, et qui videntur stare, festinant; non ut in mari ventis alternantibus varia navigatio, sed unus semper est vite cursus isque celerrimus; nunquam regredi nunquamque subsistere est; tempestate qualibet et omni vento provehimur; his mollior, his durior, his longior, his brevior via: omnibus una celeritas est. [3] Non eodem calle sed iisdem passibus gradimur, diversisque tramitibus omnes unum petimus finem; nec ideo quod hic illo serius pervenit, lentius incessit; sed vie plusculum et meta remotior fuit, que quamvis remotissima videatur, hauddubie iuxta est. [4] Ad hanc imus magno impetu; omne momentum nos impellit et invitos ex hoc pelago in portum trudit, vie amantes, metuentes termini, preposteros viatores. Frustra tergiversamur, ire oportet, imo vero pervenire; iter a tergo est, finis ante oculos. [5] Quid faciam ergo seu quod istud laxande vite propositum est? Dicam tibi. In primis, fateor, componendum animum ad amorem finis; nam quid, queso, tam salubre quam discere ut libenter facias quod facere vel coactum oporteat? Ubi didicerit animus inania non timere, amare naturalia, inevitabilia etiam optare, tum securus atque alacer expectabit quod tam meste tam trepide humanum genus expectat. [6] Id ego nulli penitus posse contingere arbitror, nisi qui peregerit omne id propter quod maxime vivere exoptabat, rarum genus soliusque virtutis studio deditum. Hoc est enim illud "vivere vita peracta" cuius mentio apud Senecam est; quo vite genere, ut opinor, nichil est dulcius, quando nichil terret, nichil solicitat, nichil angit, nichil expectatur, nisi quod adeo venturum esse certum est, ut nullo obice possit arceri; quando presens bonum recordatio preteriti venturique spes accumulant. Ad hunc finem non perveniunt qui post concupiscentias suas eunt; nunquam enim peragunt qui semper incipiunt, nunquam impletur futile aut pertusum vas, nullus infinito finis est; semper autem recens, semper incipiens, semper vaga et infinita cupiditas est. [7] Qui hanc igitur sectantur, infinitum iter arripiunt, atque ideo nec quiescunt nec quiescere quidem possunt, quia dux eorum, concupiscentia, non quiescit. Horum vita non finitur sed abrumpitur, inter ordiendumque succiditur; illorum vero vite peractis officiis felices otioseque reliquie sunt; horum igitur imperfecta desinit, illorum perfecta durat vita, et tum demum iocunda, tum vera vita esse incipit, dum perfecta est. [8] Michi uni ex eorum grege qui medium locum tenent, cui necdum peracta, nec in longum cupiditatis imperio protrahenda nunquamque peragenda vita est, cui aliquid, cui multum desit, sed finitum tamen, cui preterea ad peragenda que superant non multis seculis sit opus, sed tamen tempore opus sit et sole temporis angustie timeantur, ea quam dixi laxandi temporis necessaria ars videtur.
[9] Id iterum quonammodo fieri queat, percontabere. Totum in ipsius temporis dispensatione consistit; fundunt vina ebrii, obsessi etiam aquis parcunt; prodigalitatem copia, egestas parsimoniam parit; sepe sub extremum quid ab initio agendum fuisset, apparere incipit; imo nunquam fere consilium et facultas coeunt. [10] Hebet illud dum hec viget, dumque illud intenditur hec lentescit; alioquin feliciora essent humana negotia et ceptorum exitus letiores. Nunc ubi nosse incipit, posse desinit; mallem prius, sed non est iuvenilis ingenii tempori precium imponere. [11] Male enim extimat quisquis abundat; par est autem abundare, quantum ad hec attinet, et abundare se credere; siquidem error omnis non in rebus sed in opinione consistit. Nulli mortalium tempus abundat, sed huiusce rei penuriam non ex equo omnes intelligunt. [12] Equidem omni etati caligo venturi temporis equa suffunditur, nichilque plus certi habet florentissimus adolescens, quam procurvus et capularis senex, nisi quod plus sperat eoque sepius et gravius hac spe fallitur, et sepe tutior est qui minus sperat. Mille sunt rerum, mille hominum species, sed in his omnibus nichil magis quam spes una circumvenit. [13] Hac ne in finem circumveniar, aperire oculos incipio; satius est enim sero quam nunquam sapere. Cuius rei primum prodigus, ex hinc largus fueram, iam parcus iamque avarus et tenax fieri velim. Hora quidem admonet, necessitas cogit; non est iocandi locus; preveniemur et prevertemur in mediis, michi crede, conatibus, nisi expergiscimur et obstamus; et nisi totis animi viribus assurgimus, opprimemur. [14] Itaque iam me ipse mearum status rerum et intellecta iantandem periculi magnitudo, non minus quam Themistoclem trophea Miltiadis, e somno excitant. Sepe me semisopitum, adhuc clausis oculis sed experrecto animo, cura vigil stratis excutit, ita ut lumen, quod michi de more pernox excubat, non videam, sed pretenta manu quasi per tenebras ad proximum famulum excitandum proficiscar. [15] Interdumque michi accidit, quod rideas, ut apertis interim oculis, conspectum lumen extinxerim, ne superveniens famulus frustraque se vexatum intuens, secum ipse vel tacitus meas rideret ineptias, et nescio quid aliud, rerum nescius, cogitaret. [16] Sic sum, et quamvis more peniteat, consilii non pudet. Utinam hec iuveni mens fuisset; unum hoc saltem gratulor, seni erit. Utile illud et magnis principiis oportunum; sed hoc quoque non inutile nec spernendum; et si in alterutro delinquendum erat, mane dormitasse maluerim quam sero. [17] Graviora sunt enim que ad exitum spectant; periculosissimus error extremus est; de omnibus vite annis una mortis hora pronuntiat. Ad hanc componi singularis et summe providentie opus est; huc olim omne tempus atque omne studium vertendum erat; quod si effusum inutiliter dolemus, saltem reliquias relegamus, et quod desidia periit, diligentia reparetur. [18] In hoc nitor, haud veritus ne id michi vitio detur, quod parcior irreparabilis rei sim; ut enim pecunie infamis, sic quarundam rerum exacta tenacitas gloriosa est. Quis cerimoniarum observantiam in religioso non laudet, tenacitatem pudicitie in matrona, in studioso temporis parcitatem? [19] Hanc amplectar, hanc teneam, hac qua datur amissi temporis damna restaurem; hoc meditor, huc suspiro, huc forsitan duce Deo et magna animi intentione perveniam. Curabo nequid pereat; si id non assequar, ut minimum. [20] Cum somno et voluptate tempus partiar; non sinam ut ullam partem mei iuris occupent. Est, ad quam provocem si premar, virtus, incorrupti fons iudicii et rationis arx inexpugnabilis atque invicta; si lis finium incesserit, huc questio referenda, hinc petenda sententia est. Optarem sine competitoribus agere; sed non licet: hos michi consortes corpus dedit; comuni dividundo iudicium experiar. [21] Cogam, si potero, tertia parte temporis esse contentos. Septem horas dormiebat Augustus in delitiis stratoque aureo, easque non integras, sepe interpellantibus somnum curis. Paciscar ego cum oculis meis sex illis ut sufficiant; hore due in reliquos necessarios usus eant; residuum michi cedat. [22] 'Non poteris' inquies. Pactus et expertus possum;
Nil mortalibus arduum,
ait Flaccus. Ita est; quedam nobis impossibilia torpor fecit, nichil prorsus impervium est virtuti; multa possemus, nisi desperata priusquam tentata liquissemus. [23] Fuit, ut fama est, et qui celum pennis peteret, et qui sub fluctibus animam conservaret. Rara sunt, fateor; sed talibus delectamur, omninoque fastidium frequentia, delectationem raritas parit.
[24] Habes non parvam propositi mei partem, cui illud addendum est, quod in hac parcitate temporis, Augustum sequens et inter tondendum radendumque legere aut scribere aut legentes audire et scribentibus dictare soleo; et quod neque de ipso neque de alio quod meminerim legi, inter equitandum cenandumque idem facere consuetudinem feci. [25] Itaque sepe, quod miraberis, equo sedens viam simul carmenque complevi, et dum procul ab hominum turbis sum, in alterutro Elicone nostro, nisi peregrini convive respectus impediat, semper calamus agrestes inter epulas eminet, nec ulla michi mensa sine pugillaribus tabellis instruitur. Sepe etiam nocte media experrectus, sopito lumine, ante omnia pulvinari herentem calamum arripui et ne concepta defluerent, inter tenebras scripsi, quod reversa luce vix legerem. He sunt cure mee. [26] Gloriabundus forte aliis visus sim; tu in hoc familiari colloquio vitam atque animum meum cernes, et intelliges me ex his pudorem potius captare quam gloriam, quod scilicet hac etate ullam aliam quam anime curam geram. Sic sum tamen, et michi persuadeo anime etiam profutura que molior. [27] Procedo enim cum securior, tum letior, quodque ait ille, quotidie discens aliquid senesco. 'Et quid' inquies, 'iam discendum censes?' Multa quidem: disco qualiter sponte mea iuvenis esse iam desinam, et quod semper cupide didici nec unquam nimis discitur, disco senescere, disco mori.
[28] Quorum in altero quorsum studio provectus sim, dies extrema testabitur— ancipitis enim experimenti est quod in omni tempore fieri nequit amplius quam semel —; in altero autem eousque prodii, ut accedenti senio in dies uberius grates agam malisque me vinclis absolvi et gravi honere levari; quin immerito, quantum hinc conicio, diffamatam etatem illam rear. [29] Profecto enim non etatis sed ignavie est quod accusator nature excusatorque sui populus annis imputat; omnis etas et virtutis et vitii et glorie et infamie capax est, ex quo primum intelligere ac ratione uti ceperit. Verum sicut humano victui per se ipsam bruma non sufficit, at si providentia estiva precesserit, haud inamena pars anni est, sic longe senectus inertie succedens, inops tristis et sterilis atque inutilis vite pars; eadem iuvente studiis prefulta solicite, dives bonarumque ferax artium atque utilis et iocunda est. [30] Que si ad nil aliud prodesset quam quod precedentium etatum omnium estus lenit, abunde, ni fallor, cause erat cur et optanda esset et amanda. Quis etenim, nisi ingratus, non gratiam habeat etati consulenti meliora et consummanti ea que ratio hactenus pigra neglexerit, denique quod est in homine pessimum, extirpanti, quodque est optimum, inserenti? [31] Sed redeo ad inceptum et precipuam illam studiorum curam, in qua ego sic exerceor, amice, quasi nunc ceperim, et si nichil amplius, satis est quod et multis interea curis gravibus abstrahor et obliviscor temporum et delector et iuvat vivere et ea quibus maxime conflictantur homines, vix sentio. Itaque divitiis alii, alii honoribus aut voluptatibus inhient; ego in hac divitias meas, in hac honores voluptatesque reposui. [32] Quod propositum nec puero defuit, nisi quod tum lentus ex commodo quasi matutinis ibam horis, nunc gradum quasi pulsus ingemino, versa ad occasum die, memorque quantarum rerum fundamenta iecerim, festino, laborum certus ambiguusque successuum; serum consilium non nego; sed quo serius sumptum, eo promptius exequendum. Accedunt exempla clarissimorum hominum, que salivam excitant torporemque decutiunt totisque iam fessum noctibus agitant. Nolo enim extimes unum Themistoclem aut unum esse Miltiadem; multi sunt. [33] Plura deinceps et cum maiora tum, ut spero, etiam tutiora sunt que restant; nuno presentem animi mei statum, cuius noscendi avidum te sciebam, nosti. His artibus nitor fugam rapidissimi temporis frenare si liceat, et hos pauculos dies morti subripere legendo scribendo cogitando vigilando. Si enim, quod magni dixerunt viri, somnus est mors, vita vigilia est; sic saltem pluribus horis vivam. Vale.
Mediolani, Idibus Novembris
, nocte media.

13

Ad eundem, de superioris epystole reliquiis et cetero vite cultu.
[1] Neque quod sepius paucorum semitam, neque quod interdum iter sequeris multorum, miror: alterum ut philosophus facis, alterum ut homo; nemo tam sapientie deditus, qui non quandoque ad humanitatem redeat comunem et publicis moribus condescendat, quamvis, ut verum fatear, non vulgaris sed philosophicus mos sit quem in te hodie notare decreveram, atque ideo prope iam principii peniteat semperque tu michi idem sis, semper unus ex paucis. [2] Siquidem vulgus inscium quo plura quesierit, pluribus indiget; pauci autem, hoc est docti homines, quo plura didicerint, pluribus inhiant; itaque ut habendi sic noscendi cupiditas inexpleta est. Tu nisi ultro superiorem epystolam accepisses, hanc minime, ut arbitror, exegisses. [3] Ille haustus hanc tibi peperit sitim, ut quoniam mei partem status audieris, nosse velis et reliqua, quid de victu faciam ac vestitu, de utroque dudum meis literis edoctus, sed, opinor, veritus nequid tenori tunc descripto locus aut tempus dempserit. Repetam ergo et quem vite modum in his teneam, quod hominum genus sequar, dicam. [4] Sunt qui nisi intra crustatos ebore parietes et nisi mollibus in plumis aut in recenti rosa nolint membra componere; qui nisi aureis ac gemmatis poculis leniri sitim posse non putent. Quid ergo? horum ne fieri iuvat ex numero? Ego vero longe non posse pati hec quam carere his non posse maluerim. [5] Sunt quibus delitie bilem excitent, continuata voluptas nauseam ferat; si gloriari licet apud te, ex his me non minus natura quam studium fecit. Ab annis teneris exquisitas epulas nisi perraro, longas vero mensas et in noctem tracta convivia semper exhorrui, semperque meum fuit quod serius sibi Flaccus idem tribuit:
Cena brevis iuvat et prope rivum somnus in herba;
semper, quod ut stupeas dico, [6] voluptatem ac divitum delitias, non tam studio virtutis, cuius amantior fuisse cuperem, quam illarum contemptu atque odio, et quod secum ferunt, tedii metu, eiusque, quam felicem vulgus iudicat, vite fastidio, aspernatus sum. [7] Rebellat tamen animus interdum rebellantque oculi; animum subit emulatio, oculos lassitudo, eosque in quibus aliquando michi placui demens, nunc in speculo sepe nocturnis vigiliis attritos liventesque conspiciens miror et an ille ego sim, tacitus mecum quero. Verum ita rebellant ut facile superentur. [8] De vestibus et reliquo apparatu olim ex me, dum in transalpino Elicone agerem, audisti. Ne falsam tamen opinionem plene frugalitatis indueris, cogita ruris incolam et rusticane faventem continentie, dum id scriberem, me fuisse. Ceterum quod fateri oportet, etsi non ad extremum solidos, duros tamen ac rigidos affectus vel frangunt loca vel molliunt. Alexandrum Persis, Hanibalem fregit Capua, quem Roma non fregerat, ut illud ab hoste eius acerrimo eleganter ac proprie diceretur: «Capuam Hanibali Cannas fuisse». [9] Neque solum viri unius virtus loci mutatione sed sepe totius gentis robur elanguit: macedonicum robor debilitavit Babilon, gallicam feritatem mitigavit Asia, romanamque virtutem fregit Hispania, fregit Africa, non quidem ferro hostili, sed exercituum ignavia et discipline militaris interitu. [10] Hic ipse populus tantus et tantarum opum, cuius iam pene pars factus sum, hauddubie barbaram habet originem; nunc — quid non mutatio loci potest? — nichil moribus gentis humanius, nichil est mitius. Transplantate succos mutant herbe; arbusta silvestria, si inserta fuerint, loci mutatione primevam exuunt naturam assumuntque aliam. [11] Quid intendam, vides, nam et ego — quid enim tibi res meas celem, quod non soleo? — prope alius rure michi videor, alius in urbibus; nempe ibi naturam sequor, hic exempla; inque hoc maxime sentio quam adhuc remotus inde sim quo pervenisse iam debui, uniformitatem dico votorumque constantiam, quam quisquis attigerit, metam tenet, et in quem stultorum navigatio non penetrat, tutum ac placidum vite portum. [12] Vel victor itaque vel invictus ad reliqua, in hac parte belli hereo, et qui gule somnoque frenos dedi, qui libidinem non frenavi, sed ope divini roris extinxi, leviora egrius domo, et in eo plus michi negotii est quod ad comunem et modestum, ne dicam philosophicum, vestis modum vixdum inclinare animum incipio. [13] Invaluit in me vetuste consuetudinis durum iugum, in quo discutiendo utique multus sum multumque brevi tempore profecisse videas; ita tamen ut et multum restet, sed iam magis adversus obsolete pudorem quam adversus preciose vestis inanem gloriam frons atque animus sint armandi, et fortassis efficiam necubi magnopere armis indigeant. Tu vale, nostri memor, et ora, obsecro, ut sic vivam qualiter vellem vixisse dum moriar.
Mediolani, extra muros, VII Idus Decembris.

14

Ad eundem, de suo ab Ambrosii ad Simpliciani domum transitu et ob hoc de Simpliciani vita aliquid.
[1] Potuit te in admirationem trahere superior data, quid adhuc tonante graviter bello extra muros ierim, quanquam fieri possit ut intra urbem habitans extra muros scripserim casu aliquo, ut fit, ad tempus urgente urbis tedio egressus; sed non ita est. [2] Itaque ut rem noris, scito me ad. III° Nonas Novembris ex Ambrosii domo ac vicinia, ubi michi iam septimus annus agebatur, extra antiquum civitatis ambitum, ab occidua scilicet ad arthoam plagam, ad Simpliciani claustrum commigrasse; tantus est amor libertatis et solitudinis et quietis. [3] Etsi enim, ut res sunt, vix hic speranda solitudo videatur, ea tamen conditio nove domus est, ut latenti "postico" salutatorum importuna acies facile "falli" queat, que facultas alteri habitaculo deerat. Mille passus et eo amplius in directum habeo secessus amenissimi; nam si extrema civitatis ambire voluero, multa sunt milia intra vallum, ubi, fere semper verso in tabernas et in forum vulgo, solitudo ingens sit; [4] sed hos mille passus ita michi cessisse totos noveris, ut partem agger arduus et densior sepes cingant, alteram apertam suapte natura secretus et infrequens et herbosus trames secet, per quem sepe solus aut uno comitatus, nemine obvio, nullo nisi exiguo vie flexu, sed apricis et umbrosis locis eam ac redeam, ita ut, nisi me prospectus et strepitus vicine urbis admoneat, silvis in mediis esse michi videar. [5] Hec me oportunitas et fuga hominum ex urbe detraxit, nec sum veritus ne egre ferret Ambrosius, cum ab eo nequaquam mente discesserim, quod ad patrem eius accesserim — sic enim Augustinus vocat Simplicianum: «patrem in accipienda gratia Ambrosii epyscopi» — nec timui ne dedecori michi esset ad illius domum pro quietiore vita pergere, ad quem se pro vite consiliis perrexisse idem ipse commemorat Augustinus.
[6] Illico autem ut hic fui, nichil antiquius habui quam ut sancti huius historiam flagitarem, non ultimam oblectationum ratus tanti hospitis vitam nosse. Oblatum est michi a monachis novum quoddam scolastici nescio cuius opusculum sine gravitate sine lepore sine ordine, quamvis, ut intelligere erat, sumptum ex AugustiniConfessionibus, ubi illi scilicet viri huius mentio inciderat; ceterum non ut ibi, sed huius novi literatoris arbitrio non modo inornata sed deformata et confusa omnia. [7] Stupens et stomacans librum pono. Nam quid aliud agerem? Transacta res est, iamque talis apud vulgus est vita Simpliciani quale fuit scribentis ingenium, sed apud omnia Videntem longe alia. Unde legentis ad memoriam rediit literati cuiusdam sed non eque boni viri dictum unum, qui aiebat tantam esse gloriam sanctorum quanta esset eloquentia scriptorum. [8] Venenatum plane verbum, licet consonum vel poete dicto vel historici; Flaccus enim ait:
Paulum sepulte distat inertieCelata virtus.
Crispus ait: «Eorum qui fecere, virtus tanta habetur quantum eam verbis potuere extollere preclara ingenia». Sed illorum evidens et vera, huius autem de quo loquor, occulte heresis suspecta sententia est; [9] illi enim de his agunt quibus virtute gloria queritur quibusque supremum "virtutis opus" est, maioris poete consilio, "famam factis extendere", que profecto sine scriptis aut nulla esset aut brevis; hic vero de sanctis qui non in strepitu popularis aure sed in Domino gloriantur, quorum nomen in libro vite digito Dei scriptum, mortalium scriptorum patrocinio non eget; et si omnis calamus iaceat, omnis lingua taceat, omnis hominum favor ac recordatio evanescat, nichilominus in memoria eterna erit iustus et "terricrepi" sermonis angustias spernet celestis glorie magnitudo. [10] Equidem Simplicianus hospes meus apud Dominum magnus valde, apud hunc suum historicum nimis familiariter et inculte habitus, limatioris stili operam merebatur, ex quo sibi nichil omnino, sed legentibus imitandi studium et devotionis fervor accederet. Esto autem; ut scriptor ydoneus non desit, ubi tamen rerum veritas queretur, si ignota domui sue est? [11] Constat ipsius Augustini testimonio Simplicianum "bonum Dei servum" extitisse, in quo "luxit gratia divina" et qui a "iuventute" in senium "devotissime Deo vixit", virum longo "studio dominice vie sectande multa edoctum" pariter et "expertum", qui Victorino, claro primum rethori urbis Rome, post pio Cristi martyri, familiarissimus et ad veram fidem magnus et efficax hortator fuit; [12] qui deinde Augustinum ad se, ut dixi, pro consilio venientem — quod utique magne virtutis opinione non caruit — ad humilitatem Cristi et spem vite melioris erexit; denique qui etate extrema omnibus aliis multis quidem et insignibus viris ad epyscopatum huius iam tunc magne urbis, obeuntis Ambrosii iudicio, sit prelatus; qui ut tanti suffragatoris sententiam honestaret, assumptum munus pastoralis cure summa rexit integritate atque eximia sanctitate. [13] Hec michi hactenus de hoc novo meo hospite nota sunt; cetera novit ethereus hospes suus. Et hec tibi dolore corporis cum animo decertante intempeste noctis silentio iacens scripsi difficillimo accubitu. Quid vis dicam? omnia cum labore, vel requies. Vale.

15

Ad Iohannem de Certaldo, purgatio ab invidis obiecte calumnie.
[1] Multa sunt in literis tuis haudquaquam responsionis egentia, ut que singula nuper viva voce transegimus. Duo ex omnibus non pretereunda seposui; ad hec breviter que se obtulerint, dicam. Primum ergo te michi excusas, idque non otiose, quod in conterranei nostri — popularis quidem quod ad stilum attinet, quod ad rem hauddubie nobilis poete — laudibus multus fuisse videare; atque ita te purgas quasi ego vel illius vel cuiusquam laudes mee laudis detrimentum putem. [2] Itaque quicquid de illo predicas, totum si pressius inspiciam, in meam gloriam verti ais. Inseris nominatim hanc huius officii tui excusationem, quod ille tibi adolescentulo primus studiorum dux et prima fax fuerit. Iuste quidem, grate memoriter et, ut proprie dicam, pie; si enim genitoribus corporum nostrorum omnia, si fortunarum auctoribus multa debemus, quid non ingeniorum parentibus ac formatoribus debeamus? [3] Quanto enim melius de nobis meriti sint qui animum nostrum excoluere quam qui corpus, quisquis utrique iustum precium ponit, intelliget, et alterum immortale munus, alterum caducum et mortale fatebitur. Age ergo, non patiente sed favente me, illam ingenii tui facem, que tibi in hoc calle, quo magnis passibus ad clarissimum finem pergis, ardorem prebuit ac lucem, celebra et cole, ventosisque diu vulgi plausibus agitatam atque ut sic dixerim fatigatam, tandem veris teque seque dignis laudibus ad celum fer. [4] In quibus omnia placuerunt, nam et ille dignus hoc preconio, et tu, ut ais, huic officio obnoxius; ideoque carmen illud tuum laudatorium amplector et laudatum illic vatem ipse quoque collaudo. In excusatoria autem epystola nichil est quo movear, nisi quod parum tibi nunc etiam notus sim, cui me plane notissimum arbitrabar. Ergo ego clarorum hominum laudibus non delecter, imo et glorier?
[5] Crede michi; nichil a me longius, nulla michi pestis ignotior invidia est; quin potius — vide quam procul inde absim — scrutatorem mentium Deum testor, vix me aliud in vita gravius pati, quam quod benemeritos et glorie et premii omnis expertes video; non quod aut hinc damnum ipse proprium querar aut contrario lucrum sperem, sed publicam sortem fleo, ad obscenas artes honestarum premia translata conspiciens; etsi non sim nescius, quod quamvis meritorum gloria ad merendi studium animos excitet, vera tamen virtus, ut philosophis placet, ipsa sibi stimulus, ipsa est premium, ipsa sibi cursus et bravium. [6] Proinde quia tu michi materiam obtulisti, quam quesiturus sponte non fueram, libet insistere, ut non tantum "falso", sicut de se ipso et Seneca Quintilianus ait, sed insidiose etiam penitusque malivole apud multos de me vulgatam opinionem in iudicio viri illius apud te unum et per te apud alios expurgem. Dicunt enim qui me oderunt, me illum odisse atque contemnere, ut vel sic michi odia vulgarium conflent quibus acceptissimus ille est; novum nequitie genus et mirabilis ars nocendi. His pro me veritas ipsa respondeat.
[7] In primis quidem odii causa prorsus nulla est erga hominem nunquam michi nisi semel, idque prima pueritie mee parte, monstratum. Cum avo patreque meo vixit, avo minor, patre autem natu maior, cum quo simul uno die atque uno civili turbine patriis finibus pulsus fuit. Quo tempore inter participes erumnarum magne sepe contrahuntur amicitie, idque vel maxime inter illos accidit, ut quibus esset preter similem fortunam, studiorum et ingenii multa similitudo, nisi quod exilio, cui pater in alias curas versus et familie solicitus cessit, ille obstitit, et tum vehementius cepto incubuit, omnium negligens soliusque fame cupidus. [8] In quo illum satis mirari et laudare vix valeam, quem non civium iniuria, non exilium, non paupertas, non simultatum aculei, non amor coniugis, non natorum pietas ab arrepto semel calle distraheret, cum multi quam magni tam delicati ingenii sint, ut ab intentione animi leve illos murmur avertat; quod his familiarius evenit, qui numeris stilum stringunt, quibus preter sententias preter verba iuncture etiam intentis, et quiete ante alios et silentio opus est. [9] Odiosum ergo simulque ridiculum intelligis odium meum erga illum nescio quos finxisse, cum ut vides, odii materia nulla sit, amoris autem plurime, et patria scilicet et paterna amicitia et ingenium et stilus in suo genere optimus, qui illum a contemptu late prestat immunem. [10] Ea vero michi obiecte calumnie pars altera fuerat, cuius in argumentum trahitur quod a prima etate, que talium cupidissima esse solet, ego librorum varia inquisitione delectatus, nunquam librum illius habuerim, et ardentissimus semper in reliquis, quorum pene nulla spes supererat, in hoc uno sine difficultate parabili, novo quodam nec meo more tepuerim. Factum fateor, sed eo quo isti volunt animo factum nego. [11] Eidem tunc stilo deditus, vulgari eloquio ingenium exercebam; nichil rebar elegantius necdum altius aspirare didiceram, sed verebar ne si huius aut alterius dictis imbuerer, ut est etas illa flexibilis et miratrix omnium, vel invitus ac nesciens imitator evaderem. Quod, ut erat animus annis audentior, indignabar, tantumque fidutie seu elationis indueram, ut sine cuiusquam mortalis auxilio in eo genere ad meum et proprium quendam modum suffecturum michi ingenium arbitrarer; quod quam vere crediderim alii iudicent. [12] Hoc unum non dissimulo, quoniam siquid in eo sermone a me dictum illius aut alterius cuiusquam dicto simile, sive idem forte cum aliquo sit inventum, non id furtim aut imitandi proposito, que duo semper in his maxime vulgaribus ut scopulos declinavi, sed vel casu fortuito factum esse, vel similitudine ingeniorum, ut Tullio videtur, iisdem vestigiis ab ignorante concursum. [13] Hoc autem ita esse, siquid unquam michi crediturus es, crede; nichil est verius. Quod si michi nec pudor, ut credi debeat, nec modestia prestitisset, iuvenilis animi tumor prestat. Hodie enim ab his curis longe sum; et postquam totus inde abii sublatusque quo tenebar metus est, et alios omnes et hunc ante alios tota mente suscipio. Iam qui me aliis iudicandum dabam, nunc de aliis in silentio iudicans, varie quidem in reliquis, in hoc ita, ut facile sibi vulgaris eloquentie palmam dem.
[14] Mentiuntur igitur me illius famam carpere, cum unus ego forte, melius quam multi ex his insulsis et immodicis laudatoribus, sciam quid id est eis ipsis incognitum quod illorum aures mulcet, sed obstructis ingenii tramitibus in animum non descendit. Sunt enim ex illo grege quem Cicero in Rethoricis notat: «Cum» inquit, «legunt orationes bonas aut poemata, probant oratores et poetas, neque intelligunt quare commoti probent quod scire non possunt ubi sit nec quid sit nec quomodo factum sit id quod eos maxime delectet». [15] Id si in Demosthene et Tullio inque Homero et Virgilio inter literatos homines et in scolis accidit, quid in hoc nostro inter ydiotas in tabernis et in foro posse putas accidere? Quod ad me attinet, miror ego illum et diligo, non contemno. Et id forte meo iure dixerim, si ad hanc etatem pervenire illi datum esset, paucos habiturum quibus esset amicior, quam michi — ita dico si quantum delectat ingenio, tantum moribus delectaret— ; [16] sicut ex diverso nullos quibus esset infestior, quam hos ineptissimos laudatores, qui omnino quid laudent quid ve improbent ex equo nesciunt, et qua nulla poete presertim gravior iniuria, scripta eius pronuntiando lacerant atque corrumpunt; que ego forsitan, nisi me meorum cura vocaret alio, pro virili parte ab hoc ludibrio vendicarem. [17] Nunc quod unum restat, queror et stomacor illius egregiam stili frontem inertibus horum linguis conspui fedarique; ubi unum, quod locus exigit, non silebo, fuisse michi non ultimam causam hanc stili eius deserendi, cui adolescens incubueram; timui enim in meis quod in aliorum scriptis, precipueque huius de quo loquimur, videbam, neque volubiliores vulgi linguas aut spiritus molliores meis in rebus speravi, quam in illorum essent, quos vetustas et prescriptus favor theatris ac compitis urbium celebrassent. [18] Meque non frustra timuisse res indicat, quando in his ipsis paucis que michi iuveniliter per id tempus elapsa sunt, vulgi linguis assidue laceror, indignans quodque olim amaveram perosus; quotidie nolens et ingenio iratus meo in porticibus versor, ubique "indoctorum" acies, ubique Dametas meus "in triviis solitus"
Stridenti miserum stipula disperdere carmen.
[19] Sed iam satis multa de re modica, nunquam michi tam serio agitanda, cum hanc ipsam horam minime amplius redituram curis aliis deberem, nisi quia excusatio tua horum accusationi nescio quid simile sapere visa est. Solent enim plerique michi odium, ut dixi, alii contemptum viri huius obicere, cuius hodie nomine scienter abstinui, ne illud infamari clamitans cunta audiens nichil intelligens vulgus obstreperet; alii autem invidiam obiectant, hi scilicet qui michi meoque nomini invident. [20] Nam etsi magnopere invidiosus non sim, tamen quod aliquando non credidi quodque sero admodum adverti, certe sine invidis non sum. Atqui ante multos annos, quando equidem in me magis affectibus licebat, non verbo aut scripto quolibet, sed carmine ad insignem quendam virum misso, conscientie fidens profiteri ausus sum me nichil ulli hominum invidere. [21] Sed esto; non sim dignus cui credatur. Quam tandem veri faciem habet ut invideam illi qui in his etatem totam posuit, in quibus ego vix adolescentie florem primitiasque posuerim? ut quod illi artificium nescio an unicum, sed profecto supremum fuit, michi iocus atque solatium fuerit et ingenii rudimentum? Quis hic, precor, invidie locus, que ve suspitio est? [22] Nam quod inter laudes dixisti, potuisse illum si voluisset alio stilo uti, credo edepol — magna enim michi de ingenio eius opinio est— potuisse eum omnia quibus intendisset; nunc quibus intenderit, palam est. Et esto iterum: intenderit, potuerit, impleverit; quid tandem ideo? que ve inde michi invidie et non potius gaudii materia? aut cui tandem invideat qui Virgilio non invidet, nisi forte sibi fullonum et cauponum et lanistarum ceterorum ve, qui quos volunt laudare vituperant, plausum et raucum murmur invideam, quibus cum ipso Virgilio cumque Homero carere me gratulor? novi enim quanti sit apud doctos indoctorum laus; [23] vel nisi mantuanus florentino cive michi carior est credendus, quod origo per se ipsam, nisi quid aliud accesserit, non meretur; quamvis illud non infitier, inter vicinos potissimum invidiam regnare; sed suspitionem hanc preter multa que diximus, etatum quoque diversitas non recipit; quoniam, ut eleganter ait ille qui nil inelegans ait, mortui «odio carent et invidia». [24] Iurato michi fidem dabis, delectari me hominis ingenio et stilo, neque de hoc unquam me nisi magnifice loqui solitum. Unum est quod scrupulosius inquirentibus aliquando respondi, fuisse illum sibi imparem, quod in vulgari eloquio quam carminibus aut prosa clarior atque altior assurgit; quod neque tu neges, nec rite censentibus aliud quam laudem et gloriam viri sonat. [25] Quis enim, non dicam nunc, extincta complorataque iam pridem eloquentia, sed dum maxime floruit, in omni eius parte summus fuit? Lege Senece Declamationum libros: non id Ciceroni tribuitur, non Virgilio non Salustio non Platoni. Quis laudem tantis ingeniis negatam ambiat? uno in genere excelluisse satis est. Que cum ita sint, sileant, queso, qui calumniam struunt; at qui forte calumniantibus crediderunt, hic, si libet, iudicium meum legant.
[26] His ego quibus premebar apud te depositis, ad secundum venio. Quod de tua salute tam solicitus fuerim gratias agis, urbane potius et vulgari more, quam quod nescias supervacuo id fieri. Nam cui unquam pro sui ipsius cura proque re propria bene gesta gratie acte sunt? In te, amice, "mea res agitur". Etsi equidem in rebus humanis amicitia post virtutem nichil sanctius nichil deiformius nichilque celestius, tamen referre arbitror, an amare incipias an amari, aliquantoque religiosius colendas amicitias in quibus amoris vices reddimus quam in quibus accipimus. [27] Nempe ut sileam multa, ubi me tuis obsequiis atque amicitie muneribus victum scio, unum illud oblivisci nunquam possum, quod tu olim me Italie medio iter festinantius agentem, iam seviente bruma, non affectibus solis, qui quasi quidam animi passus sunt, sed corporeo etiam motu celer, miro nondum visi hominis desiderio prevenisti, premisso haud ignobili carmine, atque ita prius ingenii et mox corporis tui vultum michi quem amare decreveras, ostendisti. [28] Sero tamen diei illius et ambigua iam lux erat, dum me longo postliminio redeuntem et intra muros tandem patrios deprehensum, officiosa et supra meritum reverenti salutatione complexus, renovasti illum poeticum cum Anchise congressum regis Archadii, cui
mens iuvenili ardebat amoreCompellare virum et dextre coniungere dextram.
[29] Quamvis enim ego non ut ille "cuntis altior irem" sed humilior, tibi tamen non minus ardens animus fuit. Non tu me "Phinei sub menia", sed amicitie tue sacris penetralibus induxisti; nec ego tibi
insignem pharetram liciasque sagittas
sed perpetuam et sinceram benivolentiam meam dedi; multis rebus inferior, hac una nec Niso unquam nec Phitie volens cesserim nec Lelio. Vale.

 

LIBER XXII

1

Ad Pandulfum de Malatestis iuniorem, Arimini dominum, an ducenda uxor et qualis.
[1] An magis expediat uxorem ducere an vitam celibem agere consulis. Gratiam habeo quod me ydoneum tanto negotio consultorem ducis. Atqui, si experientia artem fecit, quanto tu de hoc certius loqui potes, qui utrunque, quam ego qui alterum sum expertus, de altero vero vel scriptis auctorum veterum vel relatibus modernorum coniugum vel proprio quodam motu animi coniecturam facio! et idcirco responsum distuli, veritus de questione ambigua tanto sub iudice respondere.
[2] Tandem omnibus circumspectis, rudis malo quam contumax vel tui tuarumque rerum negligens videri. Historias igitur et argumenta seposui, libri opus non epystole; nempe cum de hoc ipso libros quidam scripserint, brevem ac nudam sententie mee summam audies, in qua ingenium si fortasse culpaveris, laudabis fidem. [3] Ante omnia quidem meminisse profuerit socratici responsi illius ad adolescentulum; qui cum similiter dubius ac tu, ex illo quesisset quod ex me nunc queris, ait Socrates «utrum eorum fecisset, penitentiam acturum» esse, et adiecit causas quas sileo; note sunt. Quo dicto satis ostendit quid de hoc quod inter nos agitur, sentiret, quamvis idem magna de parte rerum humanarum similiter dici possit, in quibus, quicquid eligis, undique labor tedium periculum. [4] Nec miraberis, si intendas vitam nostram, qua tantopere delectamur, quocunque te vertas non esse aliud quam periculum et tedium et laborem. Quid inde enim aliud speres quam quod ibi est? quis ardenti fornace rorem gelidum, quis mari medio dulcem fontem aut vivas altis sub nivibus prunas querat? unaqueque res suis in sedibus est querenda, et si alibi queritur, altam quoque frustratur indaginem. [5] Itaque cum in hoc fusco scrupuloso et lubrico vite cursu nec requies vera nec mera dulcedo aliqua nec certa possit esse securitas, quotiens rei cuiuspiam ambiguitas orta erit, ut nunc tibi sepe aliis, omni fallacium spe reiecta, virtus sola relinquitur. Illa dirigendi flectendique consilii signum dabit, ad quod respiciens non errabis; et quamvis forte res effectu careat, ipse tamen electivi habitus gloria non carebis. [6] Ceterum in ipsa etiam utilium electione, dum quid expediat queritur, difficillima examinatio est; quod sepe tibi unum, domui autem tue vel patrie vel amicis aliud, unum patrimonio, aliud fame, unum delectationi, aliud valitudini expediat ac saluti; quo in bivio illud observandum censeo, ut comunia privatis et nobilia ignobilibus preferantur. Neve diutius te anxium dubio sermone detineam, huc rem traho. [7] Satis equidem credo et tibi et otio et quieti tue aptius coniugio caruisse; verum tua domus et patria et amici aliud ex te poscunt; nec tibi natorum nec etatis excusatio ulla est, cum et filiis careas et viridi sis etate. Quid ergo? Ex quo me in consilii partem vocas, assentior ut uxorem ducas.
[8] Quanquam enim nichil dulcius celibatu arbitrer nichilque tranquillius, status tamen tuus ac tuorum hanc tibi dulcedinem ac tranquillitatem invidet. Non magis diu potest altior fortuna quam sublimis mons aut tumidum mare quiescere; suis et ipsa ventis exposita est. Nec est quod dicas 'Me solum respicio, michi consule', cum et "patrie" et "parentibus" et "amicis", secundum laudatam illam Platonis sententiam, natus sis. [9] Age ergo, Cristo auspice, duc uxorem, in qua eligenda iudicium volo purum et semotum ab omni opinione vulgari, ut non tam dotem ac divitias quam genus et pueritie rudimenta, non tam ornatus elegantiam quam pietatem, neque omnino tam corporis quam animi formam spectes. [10] An vero vicinam an longinquam potius? ea enim percontationis tue secunda pars fuerat. Contra omnium fere hominum sententiam loquar; vicinam nempe omnes, ego ceteris paribus longinquam prefero. Alii enim affinium favores metiuntur, qui et rari sunt et multo constant, quorumque te non valde indigum tua sors fecit; ego animi libertatem et tediorum, sepe etiam odiorum fugam, que affinium presentia frequentissime secum affert. [11] Nec vero illud ultimum facio quod seu sapiens matrona — quem enim dedeceat quod nec David regem nec Magnum Pompeium dedecuit nec Augustum Cesarem? — seu rudis forte virguncula primis tuum limen himeneis attigerit, utile hoc consilium reor; precipue autem si coniugii tibi secunda sors fuerit. [12] Siquidem puella nobilis a prima etate tibi dedita et suorum divulsa blanditiis ac susurris anilibus, castior humiliorque et obsequentior fiet et sanctior; levitatem quoque maturius puellarem exuens, matronalem induet gravitatem; denique seu tibi virgo nupserit, seu vidua, ex quo vos genialis thalamus contraxerit, unum illa te audiens unum videns unum cogitans, in te unum tuosque mores transformabitur oblitaque comitum ac nutricum in solis coniugii requiescet affectibus. [13] Hec, vir clarissime, sententia mea est, tam fausta utinam quam fidelis; tu quicquid elegeris secundet Omnipotens. Vale feliciter, mei memor.
Venetiis, III Idus Septembris

2

Ad Iohannem de Certaldo, sepe facilius his scribentem falli que familiariter novit, et de imitandi lege.
[1] Statim te digresso, etsi abitu tuo angerer, quia tamen nichil agere nescio, quamvis, ut verum loquar, totum ferme quod ago nichil aut nichilo proximum dici possit, in opere tecum cepto amicum illum nostrum meo quodam iure detinui,Bucolici carminis, quod tecum abstuleras, exemplaribus revidendis. Que dum confero cum eodem illo utique viro bono priscique moris et lectore quidem tardo sed non segni amico, animadverti aliquot verbula crebrius repetita quam vellem, et nescio quid preterea nunc etiam lime indigum. [2] Itaque ne transcribere festinares admonui neu Francisco nostro copiam dares, non ignarus ardoris vestri in omnibus et presertim meis literis, que, nisi amor iudicio obstaret, nec digitis certe nec oculis quidem vestris digne sunt; acturum me quod in rem esset paucis horis ex commodo, cum rus commigrassem, quo parabam Kalendis Quintilibus proficisci; sed fefellit opinio. [3] Ligurie enim crebri nimis et iam anniversarii motus me ruris amantissimum et osorem urbium in urbe tenuerunt; novissime, cum periculo metus maior videretur, circa Kalendas Octobris, sero quidem sed aliquando moram trepidam vincente fidutia, Ardue amnis ad ripam veni; his enim locis hoc tempore solitudo mea est. Hic vero iam michi dies octavus agitur, ubi breve otium perpetui imbres spondent et autumnus preceps, seu verius precox bruma. [4] Inter hanc tamen ipsam morulam, quam celi facies et intemperies angustant, ad revidendum carmen illud recollegi animum, et sensi sane corrigentis ingenio tarditatem prodesse lectoris. Profecto enim sicut quod legitur ut delectet, lepidus expeditus intelligens lector facit, sic ut appareat et vitia detegat, durus hesitans hebesque prestabit. Nec hercle aliter hac in re quam in ceteris accidit. [5] Da equum vitiosum sessori industrio et equitandi perito; latebunt vitia; adhibe inexpertum: apparebunt. Causam iniustam patrono egregio committe: iniustitiam coloribus obumbrabit; advocatum rudem ad rostra producito: cum oratoris infantia cause patescet iniquitas. [6] An oblitus es ut Marcus Cato censorius achademicum Carneadem, principem philosophice legationis ab Atheniensibus Romam misse, "quam primum censuit remittendum", ratione addita quod, illo viro loquente, non facile quid verum in rebus et quid falsum esset intelligi posset? [7] Sic est equidem; rerum mendas artificum celat industria, ruditas aperit. Vidi legente illo quod te legente non videram, et nunc maxime didici, ubi voluptas operum queritur, promptum et dulcem adhibere lectorem; ubi correctio, tardum atque asperum. Quid autem in eo carmine mutatum velim, ne stilum parvis obicibus implicem, seorsum leges.
[8] Unum nec tibi nec epystole subtrahendum credidi, michi hactenus ignoratum, fateor, et nunc quoque mirabile stupendumque. Siquidem omnes nos quicunque novi aliquid scribimus, sepius fallunt que melius didicimus inque ipso scribendi actu familiarius ludunt. Certius scimus que lentius sunt mandata memorie. [9] 'Quid ais?' inquies, 'non te pugnantia loqui vides? Fieri non potest ut duo simul contraria vera sint; quomodo igitur efficies ut quod scimus amplius id sciamus minus, et que pigrius hausimus ea firmius teneamus? Que Sphinx, quod ve istud enigma est?'. Dicam.
[10] Neque vero non hoc itidem in rebus aliis evenit, ut et patrifamilias sepe quod diligentius abdidit, minus ad manum sit, et que sunt altius obruta, egrius eruantur; sed hoc in rebus corporeis locum tenet; itaque non prorsus hoc intendo. Neu te ambagibus suspensum teneam, exemplum accipe. [11] Legi semel apud Ennium, apud Plautum, apud Felicem Capellam, apud Apuleium, et legi raptim, propere, nullam nisi ut alienis in finibus moram trahens. Sic pretereunti, multa contigit ut viderem, pauca decerperem, pauciora reponerem, eaque ut comunia in aperto et in ipso, ut ita dixerim, memorie vestibulo; ita ut quotiens vel audire illa vel proferre contigerit, non mea esse confestim sciam, nec me fallat cuius sint; que ab alio scilicet, et quod vere sunt, ut aliena possideo. [12] Legi apud Virgilium apud Flaccum apud Severinum apud Tullium; nec semel legi sed milies, nec cucurri sed incubui, et totis ingenii nisibus immoratus sum; mane comedi quod sero digererem, hausi puer quod senior ruminarem. [13] Hec se michi tam familiariter ingessere et non modo memorie sed medullis affixa sunt unumque cum ingenio facta sunt meo, ut etsi per omnem vitam amplius non legantur, ipsa quidem hereant, actis in intima animi parte radicibus, sed interdum obliviscar auctorem, quippe qui longo usu et possessione continua quasi illa prescripserim diuque pro meis habuerim, et turba talium obsessus, nec cuius sint certe nec aliena meminerim. [14] Hoc est ergo quod dicebam, notiora magis fallere, que siquando forsan ex more recursantia in memoriam redeunt, accidit ut nonnunquam occupato et in unum aliquid vehementer intento animo non tantum ut propria sed, quod miraberis, ut nova se offerant. Quanquam quid dixi miraturum te quod potius sic esse fatebere, necessario, ut auguror, in te ipso tale aliquid expertus? [15] In his quidem discernendis non parvus michi labor oritur; nostrum enim testor Apollinem, unicum etherei Iovis natum, et verum sapientie Deum, Cristum, me nec ullius prede avidum et ut patrimonii sic ingenii alieni spoliis abstinere. Siquid aliter inventum erit ac dico, vel in his quos non legi, similitudo facit ingeniorum, de quo epystola ad te superiore disserui, vel in aliis error aut oblivio, de quo nunc agitur. [16] Vitam michi alienis dictis ac monitis ornare, fateor, est animus, non stilum; nisi vel prolato auctore vel mutatione insigni, ut imitatione apium e multis et variis unum fiat. Alioquin multo malim meus michi stilus sit, incultus licet atque horridus, sed in morem toge habilis, ad mensuram ingenii mei factus, quam alienus, cultior ambitioso ornatu sed a maiore ingenio profectus atque undique defluens animi humilis non conveniens stature.
[17] Omnis vestis histrionem decet, sed non omnis scribentem stilus; suus cuique formandus servandusque est, ne vel difformiter alienis induti vel concursu plumas suas repetentium volucrum spoliati, cum cornicula rideamur. Et est sane cuique naturaliter, ut in vultu et gestu, sic in voce et sermone quiddam suum ac proprium, quod colere et castigare quam mutare cum facilius tum melius atque felicius sit. [18] 'Et quem te facis?' dicat aliquis; non tu, amice, qui me nosti funditus, sed unus aliquis ex his tacitis, qui silentio solo tuti securique reprehensorum, observant alios, et e singulis verbis nostris totidem aculeos conflare didicerunt. Audiant plane quando solo seviunt auditu. [19] Non me facio quem descripsit Iuvenalis:
vatem egregium cui non sit publica vena,Qui nichil expositum soleat deducere, nec quiVulgari feriat carmen triviale moneta,
nempe quem ipse qui scriberet, non "monstrare" sed cogitare se tantum posse fateretur; non cum Horatio
Libera per vacuum posui vestigia princeps
aut
... parios ego primus iambosOstendi Latio;
nec cum Lucretio
Avia Pyeridum peragro loca nullius anteTrita solo;
nec cum Virgilio
... Iuvat ire iugis qua nulla priorumCastaliam molli divertitur orbita clivo.
[20] Quid ergo? Sum quem priorum semitam, sed non semper aliena vestigia sequi iuvet; sum qui aliorum scriptis non furtim sed precario uti velim in tempore, sed dum liceat, meis malim; sum quem similitudo delectet, non identitas, et similitudo ipsa quoque non nimia, in qua sequacis lux ingenii emineat, non cecitas non paupertas; sum qui satius rear duce caruisse quam cogi per omnia ducem sequi. [21] Nolo ducem qui me vinciat sed precedat; sint cum duce oculi, sit iudicium, sit libertas; non prohibear ubi velim pedem ponere et preterire aliqua et inaccessa tentare; et breviorem sive ita fert animus, planiorem callem sequi et properare et subsistere et divertere liceat et reverti.
[22] Sed nimium vagor, nimium te distraho. Quod hodiernum erat, est decima pastorii carminis egloga, cuius quadam in parte ita scripseram: «solio sublimis acerno»; postmodum vero dum relegeretur, attendi simile nimis esse virgiliano carmini; ille enim ait in septimo divini operis: «solioque invitat acerno». Mutabis ergo et loco illius pones ita: «e sede verendus acerna». [23] Omnino enim acernam esse sedem volui Romani Imperii, cum equus Troiani excidii apud ipsum Virgilium sit "acernus", ut sicut in theologicis lignum humane prius causa miserie post salutis, sic in poeticis non modo lignum idem genere sed arbor eadem specie sit redivivi Imperii materia que ruine fuit. Habes intentionis mee summam, nec opus est pluribus.
[24] In eadem egloga scriptum erat aliud — mirum vide — quod quia valde noveram, ignorabam, et in eo fallebar, quod si nossem parcius, non fallerer; nec vero erat alieno persimile, quin alienum prorsus; sed sic michi accidebat, ut illi qui apertis oculis amicum coram positum non videt.
[25] Erat autem ad hunc modum: «Quid enim non carmina possunt?». Tandem ad me rediens deprehendi non meum esse finem versus; cuius autem esset diuticule hesitavi, non aliam ob causam nisi quia, ut dictum est, iam mea illud in ratione posueram; ad postremum repperi esse Nasonis septimoMethamorphoseos. [26] Et hoc ergo similiter mutabis, ponesque ita: «quid enim vim carminis equet?»; nec verbis, puto, nec sententia versus inferior. Hic igitur nostri sit, si tamen hic ipse vel sic etiam noster est; ille alter ad dominum suum redeat et Nasonis sit; quem illi eripere nec si velim possim, nec si possim velim.
[27] Etsi enim non me lateat quosdam veterum Virgiliumque ante alios versus innumeros non modo e greco in latinum versos, ubi abstulisse clavam Herculi gloriatur, sed, ut erat, ex alienis in suum opus transtulisse, non ignorantia quidem ulla, que in tot tantisque rebus hinc illinc ereptis fingi nequit, neque furandi quantum intelligitur, sed certandi animo, tamen aut plus illi licentie fuit, aut mens alia; certe ego, si res adigat, alieno sciens uti patiar, non comi; siquid adversus hec ab ignorante peccabitur, fac sentiam: agnosco libens bonam fidem et usurpata restituo.
[28] Et ex hoc quidem genere duo hec sunt que modo aderant; tu si plura notaveris, vel iure tuo corrige, vel me familiariter admone. Michi enim nil gratius aut tu potes aut omnino quisquam amicorum, quam in reprehensionibus meis vere amicum et liberum et intrepidum animum habere. [29] Nulla vero hac acceptior, nisi sola morum potest esse reprehensio; equissimo animo paratus sum et stilum et vitam non tantum amicorum vocibus moderari, sed etiam latratibus emulorum, si modo inter invidie tenebras scintillam aliquam veritatis aspexero. Tu vive feliciter, nostri memor, et Vale.

3

Ad Barbatum Sulmonensem, cum epystolari carmine illi inscripto.
[1] Diu multumque dubius fui, Barbate carissime, an epystolas metricas olim tibi inscriptas aliquando mitterem an vero supprimerem et penitus abderem; alterum desiderio tuo, alterum fame mee consentaneum videbatur. Nempe expectationem atque ardorem animi tui novi, nil aliud in huiuscemodi rebus querere soliti nisi an ego dictaverim; cuius audito nomine, prorsus Pithagoreum in morem locum rationis autoritas occupet et, velo magni amoris interposito, iudicii acies perstringatur. [2] Equidem hec ea vel etate vel desidia scripta sunt, ut non facile sub externis iudicibus tuta sint; que ego ipse dum relego, in illius temporis memoriam sic retrahor ut quod penitus nolim, repueriscere michi videar interdum et idem esse qui fueram, cum id unum iandudum moliar ut alius sim. Sed vehementissima pars animi nostri recordatio est et que levibus ex causis tantum sepe virium assumit, ut manu inietta eo nos cogat quo nollemus ibique detineat reluctantes. [3] Demum omnibus excussis, fame proprie quam vel tui — parce, oro — vel mei ipsius amantior, occultare ista firmaveram; et fecissem, nisi — quod in prima operis parte perstrinxi — ferme omnia in publicum exivissent iamque ad ipsius quam dixi fame custodiam pertineat ea domi amplius non esse, ut que penes amicos sparsa quidem et, ut auguror, incorrecta sunt, normam qua possibile fuerit, horum capiant ab exemplo. [4] Quid plura? Do tibi quod libentius negarem, non quia meum aliquid tuum esse nolim, sed quia per tuas manus ad alios perventura hec egre fero, que tamen non pervenisse non possunt; nec vero quia promiserim do, sed quia sic oportet; non hic bone fidei sed necessitati pareo, fameque discrimen, quod iam nec latebris nec silentio vitari potest, nequid coactus egerim, sponte subeo. Unum est in omni necessitate remedium, consensus. Vale.

4

Ad eundem, absentie incommodum imaginarie presentie leniri posse remedio.
[1] Ah quotiens, Barbate, queri soleo cum de multis vite mortalis incommodis tum vel maxime de hoc uno, quod tam coniuncti animis sic corporibus et conversatione disiungimur, ut neque tu me neque ego te videam senescentem; neque vel semel priusquam ex hac vita seu verius morte discedimus, vivis nos "vocibus" invicem "compellare" permittimur. [2] Quamvis enim, ut est animus liber atque in primis amantium honeste, ab imaginario congressu nullis obicibus arceamur; quamvis inter bonos amicitia recens semper maneat, nec ego te michi sciam nec me tibi minus hodie carum rear quam quo primum die apud regiam Neapolim per illum vere regem, qui mox celum petiit, in amicitiam iuncti fuimus — qui profecto nisi similitudinem aliquam insignem animadvertisset in nobis, nunquam, ut divino erat ingenio, sub unum iugum disparia colla iunxisset; etsi enim, quod nemo nisi tu solus neget, esses ipse candidior, unum tamen studium una etas unus mos una mens erat— ; [3] quamvis hec, inquam, ita sint, nec ullum in nostros animos ius habeant loca vel tempora, tamen, si nostra sors sineret, michi pergratum, credo itidem tibi, esset interdum etiam "ora tueri", ut est apud Maronem,
et notas audire ac reddere voces
vicissimque nos ad ea que restant et ad terminum cohortari. Id si fato vetitum, quod vetari nequit, animo et cogitatione supplebitur; tu me tuis affectibus, ego te complectar meis; nulla dies nulla nox nulla peregrinatio nulla lucubratio nulla confabulatio nulla iocunditas nullus labor nulla requies alteri sine altero transigetur. [4] Quem librum alter nostrum arripuerit, alter aperiet; ubi alter oculos coniecerit, alter leget; quocunque alter cespite sederit, assidentem alterum habebit; quotiens secum aut cum alio loqui ceperit, absentem amicum intentis auribus adesse conspiciet; denique quicquid alter egerit ubicunque fuerit quocunque se moverit, alter ad dexteram erit; [5] et quoniam extrema hominis dissimulari possunt non vitari, ne differri equidem, quando alter obierit, alter illum memoria prosequetur, illum vivere opinabitur, nec falletur: vivet enim vere, Illo prestante apud quem fons vite est, superstitem nondum vivere incipientem et miserans et expectans; cumque ille consecutus fuerit, tum demum, si ante non possumus, una erimus sine divortii metu; [6] tunc alterutrum, tunc et tuam iuvabit despectare Parthenopen et meam Romam et nostram Italiam quam parva sit, que nostro convictui distrahendo tam magna est, ut semel digressos congredi amplius non sinat; neque vero tantum oculis sed literis quoque neget aditum, et ad summam brevi terrarum spatio ita nos separet quasi alter Indum, alter Hiberum servet Occeanum. Animus, nobilissima pars rerum et nature opificium excellens, nec cogi potest nec teneri; ille montes et maria transvolat, carceres aperit, repagula dissicit, vectes frangit, quando et ubi voluerit presens est; parvus illi saltus ab Alpibus ad Apenninum, aut a Supero ad Inferum Mare est: hi sunt enim qui nos dirimunt fines; exigui quidem, sed quid refert quam breve interstitium sit si impermeabile est? [7] Sepe cogitavit "pietas iter durum vincere", ut pertingeret cum Enea ad illum quem supra dixi, tui oris intuitum et tue note vocis auditum. Tentavi amplius quam semel segnes moras frangere, ut tot annorum desiderio finem darem; nil enim ferme magis cupio in terris quam semel adhuc Romam et te et paucos qui in medio sunt amicos cernere. [8] Id me olim tibi pollicitum, non viarum labor hactenus, non curarum pondus, sed multos iam per annos, verius ferme cum floribus renascentis belli pericula tenuere; necdum ideo spem dimisi fierique potest ut cum expectari desiero iuxta sim; sicut autem malum omne quo improvisius eo durius, ita bonum quo insperatius eo dulcius. Interea fortiter feramus absentiam, que nonnisi mortalia segregat, et hac arte, de qua multa locutus sum, hanc fortune violentiam retundamus. Vale, nostri memor.
Venetiis, XII Kal. Maias.

5

Ad Philippum Cavallicensem epyscopum, exhortatio ad quietis studium et laboris fugam.
[1] Quantis laboribus quantisque periculis ereptum te nobis revehit omnipotens Deus, cui benificio pares grates agere mens infirma non sufficit, agit tamen mens devota quas potest! quam timui nequid Rhenus, Mosa et Mosella, Rodano Sorgie ac Ruentie nostris amnibus insultare ausi et insignem illis accolam eripere, te sibi perpetuum usurparent! [2] Licet autem longa dilatio rapine proxima sit, tu tamen diu dilatus, non ablatus es patrie, que te meis verbis obtestatur ne se amplius deserendam putes; itum satis ac reditum et ambitum est. Dixi olim et in dies dici rectius videtur: 'Advesperascit, de hospitio cogitandum'. Sepe, inquam, hoc dixi, sepe etiam scripsi, nunquam tamen oportunius; nam quietis consilium iuvenibus utile, senibus vero necessarium est. [3] O si sit otium, quantam hic loquendi materiam res dabat! Sed non magis me loquentem intelligis quam tacentem; nil enim non dicam loqui, sed vel cogitare queam, quod tibi iam novum sit, quamvis hac in re non modo ego certe, sed Cicero frustra te moneat. Bonarum enim rerum omnium doctissimus, in hac una te ipsum tuumque ingenium supergressus, in incude experientie exercitii malleo artem eius tibi certissimam excudisti. Equidem quam sit grata securitas, nusquam certius quam in periculo; quam quies dulcis, nusquam melius quam in labore cognoscitur. [4] Si hec igitur vera sunt, quid iuvat totiens experiri, quod periculo aliquid semper, notitie iam nichil adiciat? Frustra dubios casus retentare temeritas est, qua nichil minus doctrine professioni etati ac statui et nature moribusque tuis convenit; que si a te semper olim procul abfuit, vide ne cuius vitii expers iunior fuisti, eius suspitionem sponte subeas etate hac, cui et necessitas rerum minor et veri iudicium maius sit. Ultro enim se periculis ac difficultatibus offerenti inevitabilis est ista suspitio.
[5] Nec excusat superioris autoritas, que utique si cogeret, excusaret; sed Romanus Pontifex, etsi te diu fidissimo atque efficacissimo usus sit, huic tamen ydoneos muneri multos habet; atque utinam non tot essent, quos avaritie stimuli et flatus ambitionis in omne precipitium impellant, qui nullum iter nullam horreant mundi plagam, qua ventosi honores et periture divitie adeantur! [6] Cede tyronibus, veterane inclite, et vicissim illi cedant tibi. Vidisti aliquem sedendi simulque alium ambulandi fessum? fac officia permutent; uterque letabitur. Idem vobis eveniet: illi enim sunt laboris avidi, tu quietis, unoque actu geritur res duorum. [7] Quodsi Pontificis iussus premit — est enim imperiosum dominorum genus in iubendo se solos suasque commoditates cogitantium —, eloquium tuum ingeniumque te adiuvet: excusa valitudinem atque etatem — non doceo te mentiri sed evadere —, finge te paulo seniorem. Cum in multis tum in etate ad utranque partem multa finguntur; testes enim veri absunt; obstetrices ac nutrices ipsique parentes obierunt; frontis comeque testimonium multos fallit; de se loquenti creditur, precipue si plus dicat.
[8] Delicati corporis imbecillitatem laboribus imparem et defectus abditos finge; nam occupationes officii tui vere sunt nec fingendi egent artificio. Nemo presulum tam mestam et tam viduam sedem suam linquit quam tu tuam. Sic te ovibus tuis approbasti, ut sine te pascua leta non ruminent; in oculis tuis et in lingua pax ecclesie tue est; pusillus sed devotus et mitis grex, pastoris ab ore totus pendens, vocem alterius non agnoscit; itaque non tam alteri creditur quam proditur, quam perditur. [9] Atqui non de illius qui te distrahit, sed de tuis manibus ratio exigenda est; non ille plus debitor, sed plurium, sed maiorum; tu de tuo grege respondeas oportet et non alius. Potest ille, fateor, te cogere ut qui sui gregis es portio; sed, michi crede, si bona fide nolueris, nunquam coget; ratiunculam enim tuam suis inferre rationibus et pro te debitor fieri nolet. [10] Tuum illi gregisque periculum expone acriter explicite: nichil omiseris, imo si vera destituunt, simulata iungantur; non est mendacio imputanda simulatio veri adiutrix; ut sis liber ut sis tuus ut sis salvus ut sis bonus, omni ingenio enitendum est. [11] Apud scriptorum aliquos Ulixes arguitur simulasse insaniam quo militiam detrectaret; et sane si vera simulatio, et accusatio iusta est, sue opis et consilii egentem Greciam inter maximos apparatus belli iustissimi, militarem virum deserere voluisse. At non in regina Scitharum Thamiri simulatus metus, nec dissimulatus in Cesare, nec in Ventidio simulata cupiditas ac formido reprehenditur; non in Themistocle simulatus morbus, non in Claudio Nerone inque aliis multis dissimulata profectio: quippe cum his artibus decus sibi quererent, exercitibus salutem et patrie libertatem. [12] Tua simulatio nulli damnum, tibi pacem animi fugamque periculorum, patrie requiem ac gaudium allatura est. In tuis tam diuturnis tantisque laboribus non tua vel tuorum salus, non tue vel universalis Ecclesie libertas agitur, pro qua viris iustis ac fortibus et laborare propositum est et mori; [13] sed — patere me solita fidutia verum loqui apud illum cui nichil dixi unquam quod in animo non esset, nichil tacui quod esset; permitte me non minori fide quam audacia animum tuum ubi curandus est pungere — ministerium agitur nescio quod aliene cupidinis et negotium voraginis inexplete. [14] Vis tu ab omni cupiditate semper atque ambitione liberrimus, aliene nunc avaritie servus esse, et alienis affectibus obsequi, qui tuis imperas? Non id tui, ut puto certe, neque consilii mei est; ad maiora officia natus es quam ut cuiuscunque sis questor. Simplicitatis et libertatis veniam peto; tunc michi verus eris epyscopus, verus pastor, cum questor esse desieris.
[15] Non est tui animi cura tam humilis et si a te reicitur repertura alios et cuique melius credenda quam tibi. Ostende Pontifici te non posse quod posceris, ostende et posse alios et optare quod tu fugis; ora ut illis optata militia, tibi debita vacatione provideat; denique constanter nega. Pluris ille te faciet et si repulsam oderit, virtutem diliget constantiamque mirabitur ac rogare desinet; verum est enim declamatorium illud apud Senecam "nemo" fortiter "negantem iterum rogavit". [16] Hec tibi tali viro, carissime michi pater et clarissime, non auderem loqui, nisi illinc modestia et humanitas tua, hinc meus amor mea fides zelus pavor animos darent. Has enim peregrinationes tuas tam crebras tam difficiles simulque tam longas ac longevas metuo et, morte peius, in quo ipse periclitor periculum tuum odi. Subsiste, obsecro, tempus est.
[17] Quanto autem nunc te videndi desiderio trahar, promptius tibi cogitando fuerit quam michi loquendo assequi; ab annis teneris intus et extra tibi cognitus, quid a te semotus hoc septennio profecerim dicam. Siquidem cum iam etas vanis amoribus fere omnia subtraxerit, infinitum quiddam iusto addidit amori; solebam mirari multa que nunc sperno, quedam amare que nunc ardeo; ita quo senior in dies, eo hinc algentior hinc ardentior fio. [18] Et fortassis implebit hoc pulcerrimum desiderium meum Deus antequam moriar; dumque minus expectabor adero. O si inter libellos tuos improvisus exoriar, o si herbosa in ripa puri amnis, o si alta sub rupe unde ille noster tanto cum murmure fontium rex erumpit!
[19] Interim Socrates meus ibi est, imo vero Socrates tuus; illum, precor, ut facis, et in illo me, solitis paterni animi ulnis amplectere atque omne quod de me aut pro me faceres, in illo exhibe; et vale, mei memor ut soles, tui autem plusquam soles.
Mediolani, V Idus Augustas.

6

Ad Zenobium Florentinum, de adventu magni Regni Sicilie senescalli.
[1] Mecenas tuus Augustum meum, fidenter adiciam et me, visit. Bibliothecam meam, ausus opes contemnere, bis adiit, nec concursus hominum nec acervus rerum nec eum denique tenuit labor vie; siquidem in extremo civitatis olim, nunc extra civitatem habito, loco cum salubri tum solitario admodum ac reposto. [2] Huc ille vir tantus venit, et submissis fascibus, ut quondam Magnus Pompeius Possidonii parvam domum, atque ita venerabundus hoc exiguum limen ingressus est, adaperto capite, prope affusus, quasi Apollinis ac Pyeridum sacellum unus aliquis e Parnasi accolis; usqueadeo ut michi et his qui aderant illustribus viris, et devotum quendam tam generose humilitatis horrorem incuteret et prope lacrimas tante pietatis excuteret: ea maiestas oris, ea morum comitas inerat, ea primum silentii, mox verborum gravitas fuit.
[3] Libellis otii mei altoribus comitibusque nunc omnibus nunc singulis tam suaviter inhesit ut nil dulcius; multus ibi de multis, sed precipuus de te sermo. Nec vero brevem moram traxit ut viantium mos est, sed longam adeo ut coactum diceres abire; ad summam fecit locum quem cunta revisant secula, quem non romanus modo vel florentinus hospes sed virtutis amicus, quisquis erit, hac transiens adoret. Et quid dicam? [4] Totam hanc regiam urbem suo letificavit adventu et fronte siderea serenavit, mirum in modum et dominis gratus et populo, michi vero quamplurimum. Quod iam impossibile factu rebar, antiquam illam sibi pridem dati animi benivolentiam cumulavit, effecitque illud inter mortales eximium ac rarum, ut diu cogniti sed nunquam visi hactenus famam viri non modo non minueret presentia sed augeret, quod fere de nullo unquam vidi, de paucis legi. Tu tali amico felix vive, et vale, nostri memor.
Mediolani, XVI Kal. Septembris.

7

Contumacis adolescentis acerrima increpatio simulque negatio postulati reditus.
[1] Possem ego te amare, si amare tu te ipsum posses, si vel non odisse. 'Et quis est' inquies, 'qui se oderit? quis omnino qui non quam maxime se amet?'. Scio sic persuasum publice, nec michi vox Pauli nec sententia Ciceronis ignota est. Negare difficile est hunc malorum prope omnium fontem esse, quod nimium nos amamus. [2] Nempe hinc furta hinc adulteria prodeunt, hinc rapine et que sunt generis eiusdem, ad que nos preceps et nimius nostri amor impellit, dum pati non possumus deesse aliquid nobis omnium que delectant, et idcirco forte confitear multos esse qui se nimium ament, at qui satis, paucos. Quomodo enim, queso, se satis, hoc est sobrie, amat qui sibi volens sempiternam mortem querit? quomodo se amat qui se inexpiabilibus probris obruit? denique quomodo se amat qui creatorem suum odit? Profecto enim qui se ipsum amat Illum amet oportet, qui se fecit, quem si odit, utique se non amat.
[3] Neque vero id in se tantum, quo nil est propinquius cogitanti, sed in rebus aliis cogitare promptissimum est. Quis umbris arborum et concentu fidium gaudens radices odit et citharam? quis aque rivum diligit fontis osor? Atqui si amator uxorius tanto socerum veneratur affectu, qui in filia preter nomen ac peccatum nichil habet, quid debemus Deo qui uxorem, qui filios et quecunque amamus, qui denique nos atque animas nostras, quibus nos ipsos atque alia quelibet amaremus, condidit? [4] Fidenter et intrepide repetam: necesse est se se oderit qui Deum odit, quia id ipsum, quod dicebam, nimis amare odisse est; contra amati salutem est enim, quam ut suum finem respicit verus amor; falsus in contrarium fertur, quod suum ac proprium est odii. [5] Possem ego quoque te non spernere, nisi tu Deum atque homines animamque tuam sperneres; possem te pati, nisi tu patientia mea diu multumque esses abusus; possem tibi mitior fieri, nisi tu mansuetudinem meam — dicam an facilitatem an mollitiem?— stulte simul atque impie calcare non veritus, meos diurnos nocturnosque actus tuo diurno ac nocturno non otio sed torpore, meas tibi notissimas vigilias tuo iugi ac languido mortique simillimo sopore, meum et amicorum cultum et amicitiarum fidum ac perenne studium inepto risu et contemptu hominum, quos videre vel audire non es dignus, denique naturam, vitam, mores, studia et postremo mea omnia contrariis moribus atque artibus deformasses; [6] ut quantum michi gaudii mea mens dabat, non exacte quidem innocentie neque magne virtutis, sed hercle voluntatis optime sibi conscia, tantundem plusque aliquid doloris animus tuus ac propositum, quod celare nec poteras nec sciebas, credo equidem nec volebas — tantus nescio unde mearum rerum atque opinionum contemptor evaseras —, et inextimabilis illa dissimilitudo nature — que, si suspitio hominum vera esset, persimilis esse debuerat — ac stupenda votorum omnium diversitas daret.
[7] Que omnia dum potui tuli, sed tam graviter ut ex omnibus sarcinis quas fert mundus et vita hominum, nulla michi molestior, nulla esset aut fuisset indignior; nempe cui baculus imbecilli senio provisus, in pondus ac precipitium versus esset. Sustinui tamen gravi et indignante stomaco multos quidem per annos, quod nunc miror; sed vires patientie pietas dabat, et obstabat nausee spes iam tenuis mutande vite, que ubi prorsus evanuit, tandem te non fessus modo sed fractus malis atque expugnatus evomui et infaustum honus domo exegi. [8] Et si finem exilii tui queris, idem, scito, non alius quam peccati erit; victus amor, exhausta spes, consumpta patientia mea est, nec ferre te limen meum potest nec murus capere nec tectum tegere nec audire aures nec videre oculi; proinde dum is es qui hinc abisti, et optare reditum pudeat et sperare. Ut admitti queas, alius redi, alio habitu, aliis mentis affectibus, alio pedum incessu, alia manuum iactatione, alio pectoris ac cervicis motu, alio vocis sono, alio flexu supercilii, alio frontis nutu. [9] Cave nil revehas illius quod te his etiam odiosissimum fecit quibus fecerat natura carissimum; sed in primis illum, quo turpissime tumes, fastum atque contemptum, quo nichil indignius, nichil difformius statui tuo est, quo, dum fuerit qualis hactenus fuit, nichil humilius habet, nichil contemptibilius orbis terre. Tu ne michi creatorem tuum patremque omnium Deum, tu ne homines fratres tuos, eos maxime qui nos amant, tu animam salutemque tuam spernens, hoc maior, hoc clarior fieri putas? [10] Tumidior fis; e tumore autem tuo, rogo, quid unquam nisi "ridiculus mus nascetur"? Minus dico: ridicula enim frontes atterunt, ilia quatiunt, iocos movent; tumor tuus aliis ridiculum forte, tibi autem veros luctus et eterne materiam mortis spondet; colubro enim tumes flebili, non mure ridiculo, atque ita cum sis, te felicem reris! [11] Ecce falleris, ecce tota erras via, ecce, inquam, vere callem glorie non vides, quodque est pessimum, malo tuo gaudes, miser, tuoque dedecore gloriaris, nec intelligis quo te error hic ducat, et his moribus vel latere forsan vel placere insuper credidisti, et hanc spem vanissimam ex me fateor concepisti, eo scilicet quod suorum nemo esset amantior, quasi vero semper verum sit 'amantum ceca esse iudicia', et non illud interdum verius, nullius omnino severius esse iudicium quam amantis; sic enim exacta omnia a suis exigunt qui amant, ut sepe delicatissimi sensus minimis etiam offendantur. [12] Tu utinam non dicam exacta, sed vel comunia prestitisses, teque si non virum at hominem, vel si id nolles, at certe non beluam meminisses! "Evanuisti" autem in "cogitationibus tuis" usque ad funestam tui ipsius oblivionem soporemque mortiferum, unde ut absolvi possis non vocandus modo vel vellicandus sed urendus ac secandus es. Surge, amens, expergiscere, atque ubi nunc iaceas vide. Non cessent oculi tui perditum tempus flere, non cessent manus tue tumidum pectus tundere, non cesset lingua simulque animus tuus veniam precari.
[13] Numen confessis aliquod patet inquit Naso. Quid a quoquam verius dici potest, quid religiosius, modo de numine conveniret? Patet equidem confessis et contritis numen aliquod, illud scilicet de quo stupentes Iudei: «quid hic loquitur?» aiebant, dum "peccata dimitteret"; [14] quod cum solius Dei opus esset, fieri ab homine mirabantur, ignari et Deum esse qui faceret, qui "peccata" hominum non modo post "tergum suum proicit", sed etiam «in profundum maris», qui «quantum distat ortus ab occidente longe facit a nobis iniquitates nostras», qui «prope est omnibus invocantibus eum, sed invocantibus in veritate». [15] Ille tibi aderit si vere invoces, si tumore deposito, si preteriti dolens et futuri metuens et de te diffisus et de Illo sperans, qui quamvis multos subito sepe iustificaverit, nec tempore ad agendum egeat, tu tamen longa tibi purgatione opus credito; diuturne et concrete sordes non facile diluuntur. [16] Bene tecum agi putes si quantum tempus errasti, tantum redeunti suffecerit ad rectum iter; solet enim error pronus esse, reditus non ita; remetiendum omne tibi vie spatium, quo tam procul a iustitie semitis aberrasti; repetendi anfractus, relegenda vestigia, ut omnia in adversum agas; [17] proque effrenata libidine modestiam colas, pro contemptu Dei et hominum, quod tutius fiet, mundum spernas ac te ipsum et hortatricem criminum carnem tuam, qua nil tibi inimicius in te est, cuius consilio et in me, et quod est longe gravissimum atque miserrimum, in Deum tuum nefarie rebellasti. [18] Mecum tamen ut videbitur, cum Illo prius in gratiam redeas velim; alioquin domini mei hostem volens meis sub laribus non videbo. Illum si rite placaveris — est enim supra fidem mitis ac placabilis —, facile ipse meas iniurias obliviscar etsi multe sint, et cui dominus pepercerit, conservus veniam non negabo, neque oblivisci potero illud Ecclesiasticum «Ne despicias hominem avertentem se a peccato, neque improperes ei; memento quoniam omnes in corruptione sumus».
[19] Sed hec hactenus; scripsi plura quam credidi; misericordia hodie iram vicit. Hec tibi autem, infelicissime adolescens — frustra quidem, ut puto, sed quia maxime meum erat sepe tibi monstratum iter monstrare iterum atque iterum, ne tuum crimen aliquam michi culpe suspitionem affricuisse videretur, si te in omne malum lapso, in silentium ego collaberer teque precipitem tacitus spectarem — hec tibi, inquam, vite perdite et abiecte spei remedia atque instituta prescripserim, pro desperati ac neglecti veterni tui qualitate brevia, sed, ni respuis, nunc etiam fortassis utilia. [20] Etsi enim acriter intuenti nullum in te michi pronosticum salutis appareat, dat tamen spei aliquid etas tua, sed multo amplius lesi domini clementia, que sibi sepe de hostibus amicos fecit, nec minus quam quod in multis potuit, in te potest, modo Illi ad te aditum prebeas obicemque dimoveas. De hoc tamen ipse videris; quod meum erat, et verbo milies et nunc scriptis implesse videor; quam ad extremum efficaciter, iterum dico, tu videris. [21] Deinceps enim tacere eligo et rei exitum in silentio operiri, ita ut si evaseris saluti tue, si perieris fidei mee gratuler, que te, contumacem licet et ingratum, magnis tamen sepe clamoribus atque in finem tacitis votis usque ad tumulum prosecuta sit, ut nisi valde me fallit opinio non mea solum sed multorum, imo omnium, nisi forte complicum tuorum, nunquam de me iuste aliquid vivus aut mortuus queri possis.
[22] Ceterum quia te reditus avidum, ut sentio, non mei amor aut virtutis sed exilii tui forsan incommoditas facit, quanquam tibi perproprie dici posset quod Tiberio respondit Augustus e secessu rhodio ad "revisendas necessitudines" reditum flagitanti, ut "dimitteres omnem tuorum curam, quos tam cupide reliquisses", respondebo tamen aliter. [23] Dum te sanum et qualem esse iubeo, non tam opinaberis quam scies, inque hac pagina quasi in speculo detersam animi tui faciem videbis, tum demum, nec volente me prius, vultum meum, quem serenum tibi ac facilem contempsisti, non ut soles sed ut tibi expedit, ut me decet, te visurum spera. Scio enim quid te perdidit, facilitas mea; curabo ne te amplius pietate impium fecisse vel amando perdidisse videar. Hoc tibi non «ex oraculo Apollinis Pythii» ut ait Cicero, sed Cristi ore dictum "puta"; nichil certius, "nichil" est "verius".
Mediolani, III Kal. Septembris.

8

Ad Socratem suum, quid inter hospitem et hospitem intersit.
[1] Applicuit "Bolanus" noster ad vesperam ingenti pluvia sed multo maiore verborum copia. Quid vis? Solitudinem hanc fori instar turbidi suo fecit adventu. Scis quid loquor; nichil homine quidem illo gravius, non ea gravitate que sapientis est propria sed alia quadam importuna morum sarcina. Cui vero nunc hominem describo? nosti omnia. Non est michi elephantis aut cameli dorsum; solo visu fessus inclinor et quod ait Flaccus,
Dimitto auriculas ut inique mentis asellus,
et sudare incipio quamvis algerem. [2] Quid agerem quo ve me verterem? Hora locus imber urbanitas hortabantur ne abire sinerem, quem abiisse seu potius non venisse valde cuperem. Sola pro me stabat verecundia quedam, ut decora in multis, sic in illo monstrum; nimis sibi comitatus videbatur, et sic erat, et vereri ceperat ne turbam hospitum solitarii hominis tecta non caperent. Pendebat adhuc tamen fatum meum et proxime noctis pervigilium ac requies in dubio erant; unius comitum modestia me liberum fecit, illum facile hospitio indulturum identidem vellicantis monentisque abitum. [3] Quod ubi animadverti, instare iam tutius et videri velle liberalior incipio utque per noctem maneat hortari. O artes moresque hominum, orare cuius contrarium fieri velis! sed sic est usus. Ille autem negare, occupationes vel proferre vel fingere. Quid te moror? si fregisse me illi tunicam putas, falleris; sino hominem, letior quam qui febribus liberantur. [4] Laborasti, non dubitem, me loquente, et de fine dubius pependisti; sed ut dempta solicitudine iam hinc iocunditate simul atque invidia repleare, non ita multo post, hora illa que apud veteres "prima fax" dicitur, supervenit noster ille letissimus hominum. O quanta diversitas! nullum animal eque ut homo a se ipso differt; alter nullius, alter infiniti precii est. [5] Mutata repente domus facies, timerique ceptum quod optatum fuerat, nequa illi scilicet abeundi vel necessitas esset vel occasio; et vesperi et nubibus acte gratie, quibus hospes talis pernox fieret. Nec sane compedibus opus erat: non ego tenendi hominem, quam standi ille cupidior; itaque nobis non modo noctem illam, sed complusculos dies letos prebuit. [6] Sed habet hoc insitum nostra letitia: subito desinit, et cum desierit nulla est, et id ipsum ferri posset, nisi letitie locum dolor invaderet. Ille abiit; ego deiectior quam si hominem non vidissem, substiti. Ita dictu mirabile, quod illic timui hic speravi, et quo ille letum hoc iste me mestum fecit. Vale.

9

Ad eundem, malle se malis bene facere quam bonis male.
[1] Homo blandus et fallax, idemque si liceat et violentus et minax, quem mecum exitum invenerit, queris. Quid verum infitier et non potius cum Cicerone confitear qua «mollitie sum animi ac lenitate»? nunquam illius lacrimis ac precibus restitissem. Sic est, fateor; illo enim loquente sentiebam nescio quid tenerum atque femineum oberrare precordiis parumque aberat quin supplici meo collacrimarer et ipse personam offensoris ac deprecatoris induerem. [2] Sed dum illud in animum veniebat: 'quisnam est iste qui tecum loquitur, quid egit, quid voluit, quid optavit, quid molitus est, quid peregisset nisi consiliis sceleratis occursum esset? quam multorum iniurie se miscuit, quam nichil eum penitet, nichil pudet, quam nichil omnino preter impotentiam conatibus impiis nunc etiam obstat, quam ficte sunt he lacrime, simulate blanditie, coacte preces? qui spiritus, que mens illi est, qui lupus in hoc agno latet?', hec per se singula cogitans indurescebam sensim et in silicem atque adamanta vertebar. [3] Quid credis? Poteram homo alter, et ipse michi dissimillimus iam videri; iubebat ratio veniam pessimo homini negare, siquidem indulgendi facilitas bonos lenit, malos asperat; et astipulabatur ire iustissime facultas presens ac prompta vindicte. [4] Vicit natura suavior. Hac igitur lege veniam tulit, ut dehinc nec amicus nobis ille nec hostis sit; quorum primum hauddubie prestabit, de secundo viderit, dum sibi tam facilem secundam veniam nunquam speret. Ad hunc modum se res habet; mallem medium tenere; sed si in alterutro labi oportet, malo malis etiam pius esse quam trux bonis. Tu, oratus, da venie mee veniam, et Vale.

10

Ad Franciscum Sanctorum Apostolorum, de permixtione stili ex literis sacris ac secularibus.
[1] Animadverti ex epystola quadam tua placere tibi quod secularibus sacra permisceam, idque vel Ieronimo placiturum censes; ea varietatis amenitas, is decor ordinis, ea est, ut asseris, vis iuncture. Quid vis dicam? De reliquis ut videtur iudica, certe nec falli facilis nec fallere solitus, nisi quod qui amant non facile modo, sed cupide falli solent. His ergo omissis, de me dicam deque affectu novo quidem sed iam valido, quo ad literas sacras stilus animusque meus agitur. [2] Irrideant superbi, quibus divinorum eloquiorum sordet austeritas, et ceu caste matrone cultus parcior offendit oculos meretricis assuetos fucis; ego non permittentibus solum sed plaudentibus Musis et secundo fieri rear Apolline, ut qui iuvenilibus iuventam studiis dedi, maturiorem etatem melioribus curis dem; [3] neque michi dedecori vertendum, si qui totiens ad inanis fame preconium ventosasque hominum laudes surgere soleam, deinceps ad laudes creatoris mei media nocte consurgens quietis tempus somnosque Illi meos fregero, qui "non dormitat neque dormit custodiens Israel", neque universali custodia contentus, me quoque custodit et solicitus est mei; quodque ego in me clare admodum, in se omnes non ingrati sentiunt; ita singulos servat quasi omnium oblitus, ita omnes regit quasi singulorum negligens; denique sic statutum fixumque animo est, si ex alto dabitur, inter hec studia et has curas spiritum exhalare. [4] Ubi enim melius possim aut quid agendo tutius hinc abeam, quam amando et memorando et laudando semper Eum, qui nisi me semper amasset, nichil penitus vel, quod minus est nichilo, miser essem, et si eius amor erga me finem habuisset, mea finem miseria non haberet? [5] Amavi ego Ciceronem, fateor, et Virgilium amavi, usqueadeo quidem stilo delectatus et ingenio ut nichil supra; alios quoque quam plurimos ex illustrium catherva, sed hos ita quasi ille michi parens fuerit, iste germanus. In hunc amorem me amborum duxit admiratio et familiaritas cum illorum ingeniis longo studio contracta, quantam visis cum hominibus vix contrahi posse putes. [6] Amavi similiter Platonem ex Grecis atque Homerum, quorum ingenia nostris admota sepe iudicii dubium me fecere. Sed iam michi maius agitur negotium, maiorque salutis quam eloquentie cura est; legi que delectabant, lego que prosint; is michi nunc animus est, imo vero iampridem fuit, neque enim nunc incipio, neque vero me id ante tempus agere coma probat albescens. [7] Iamque oratores mei fuerint Ambrosius Augustinus Ieronimus Gregorius, philosophus meus Paulus, meus poeta David, quem ut nosti multos ante annos prima eglogaBucolici carminis ita cum Homero Virgilioque composui, ut ibi quidem victoria anceps sit; hic vero, etsi adhuc obstet radicate consuetudinis vis antiqua, dubium tamen in re esse non sinit victrix experientia atque oculis se se infundens fulgida veritas.
[8] Neque ideo tamen quia hos pretulerim, illos abicio, quod se fecisse Ieronimus scribere potiusquam sequenti stilo approbare visus est michi; ego utrosque simul amare posse videor, modo quos in verborum, quos in rerum consilio preferam non ignorem. [9] Nam quid, oro te, prohibet, diligentis patrisfamilias in morem, supellectilis aliam partem necessitati, aliam ornatui deputare, servorumque alios nati custodie, alios iocis alere? insuper et argenti simul et auri divitem fieri, cum utriusque precium sic noveris ne in alterutro falli queas, presertim cum veteres illi nil aliud me requirant, nisi ne oblivione deleantur et primitiis studiorum contenti, omne iam melioribus tempus cedant? [10] Id sane cum per me ipsum sic facere decrevissem, te auctore et laudatore fidentius faciam; ad orationem, si res poscat, utar Marone vel Tullio, nec pudebit a Grecia mutuari siquid Latio deesse videbitur; ad vitam vero, etsi multa apud illos utilia noverim, utar tamen his consultoribus atque his ducibus ad salutem, quorum fidei ac doctrine nulla suspitio sit erroris. [11] Quos inter merito michi maximus David semper fuerit, eo formosior quo incomptior, eo doctior disertiorque quo purior. Huius ego Psalterium et vigilanti semper in manibus semperque sub oculis, et dormienti simul ac morienti "sub capite" situm velim; haud sane minus id michi gloriosum putans, quam philosophorum maximo "Sophronis mimos". Tu vive nostri memor, et Vale.
Mediolani, XIV Kal. Octobris.

11

Ad Guillelmum Veronensem, commendatio amici sero sed ardentissime studiosi.
[1] Virum hunc si nosse ceperis et amare incipies et mirari. Longa est historia; summa est quod honestis ex causis familiarissimus et amicissimus factus est michi, et, sero licet, tantus eum discendi ardor cepit ut neglecto studio rei familiaris et deserta fabrili officina, in qua insigniter eminet, totum se literis dederit. Itaque iam nil nisi scolas libros et magistros cogitat inque hoc unum noctes insomnes et solicitos dies agit. [2] Amplectere eum, oro te, et proposito suo fave; nichil Deo similius quam iustis desideriis opem ferre. Et quid putas ambiat? Non opes non potentiam non honores non, vulgi compedes ac venena mentium, voluptates, sed unicum otii sui presidium et vite solatium, libellos querit, sine tuo ductu tuisque auspiciis nil ausurus. Suspirabis intelligens quo aspiret, et tacitus dices: 'Utinam tempestivius cepisses'. Vale.

12

Ad Albertinum de Canobio physicum, boni animi signum esse credulitatem; de contemptu rei familiaris; de servili nequitia; de necessitate moriendi, contra quam nullum nisi equanimitatis esse remedium.
[1] Nil nisi pergratum in literis tuis legi; etsi enim aliquid supervacui timoris inesse videatur, totum tamen puri amoris manat e fontibus, de quo magister amorum scripsit:
Res est soliciti plena timoris amor.
Certe quem securum videas, non amantem scito; nam licet secura sui virtus sit, aliis tamen timet; quod inter illos civilis belli motus de Marco Catone legimus. Sed ne quod apud te ultimum erat apud me sit primum, ordinem tuum sequar, ad hoc ipsum postea reversurus. [2] Lete audio quod excusatio, apud vulgus forte non verisimilis, in se vera, et apertas aures tuas et facilem animum invenerit. Signum bone mentis est fidere; solent qui multa mentiuntur nichil credere, et qui nichil, omnia. Fere enim ita accidit ut qualem quisque se novit, tales alios opinetur, nisi inopinum forte aliquid emerserit, quod mutare sententiam cogat; [3] quod nostra etate quotidianum adeo est, ut Psalmiste in "excessu suo dictum" «omnis homo mendax» nunquam alias tam certum tamque compertum fuerit; interque tot mendaces, quid paucis vera loquentibus credi possit, subdifficilis coniectura sit. Fecisti igitur ingenue, qui amico fidem habueris non fallenti; nempe sic indignis manibus exhaustus sum ut dignis iam "vacuus et inanis" inveniar. Durum, sed sic est, et ferendum quia mutari nequit.
[4] Ut enim re intelligo, nichilo melior yconomicus quam politicus sum; omnia hec unus solitudinis ac literarum amor abstulit, nec deinceps mutandi habitum spes est. Nam etsi semper aliquid in dies discere moliar, artem tamen prorsus incognitam aggredi serum est; eat ergo res familiaris ut libet, sive ut potest, modo ego integer, licet nudus, evadam. Peregre rediens Anaxagoras, "desertasque" conspiciens "possessiones" suas, nichil damno motus: «Non essem» inquit, «salvus ego, nisi iste periissent».
[5] Philosophice, graviter, magnifice. Quid autem refert quam prope seu quam procul sim, dum mea diripiuntur ac pereunt? Improprie quidem nec sat bianteo more me locutum fateor; mea enim nec diripi possunt nec perire, sed mea dixi que fortune sunt, vulgi potius errorem in loquendo quam meum certe iudicium secutus; vulgare sermonis malum. Quid inquam refert dum hec pereunt ubinam sim, si intra ipsum thalami mei limen, sic ab omni custodia rerum pereuntium peregrinor, quasi trans Indiam extremamque Thoprobanen habitarem?
[6] Hanc occasionem nacti qui dicuntur servi cum sint hostes asperrimi, et suis usi fraudibus et facilitate mea abusi, impie atque nefarie eo me non sentientem redegere, ut experrectus periculumque meum videns, — nichil enim ferme iam reliqui erat preter corpus ac libros, in quod avidi possent ac famelici sevire carnifices— dum illos fugio, nullas latebras nullas angustias recusarem; tam latis enim et tam remotis in edibus habitanti vel familiare discrimen de quo dixi aderat, vel si illos eicerem, erat in eo statu solitudo ipsa discrimen. [7] Siquidem paucitas que ampla in domo solitudo est, ad angustam si transeat, turba erit. Sic hospitium et magna ex parte vite modum ad tempus mutare coactus sum, non sine cogentium gravi tamen incommodo. Nam cum eousque progressus esset illorum furor, avaritie stimulis et rabie actus invidie, ut me coram neque vultu meo neque minis aut precibus inflexi, se se gladiis usque ad mortem confoderent, victa demum patientia, abdicavi illos a me. Utor enim verbo patrio, quod ego illis vere pater fueram, quanquam illi michi non filii sed insidiatores essent ac sicarii furesque domestici. [8] Et nunc habeant sane sibi fructum scelerum suorum; nempe non sopitum modo sed insensibilem me rati eoque sibi perpetuam grassandi licentiam promittentes et furtorum prodigi, nichil sibi ex omni sua nequitia preter fluxum gule negotium ac libidinis quesivere. Itaque bene habet: brevi, ni fallor, esurient; iam enim fastu deposito, submissi ac deiecti reditum orant, quem si impetrant, plane omnis preterite futureque perfidie veniam licentiamque percipiant; ego autem non modo damnis iniuriis fastidiis premar ut soleo, sed solatio etiam priver inutilium querelarum. [9] Multo quippe facilius inducar quibuslibet hostibus me dedere, quam his quorum ipse segnitiem sevitiamque cogar alere; nam ut te hostis ledat, comunis et vulgata calamitas, ut hostem ipse tuum nutrias, ea vero singularis quedam et extrema miseria est. Et quid, queso, nunc cogitas, amice? quam libenter hoc furum genus satyra pungerem immortali, nisi quod et sepe alias et hodie satis multa de vilissimis pessimisque furciferis et indignis qui calamum melioribus destinatum diutius occupent, dicta sunt!
[10] Illud autem quod ex hoc aere semper hactenus laudato, nunc nescio cur infami, me ad patriam tuam saluberrimasque Alpium radices anxius atque solicitus vocas, fideliter quidem facis ut soles, utque in ipsa precum instantia splendidior sole meridiano amor michi tuus illuxerit. Sed vide, oro, quale sit, ut homo licet indoctus, doctorum tamen hominum libris ab infantia delectatus, iam provectior mortem aut fugere cogitet aut differre. [11] Nempe iampridem et nobis et omnibus qui sunt quique post venient, constituti sunt termini; qui ut preteriri non poterunt, sic et cum preterierint reparari et antequam pretereant previderi nequeunt. Neve nostris hoc solis persuasum esse aut sacris tantummodo literis scriptum putes, audi quid secularium literarum et romane facundie primi duces dicunt. [12] Alter enim «Moriendum» inquit, «certe est, et id incertum an hoc ipso die», «nec est aliquis tam stultus, quamvis sit adolescens, cui sit exploratum se usque ad vesperum esse victurum»; alter ait:
Stat sua cuique dies; breve et irreparabile tempusOmnibus est vite.
Possem multos veri huius auctores in medium adducere; sed nota res est neque egens testium; ad hec non numerus sed autoritas testibus fidem querit. [13] Quid, hec igitur sciens, agam nisi ut expectem seu progrediar vel letus certe vel intrepidus? Letum mori enim nimis alta felicitas, trepidum vero nimis ima fragilitas est; imperterritum inter terribilia que videntur stare immotisque mortem oculis spectare, id medium quidem et profecto verum viri opus. Fuga autem mortis cum in iuvene stulta sit, in sene ridicula, tum in cuntis inefficax esse deprehenditur. [14] Sive enim nos ad mortem imus, ut quibusdam placet, sive illa ad nos venit, ut aliis visum est, fieri potest crebroque fit ut in illam dum fugimus incidamus, propterea quod non semper sed perraro vel que vel ubi creditur mors est, quin sepe alia, sepe alibi, maiorque pars hominum et alio loco et alio quam timebat genere mortis absumitur, et verissime ait Flaccus quod
improvisa lethiVis rapuit rapietque gentes.
[15] Ut ergo pestem fugiam, que hactenus "urbem" hanc "terruit" potiusquam invasit, quot sunt alia, quam diversa mortis spicula, quibus assequitur fugientes et quorum forte plurimis subductum uni caput obicio! Hic ferrum metuens naufragio periit; ille procellam dum vitat equoream, hosti iugulum dedit in litore; illum prelio fugientem equi lapsus allisit; hunc parcentem laboribus sopor et requies oppressere. [16] Vides ut Alexander Macedo pugnando invictus, bibendo vincitur; Magnus Pompeius Thesalie superstes, a se datam in Egiptum incidit tutiorque illi hostilis acies fuit quam clientis domus; Iulius Cesar externorum victor hostium, a domesticis circumventus est; Augustum fulmina metuentem morbus ac senium resolvit, et Domitianum fungis abstinentem invenerunt gladii, et cessantem a gladiis Claudium boletus sed medicatus extinxit; [17] Africanus iunior, quem nulla acies nullus hostis infregerat, non Numantia non Carthago, mortem repperit in coniugali cubiculo, quod magno illi Grecorum regi Troieque victori atque eversori tanto prius acciderat. Sed quo pergo? Quid impremeditate morientium exempla coacervo, cum potius in contrario laborandum sit et exemplorum non copia sed raritas acervanda? [18] Quotus enim quisque mortalium ut opinatus est moritur, et non, ut dictum est, tempore aut loco aut ipso mortis in genere fallitur, et interdum falsi fuga in verum impulit discrimen? Unius fuga periculi alterius causa est; multos mali metus in malum trusit, iuxta illud propheticum Isaie: «Qui fugerit» inquit, «a voce formidinis cadet in foveam, et qui se explicuerit de fovea, tenebitur a laqueo». Ut certissima quidem rerum omnium mors, sic circa illam incertissima omnia, nichilque tam ambigue fit quam quod non fieri non posse non ambigitur. [19] Quenam vero hec cura est quando ubi seu quibus peream instrumentis, an sit ignis an laqueus an febris an gladius an sudes an lapides an sitis an equor an fluvius an venenum? non dico itidem an fames an crapula an honestus labor an turpis inertia, quoniam inter hec prelargiter refert. [20] Sed dum cesset culpe virus, conscientie vulnus, febris affectuum, insolentie tumor, livor infamie, per se ipsam omnis mors una atque eadem est; illa quidem evitabilis nulli equaliterque omnibus impendens, et opulento regi et inopi agricole et defecto seni et prevalido iuveni et florido adolescenti et tenere pueritie et lactee comunis infantie. [21] Moriendum omnibus atque omnia in hoc uno paria, cum in reliquis tam multa sint varia; nullum privilegium etatis, nullum loci, nullum dignitatis aut glorie. Mortem ipsam intueamur: quid metiris adventitia, moriturum ac mortale animal, quid trepidas, quid externa circumspicis? Apud veros extimatores, apparatus exterior nichil ad rem; res nuda, si verum rei precium queritur, extimanda est. [22] Si mors igitur una est, si statutus locus prefixusque nascentibus mortis dies, quid de locis atque temporibus angimur? de utrisque iam cautum. Si audirem dicentem nobis Ieremiam: «Quicunque manserit in civitate hac, morietur gladio et fame et peste; qui autem profugerit ad Chaldeos, vivet et erit anima eius sospes», non dubitarem ad Chaldeos usque profugere. [23] Contra autem si Moyses Deo iubente loqueretur et diceret: «Cavete ne ascendatis in montem nec tangatis fines illius; omnis qui tetigerit montem, morte morietur», auderem te hortari ut quamprimum e monte descenderes. Nunc neutrum audio, sed mulierem illam Thecuitem dicentem David regi: «Omnes morimur et quasi aque dilabimur in terram». [24] Quod cum ita sit, nec exceptio fiat ulla, quid nisi laborem irritum et peiorem morte mortis metum fuga contulerit? Velox quidem metus, sed velocior mors, velocior est fortuna; honestius invenimur stantes quam profugi prevenimur. Expectemus ergo equis mentibus in terra quid de nobis celum statuit, ne velut avicule visco seu laqueo implicite, volitando nitendoque amplius implicemur.
[25] Iam quod te perpetuum comitem lateri meo spondes, et hoc rursus amantissime facis ac gemino iure tuo, professionis tue scilicet amicitieque nostre. Verum hercle medicine ars, etsi saluti preservande morbisque minoribus aliquid conferat, tamen ubi ad extrema perventum est, illico victa subsistit. [26] Hinc illa medicorum fuga desperatioque de rebus egrotantium, humane vel inscitie vel imbecillitatis indicium, quo monemur medico illi soli fidere qui egros suos non deserit in extremis, de quo scriptum est: «Et si ambulavero in medio umbre mortis, non timebo mala, quoniam tu mecum es». [27] O potentem medicum qui mortis umbram discutit solo sacre sole presentie eumque cum quo fuerit, timere aliquid non sinit; qui verbis curat et non herbis, neque curat modo, sed suscitat! Non est enim illorum unus de quibus scribitur: «Nunquid mortuis facies mirabilia aut medici suscitabunt?»; sed Ille est unus altissimus, qui creavit de terra medicinam hanc in usus hominum, sibique aliam reservavit increatam et divine sue substantie coeternam, qua et "quatriduanum fetentem" ab inferis suscitaret et humanum genus ab eterna morte servaret.
[28] Amicitiam sane ingens vite mortisque solatium non nego, atque illud absens presensque non respuo sed amplector; et licet undique placeas, aliquanto tamen dulcius te ut amico fruor quam ut medico. [29] Proinde non tam periculo meo quam desiderio tuo consulens neque tam medicum cogitans quam amicum, cupidissime nunc vocanti obsequerer nisi et corporeo et aliis impedimentis mille retraherer, et venirem te visurus tuamque solitudinem, michi semper optatum laudatumque portum vite, non mortem fugiturus, memor ut et nuper et olim, quod est apud poetam, "aerias Alpes et norica castella" pestis seva corripuit. Alioquin si morti impervie Alpes essent, crede michi, ut est vite cupiditas innata mortalibus, multo et tu angustius habitares et nos latius. Vale.
Mediolani, VII Kal. Novembris.

13

Ad Petrum Pictavensem, priorem Sancti Eligii Parisiensis.
[1] Anno altero, dum ad serenissimum omniumque mitissimum Francorum regem legatione fungerer, tanto licet impar muneri, colloquioque tuo, cuius insatiabilis sum, quotidie recrearer eo avidius quo diuturniorem eius penuriam passus eram, [2] ex te didici regem ipsum primogenitumque eius, illustrem Normannorum ducem, ardentissimi spiritus adolescentem, in verbis que coram eis habueram, super eo maxime quod de Fortuna michi mentio incidisset, fuisse permotos, quod ego ipse dum loquerer ex vehementi illorum intentione notaveram: sic erectos et in me oculis animisque defixos ad Fortune nomen vidi. [3] Mirantur enim, ut intelligo, et quasi quibusdam magnis monstris attoniti sunt super hac tanta varietate Fortune, que cum sepe parva et magna, nunc maxima rerum sic afflixerit, ut regno felicissimo et multa olim invidia laboranti nunc miseratio deberetur. [4] Super quo tunc tibi respondi debere neminem admirari, quoniam seu Fortuna seu alius fuisset regni largitor, licitum sibi non tantum quod dedisset atterere, sed auferre; habendam tamen spem in Illo "per quem reges regnant", qui suos non interimit sed castigat et pro qualitate nostrarum egritudinum sepe fortassis amarius, nunquam vero nisi pie ac salubriter nos exercet. [5] Ceterum, orta hinc occasio regio erat adolescenti ut die festo, quo cum collegis meis invitatus ad convivium regis eram, tu ipse cum quibusdam clarissimis viris atque doctissimis ad hoc opus electis, me post prandii finem verbis aggrederemini, ut de hac ipsa Fortuna dicerem quid sentirem. [6] Quod cum michi sera iam nocte nuntiatum esset per hominem fame anxium solicitumque mee, quamvis et indispositus ad hanc rem et longe aliis implicitus, quia tamen non is erat cui facile posset obstari, ne improvisa et subita re turbarer, recollegi animum quantum cum tot curis sine ullis libris potui, [7] ut qui uno verbo expedire sententiam meam possem — credere me scilicet et semper credidisse dicentibus nil omnino aliud quam nudum et inane nomen esse Fortunam, tametsi in comuni sermone populum sequi et sepe Fortunam nominare solitus— coloratius aliquid dicens eos, qui illam deam seu «rerum humanarum dominam» opinantur atque asserunt, non nimis offenderem. [8] Sequenti autem die, ut vidisti, rege multum in nostris seu verius suis honoribus occupato, duce quamvis in id unum quod optabat intento regemque nunc verbo nunc nutibus admonente, hora illi nostro destinata colloquio in aliis est absumpta, et ego respondendi honere liberatus abii, [9] ut letus quod contra publicam sententiam in publico loqui non essem coactus, sic mestus quod tantorum hominum de hoc ipso sententias non audissem — paratior enim multo eram discere quam docere —, quanquam illius diei ipsius quod reliquum fuit ab hora illa sexta ad vesperam, tecum et cum eisdem magistris tribus in thalamo meo, quo vos urbanitas vestra contraxit, hoc ipso et alio quidem vario sermone traductum sit. [10] Sed postquam inde atque ex illa regia urbe discessi, per Alpes et glaciem hieme horrida de te tuisque de rebus sepe mecum fervide cogitans, dictavi tibi per hospitum thalamos inamenos atque incommodos epystolam longam valde, quam idcirco non misi quia fidelis nuntii copia non fuit. [11] Nunc tandem, oblato hoc religioso et insigni viro utriusque nostrum amantissimo, eam ipsam iam sepositam ac neglectam non sine labore transcripsi, in qua quidem de Fortuna nichil sed de causis quibus, ut reor, et vestrum Gallie et nostrum Italie regnum in hoc statu sunt, multa dixi, non magna nec culta, fateor, sed vera, tibique qui nugellas meas diligis, forsitan placitura. Vale, mei memor.
Patavi, VIII Idus Septembris
, propere.

14

Ad eundem, de mutatione Fortune eamque ex morum et presertim rei militaris mutatione procedere.
[1] Admiratio inexperientie argumentum est: miramur insolita, comunium stupor nullus; pone igitur iam stuporem: trita sunt et comunia que miraris. Mutantur assidue res humane et ut reliquarum sic militie gloria preterfluit ac de gente in gentem sedes transfert; denique una est horum que videmus omnium stabilitas, non stare; una fides, fallere; una requies, circumvolvi. Non te longe oculos reflectere iubeo, sed tuam patriam tuum tempus aspicere. [2] Adolescentulo me, Britanni, quos Anglos sive Anglicos vocant, omnium barbarorum timidissimi habebantur; nunc, bellicosissima gens, Gallos diu belli gloria florentes stravit tam crebris insperatisque successibus, ut qui modo vilibus Scotis impares fuerant, preter miserabilem et indignum summi regis casum, quem sine suspirio meminisse non possum, sic regnum omne igni ferroque contriverint, ut michi nuper illac iter ex negotio agenti, vix persuaderi posset regnum illud esse quod videram; [3] sic ubique solitudo infelix et meror et vastitas, sic ubique horrida et inculta arva, sic dirute deserteque domus nisi que, cincte arcium menibus aut urbium, evasissent, sic demum locis omnibus Anglorum mesta vestigia et recentes fedeque cicatrices cladium extabant. [4] Quid tibi vis? Ipsa Parisius regni caput usque sub ipsum porte limen deformata ruinis et incendiis tremere extremosque casus horrescere, quin et ipse qui muros interlabitur Secana, non sine sensu quodam quasi miserie sue, urbis eventum flere michi simulque metuere visus est. [5] Ecce iterum in dies ignobilis ille tractus Illirici sensim caput extulit, et diu bellaci Germanie vult equari. Nonne vides, quod nemo unquam divinasset, ut fugaces Histri sagittarii post votivum unum atque alterum successum, non tam virtute partum sua quam diffidentia lenti hostis ingestum, in eam fidutiam sunt evecti, ut Theutonos contrastare audeant et terrori esse illis incipiant, experimentoque deprehenditur non tam verum esse quod Lucanus ait:
Ensis habet vires, et gens quecunque virorumBella gerit gladiis,
quam quod ait Iulius Capitolinus, quod scilicet «nulla res magis contra Germanos valet quam expediti sagittarii»? [6] Ceterum hec Fortune constantia est, sic eunt res mortalium: nil cuiusquam proprium atque perpetuum. Cuius rei si doctrina brevior aut antiquior desideratur autoritas, Crispum audi: «Fortuna» inquit, «simul cum moribus mutatur, et imperium semper ad optimum quemque a minus bono transfertur». Ita est hauddubie, et quicquid hic latius dici potest, brevitas ista complectitur. [7] Transferuntur ut opes hominum sic et vires et ingenia et virtutes et nomina; que ve unius fuerant, alterius fiunt. Nempe cum ponderosissima res, aurum, sit instabile, quam, putas, fama ipsa volatilis ac vaga est? Aura illa quidem inanis ac tenuis; hoc unum, mobilis et incerta, fixum certumque sibi retinet: virtutem sequitur, ignaviam fugit. [8] Hinc effectum, quod Iustinus ait, ut «inter vitia Grecorum sordidum et obscurum antea, Macedonum nomen emergeret»; hinc Carthago, ab exilio et angustis sedibus precio quesitis, late omnibus tremenda litoribus; hinc urbs Roma e pastorali "culmo" mundi culmen et regnatrix gentium facta est. [9] Harum vero varietatum quenam causa nisi unius gentis inertia de prosperitate oriens et ex conscientia parti nominis prisce indoli luxus obrepens, alterius vigil industria et inter difficultates rerum se se animus erigens, patiens laborum, glorie appetens contemptorque libidinum, qui ubi se vicerit, facile omnium victor efficitur; idem ipse lentescens veriusque destitui incipiens, mox vincendus ab omnibus, in luxum secordiamque resolvitur? [10] Quod in his tribus quas proxime memoravi, inque illis quattuor quarum primo memineram, aliisque quam plurimis regnis ac gentibus promptum esset ostendere, nisi quia et longum et notum adeo est ut nil inter homines sit notius. [11] Et hec nimirum illa est a minus bono ad optimum quemque imperii quam dicebam salustiana translatio Fortuneque mutatio cum moribus. Prima quidem victrix exercituum atque enervatrix virium voluptas, contra quam sola virtus invicta est; qui hac armatus illi restitit, nulli hostium cessurus immortales titulos celso fixerit tropheo. [12] Scis quid Scipio apud Numantiam edixit; et clarissimum enim et notissimum est edictum, quo scorta scilicet institoresque et lixe castris eiecti, sive, ut breviter quod est dicam, missa voluptas in exilium accitaque virtus in auxilium ac, virtutis comes, accersita victoria est. [13] Quem imitatus in Numidia Metellus, pari consilio pari fine voluptate itidem relegata nervisque militie restitutis, ad romana signa insuetam tandiu exulanti victorie viam fecit.
[14] Nostre autem militie disciplina quenam sit, non exspectas ut loquar, qui mores, que castrorum species, que ducum providentia, qui militum vigor, que modestia. Non virorum castra putes ingredi sed lupanaria meretricum tabernasque ganeonum ac popinas. Neque hercle aliter est, neque vero equanimiter vino quolibet barbarica madet ebrietas; nisi peregrinis poculis estuet, inopiam ac defectum et sitim vocat intolerabilem, que fugam queque deditionem sufficienter excuset. [15] Hic profectus rei bellice; sic ab armis ad ciatos militaris ambitio processit, non qualiter pugnent, sed qualiter potent atque inebrientur est questio; qua cum hostibus federati, totos dies noctesque cum commilitonibus decertant suis, et ille victor famosiorque qui vini capacior profusiorque est miles. Venit in hoc genere hominum — solo utinam! — quod venturum vaticinatus est Seneca: «Habebitur» inquit, «aliquando ebrietati honor, et plurimum meri cepisse virtus erit». His tu aliquid institutis et his studiis magnum speres? Iure tales exitus rerum sunt quales ebriorum decet. [16] Quanquam, quod infelices Itali vel dissimulant vel non vident, hec latronum acies non ad prelium sed ad predam atque ad potum nostris degat in finibus: vetus malum. Legimus "gentem illam frugum" et precipue "vini dulcedine" primum olim in Italiam transcendisse, quod utinam hodieque non tam cupide facerent nosque prohibitores in limine et non magis imitatores insanie reperirent! [17] quo fit ut paulatim cunta degenerent, mos patrius, sermo, habitus, vite modus domi militieque, quodque nequicquam queri soleo, faventibus nobis, Italia hec, quam etsi non videris plane nosti, dictu mirum et vel hostibus miserandum, in truculentam barbariem transformetur; cuius monstri, prodigiosa licet delectatio sit insanis, quam tamen patribus rationem reddituri simus non intelligo. Sed de hoc sepe multa nec unquam satis multa disserui. Nunc peragam quod incepi.
[18] Quid est igitur quod miremur si apud nos et sepultum imperium et libertas oppressa est aut si nostro nunc in orbe neque pax durat neque bella finiuntur, cum neque ipsi quiescere valeamus neque his unquam stipendiis debellare?
[19] Quando enim, oro, vincerent qui vicisse iam nollent, imo quidem quibus vincere vinci est? horrent in patriam reditus; haud immerito; gustarunt enim Italie saporem oderuntque et metuunt belli finem, qui ebrietati ac licentie modum ponat; quamvis nec si valde cupiant hostem vincere, iam possint, suis ipsi vitiis ac moribus victi capti oppressi exarmati, servi degeneres voluptatum. [20] Quid vero nunc diceret prisca illa romana militia masculorum militum, quibus preter arma cibum quoque dierum plurimorum — non hunc mollem multa arte confectum, sed predurum panem — vallumque insuper humeris ferre mos fuerat, quo et famem diurnam sero pellerent, et se inter cecos hostium insultus nocte protegerent munirentque, audire soliti a ducibus suis, siquando sub fasce nimio lentius incederent: «Miles, "cum te gladio vallare scieris, vallum ferre desinito"», et ingentem clipeum ferenti egre exprobratum ita: «"Amplius iusto scutum fers, neque id reprehendo, quando melius scuto uteris quam gladio"»?
[21] Nulla ibi epularum, nulla vini mentio; rivus omnis, licet turbidus, sitientibus nectareos potus dabat; nullus usquam voluptati locus, omnia virtus occupaverat et glorie studium et pudoris metus. Militabant sub severis ducibus, qui mollitiem neque in se neque in alio ferre possent; habebant illos non luxurie magistros sed sobrietatis exemplar, in qua principem non sequi militibus indecorum esset. [22] "Vini parcissimum" Iulium Cesarem hostium quoque confessione didicerant, et adeo "victus indifferentis" nec gule minus quam hostium domitorem, ut in pace etiam non modo plebeios sed ne inamenos quidem et insulsos cibos aspernaretur; Augustum «cibi minimi ac vulgaris fere», et qui «secundum panem et pisciculos minutos et caseum bubalum manu pressum et ficus virides biferas maxime appetebat»; Hadrianum parce ac militariter viventem «cibisque castrensibus in propatulo libenter» uti solitum, «hoc est lardo caseo et posca, exemplo Scipionis Emiliani et Metelli et auctoris sui Traiani». [23] Hec enim de his, ut minores sileam, a preclaris auctoribus scripta sunt. Quem vero non puderet turpium dominorum, gule ac ventris, esse mancipium, dum audiret aut cerneret tantos imperatores ita vivere?
[24] Assueverant preterea milites pro qualitate facinoris penam aut premium sperare; neque enim aut occultum aliquid aut neglectum iudicium sub extimatione tantorum fingi poterat.
[25] Cernebant statuas insignium bellatorum; videbant coronas civicas murales obsidionales; audiebant Cesium Scevam ob inauditam et stupendam pugnam, qua totum britannici exercitus impetum uno pectore unoque victor umbone propulerat, ab illo martie virtutis extimatore precipuo, cuius gesta sub oculis res erat, centurionatus insignibus exornatum; Lucium Dentatum ob innumeras incredibilesque victorias, non unius militis, sed integre legionis exuviis honustum; [26] ex diverso autem propter ignaviam notatas infamia legiones, ademptos equos, arma, patrie conspectum, pugne copiam; siquidem et promptus ad premia est qui premio digna meditatur, et durus ad veniam qui vel nichil venie egens agit vel siquid erraverit, nichil ipse sibi parcere soleat; semper igitur et hostium spoliis et meritis terga suppliciis, si ita res tulisset; semper aures ut honestis laudibus sic iustis reprehensionibus preparatas habebant.
[27] Noverant Pescennium Nigrum in Egipto vinum flagitantibus respondisse: «Nilum habetis et vinum queritis?», eundemque aliis qui a Saracenis victi essent, tumultuose vinum poscentibus, sine quo pugnare non posse se dicerent, insultasse his verbis: «Erubescite: illi qui nos vincunt aquam bibunt». [28] "Marium" nempe Pescennius "ante oculos habebat", cuius imitator in primis miratorque magnus fuit, qui non vinum sed aquam petenti exercitui respondisset: «Viri estis; en illic habetis», castra hostium ostendens, qui ripam fluminis obtinebant. Quo responso inardescens virtus eo militem perpulit, ubi neque vinum certe neque puram aquam sitiens inveniret, quoniam, ut ait Florus, «tanto ardore pugnatum est, ut victor romanus de cruento flumine "non plus aque biberit quam sanguinis"». [29] Quid autem durissimi duces aliud militibus suis in acie responderent, quando mitissimus principum Augustus domi in pace «querentem de inopia et caritate vini populum, severissima oratione compescuit» ut Tranquillus ait, «satis provisum ab Agrippa genero suo» dicens, «perductis plurimis aquis ne homines sitirent»? [30] Nigrum ipsum quoque meminerant tam infracti a voluptate animi, ut non argentum modo detraxerit ex usu militie, ne forte militaribus sarcinulis in manus hostium delatis, nostris spoliis superbirent barbari, sed pistores sequi castra vetuerit, vinique potum prorsus interdixerit, iubens omnes aceto ac biscocto pane contentos esse. [31] De quo ita scribit Elius Spartianus: «Nunquam sub eo miles provinciali lignum oleum operam extorsit: ipse a milite nichil accepit cum tribunatus ageret, nichil accipi passus est; nam et imperator tribunos duos, quos constitit stellaturas accepisse, lapidibus obrui ab auxiliaribus iussit». [32] Neque alterum Marii miratorem obliti erant, Cassium Avidium, qui, ut Vulcatius Gallicanus ait in historiis, «arma militum septima die semper respexit, vestimenta etiam et calciamenta et ocreas; delitias omnes de castris submovit, iussitque eos hiemem sub pellibus agere», nichil omnino «preter lardum ac bucellatum et acetum in expeditionem portare»; siquid preterea "luxurie repperisset non levi" puniens "supplicio"; [33] ut de illo quidem merito prefectus, cui princeps suum de Cassio iudicium scribens curam commeatuum iniunxerat, in hec verba rescripserit: «Recte consuluisti, mi domine, quod Cassium prefecisti syriacis legionibus; nichil enim tam expedit quam homo severior grecanicis militibus. Ille sane omnes excaldationes, omnes flores de capite collo et sinu militi excutiet. Annona militaris omnis parata est, neque quicquam deest sub bono duce. Non enim multum aut queritur aut impenditur». [34] Hec prefectus principi de Cassio, sub quo duce «esercitium septimi diei fuit omnium militum ita ut sagittas mitterent et armis luderent; dicebat enim miserum esse, cum exercerentur athlete venatores et gladiatores, non exerceri milites, quibus minor esset futurus labor si consuetus esset»; [35] qui denique, ut historicus idem ait, «cum exercitum duceret seque inscio, manus auxiliaria, centurionibus suis auctoribus, tria milia Sarmatarum negligentius agentium in Danubii ripis occidissent et cum preda ingenti ad eum rediissent, sperantibus centurionibus premium, rapi eos iussit et in crucem tolli servilique supplicio affici, dicens evenire potuisse ut essent insidie ac periret romani nominis reverentia. [36] Cumque ingens seditio in exercitu orta esset, processit in medium sine armis et: 'Percutite me' inquit, 'si audetis, corrupteque discipline cesi etiam ducis scelus addite'. Que res tantum obedientie Romanis addidit, tantum terroris barbaris iniecit,videntibus damnatos romani ducis iudicio etiam eos qui contra fas vicerant, ut pacem centum annorum ab absente Antonino», romano tunc imperatore, deposcerent. [37] Ad postremum hic est ille vir quem unum corruptis ac perditis legionum moribus reformandis idem ipse Marcus Aurelius Antoninus, principum sapientissimus, sano maturoque consilio delegisse, cuique per epystolam severitatis eximie verum et insigne testimonium reddidisse laudatur.
[38] Multa dixi de Cassio, quod et multa de eo legeram et multum ille nostre moderne militie dissimilis multumque ideo vitiorum nostri temporis convitio ydoneus videbatur. Cui hac in re similis Maximinus, quamvis in reliquis crudelis ac barbarus, «quinta quaque» ut in vita eius legitur, «die iubebat milites decurrere, in se simulacra bellorum agere, gladios loricas galeas scuta tunicas et omnia arma illorum quotidie circumspicere, quin etiam ipse prospiciebat prorsus ut verum patrem militibus preberet». [39] Probus quoque sub oculis erat qui, ut ait Flavius Vopiscus, «nunquam militem otiosum esse perpessus est; siquidem multa opera militari manu perfecit, dicens annonam gratuitam militem comedere non debere». [40] Ac ne leviora gravissimis inseram utque omittam Quintium Cincinnatum, qui dictator Minutio, quod se atque exercitum romanum obsideri ab hostibus apud Algidum passus erat, consulatum abstulit; ut Calphurnium Pisonem sileam, qui consul prefectum equitum, quod "arma" hostibus "tradidisset", vario contumeliarum "genere" deformatum, succisis "toge laciniis, discinctum, nudis pedibus, a mane" ad vesperam "adesse" ad primam aciem "per omne militie tempus iussit", ut qui omni iure sanguinis, quo prefectus illi iunctus erat, potiorem duceret esse rempublicam atque observantiam militarem; [41] ut hos ergo preteream, omittendus non est rigor acerrimus Manlii Torquati, qui filium rare indolis, quod iniussus in hostem pugnaverat, quamvis egregie feliciterque pugnasset, occidit; parque Postumii Tiburti ob eandem causam in filium quoque imperii severioris atrocitas, quanquam huius incertior fama sit. [42] Nec multo inferior Papirii Cursoris acrimonia, nisi quod non in filium exarsit sed in Quintum Fabium magistrum equitum, quem dictator, quod iniussu eius, alioquin prospere ac strenue, decertasset, securi ferire voluit, et fecisset ni conceptam severitatem pietas publica temperasset, et non insignis rei virtus aut dignitas, non tumultuantis metus exercitus, non longevi patris lacrime, non senatus autoritas, sed sole ad ultimum pie preces populi romani nobilissimum ac fortissimum adolescentem ab interitu liberassent. [43] Noverant sane tam difficilem tam tremendam hoc duce militiam, ut perpetuo labore ac metu corpora militum atque animos attereret, utque, quod est apud Livium, "aliquando ausis equitibus" «ab eo petere ut sibi pro re bene gesta laxaret aliquid laboris», sic illuderet: «'Ne nichil dimissum dicatis, remitto ne utique dorsum demulceatis cum ex equis descendetis'», et pretorem prenestinum, quod «per timorem segnius suos duxerat in primam aciem», lictore cum securi accito ludens quoque mortis terrore confusum increpitumque dimitteret. [44] De reliquo succurrebat Quintus Messius qui, quod a Livio pretermissum miror, bello punico secundo, eo prelio quod ad Trebiam gestum est, quinque cohortibus ex ea statione cuius custodiam illis commiserat, hostium vi deiectis, ut eandem illico repeterent imperavit, non quia id fieri posse confideret, sed ut militarem culpam acri imperio castigaret, desertique loci supplicium mors esset; [45] illud enim precepto additum erat, ut siquis ex eo numero in castra refugeret, tanquam hostis occideretur; quod ultime necessitatis acutissimum calcar adactum animis et lassitudinem corporum et desperationem rerum et loci difficultatem et hostium turbam vicit, quodque impossibile duci invicto visum erat, victis militibus pronum fecit.
[46] Obversabatur animo Iulius Cesar qui, ut Tranquillus ipse meminit, «inclinatam aciem solus sepe restituit, obsistens fugientibus retinensque singulos et contortis faucibus convertens in hostem, et quidem adeo plerunque trepidos, ut aquilifero moranti cuspide sit comminatus, alius in manu detinentis reliquerit signum». [47] Sub his ducibus militare durum, fateor, sed lenibat asperitatem gloria, quodque vite periculum ac labor horrendum fecerat, sola virtus optabile faciebat. Rari ibi transfuge, rari desertores; fides et metus leves animos frenabant. [48] Erat exemplo Fabius Maximus, qui omnes quos cepisset transfugas, truncis manibus dimissos, fugam cogitantibus documentum dedit; erat Africanus maior, qui sic natura mitem ac benignum animum necessaria severitate sed invitus armaverat, ut pendente bello gravissimo, cuius sibi confecti gloria parabatur, defectionis auctores ad palum deligatos ac virgis cesos securibus obtruncaret, et Carthagine domita finitoque bello, transfugas qui comprehensi essent, latini nominis, securi quoque percuti iuberet, romanosque, quod gravius insanissent, crucifigi; [49] erat et minor Africanus, qui, non victa tantum sed eversa Carthagine, transfugas inter victorie ludos populo spectante laniandos feris edacibus obtulit; et Emilius Paulus, qui Macedonici belli victor, similis noxe reos elephantibus proculcandos prebuit; salubri omnes et memorabili documento, si modo ducum virorumque illustrium iudicia eo trahimus quo illorum virtus et gloria merentur, neque livor, interpres pessimus, iuste severitati superbe crudelitatis nomen imponere nititur, cunta peiorem semper in partem trahens. [50] Libet enim huic loco ascribere unum Valerii Maximi grave dictum, quod ipse his ac talibus exemplis annexuit: «Aspero enim» inquit, «et absciso castigationis genere militaris disciplina indiget, quia vires armis constant, que ubi a recto tenore desciverint, oppressura sunt nisi opprimantur».
[51] Neque vero tantummodo in suos duces atque exercitus, sed in sotios incorrupta constabat fides. Nam quis fallere, quis furari predari ve aliquid auderet, dum meminisset ut milites, qui "Regium" in "presidium missi", mactatis nefarie "principibus civitatis", ipsam sibi crudeliter usurparunt, et erant "milia hominum quatuor", ut Livius ait, ad unum omnes virgis cesos "securibusque" percussos inhumatos abici iussit flerique vetuit senatus? [52] dum ad memoriam revocaret ut Pescennius idem Niger, sicut in vita eius scriptum est, «ob unius gallinacei direptionem decem commanipulones, qui raptum ab uno comederant, securi percuti iussit», quamvis impendentem veritus seditionem, toto exercitu deprecante, rigidam sententiam victus inflecteret? quod non fecit Cassius, de quo ita scribitur: «Milites qui aliquid provincialibus tulissent per vim, in ipsis illis locis in quibus peccaverant, in crucem sustulit». [53] Et ut supplicia severitasque cessarent, quem, queso, nisi omnis virtutis et glorie contemptorem non moveret ac sotiorum ab iniuriis abstinentem faceret illa modestie laus eximia apud Ciceronem lecta in ea oratione quam de Magni Pompeii laudibus scripsit? [54] «Cuius legiones» inquit, «sic in Asiam pervenerunt ut non modo manus tanti exercitus, sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse dicatur. Iam vero quemadmodum milites hibernent, quotidie sermones ac litere perferuntur: non modo ut sumptum faciat in militem nemini vis affertur, sed ne cupienti quidem cuiquam permittitur; hiemis enim non avaritie perfugium maiores nostri in sotiorum atque amicorum tectis esse voluerunt». Hec Cicero; ceterorum enim sententie, huius etiam verba venerabile pondus habent. [55] Neque tantum in sotios innocenter, sed in hostes quoque fideliter se gerebant, federum ac pactorum servantissimi. Hinc Veturius atque Postumius consules, quod iniussu senatus et populi romani pacem cum Samnitibus fecissent, volentes hosti dediti, privato periculo fidem publicam exolverunt, quamvis eam deditionem hostis argueret; [56] hinc decem illi qui cannensi prelio capti ad senatum ab Hanibale missi erant pro redimendis seu permutandis captivis iuratique se, nisi id impetrassent, reversuros, cum vel unus eorum vel ut alii volunt, omnes, peractis mandatis in urbe taciti remansissent, a senatu ad Hanibalem sunt remissi; [57] utque horum ac similium fraus iure reprehenditur, sic Atilii Reguli spectata usque ad crudelissimam mortem fides cum omni temporum perennitate laudabitur; nam ut hostem armis vincere preclarum, quanquam pietate preclarius, sic fallere, nisi bellicis artibus, turpe est. [58] Possem nunc exterarum nationum exempla subtexere, sed neque ego hunc sermonem ingressus alterius quam romane militie mentionem feci, neque ulla gens, quod pace omnium dixerim, hoc in genere glorie par occurrit.
[59] His in castris enutritus miles atque his imperiis assuefactus exercitus, quid usquam tam difficile repperit quod non superaret, quid tam durum quod non frangeret, quid tam altum quo non scanderet? Omnia expertis novi nichil nichilque formidolosi accidit; experientia mater est artium et consuetudo discriminum metum premit. [60] Nulla ex his viris collecta acies parva erat; nam quod numero defuisset, et obedientia militum et maiestas ducum et utrorunque vis animi exercitatioque et, vita carior semperque ceu numen aliquod culta, castrensis disciplina suppleverat. [61] Tube signum seu in prelium excitantis seu receptui canentis, ut nemo tam surdus qui non audiret, sic nemo tam hebes qui non intelligeret; nemo tam segnis aut timidus qui non dicto citius exequeretur; simul in hostem ruebant, simul subsistebant, simul feriebant, simul acie excedebant. Ingens unite virtutis efficacia est, et prope nichil inexpugnabile multis fortibus viris unius more pugnantibus, ubi virtus et eruditio rei bellice in unum coeunt. [62] Hec nempe acies dirum vicit Hanibalem, magnanimum Pyrrum fregit, Siphacem in carcerem, Persen in vincula, Mithridatem in mortem egit; Antiochum regno, Ciprum opibus exuit, pyratas pelago; hec punicam classem toto regnantem mari suis mersit in fluctibus; hec Iugurtham parricidiorum perfidieque penas pendere compulit; hec Britanniam muro diremit, Rheni ripas ponte coniunxit, Danubii vortices impetumque compescuit; [63] hec eadem, cui modo Ciminiam silvam transisse magnum fuerat, mox iuga Alpium aperuit, Arduennam et Pirenei saltus atque Hircinii latebras penetravit, nivalem Caucasum, saxeum Atlanta pertransiit, permeavit ardentem Lybien, Euripi fremitum atque estus euxinios et dubias Syrtes et tumidum navigavit occeanum; hec die uno hispanam Carthaginem expugnavit, nam in maiore altera plus negotii, par eventus; hec ipsa Numantiam hec Ierosolimam hec Chorintum diruit; hec Siracusas hec Capuam hec Tarentum cepit; hec Hispanias hec Gallias hec Germaniam hec Africam Asiamque, sed quo feror?, hec Italiam hec Europam hec terrarum orbem armis domuit atque virtutibus unoque capite iussit esse contentum; [64] semper victrix et semper indomita, nisi illi victorie comes insolentia nocuisset, et ut dixi, luxum semper ac funestos mores paritura prosperitas, in sua demum precordia ferrum vertens, in se se victi orbis iniurias vindicasset.
[65] Et hec quidem illi; nostri autem exercitus, pleni furum predonumque, crebriores sotiorum quam hostium predas agunt, fugeque amplius quam virtuti, stimulisque quam gladiis fidunt; fallunt expeditius quam pugnant, sepiusque fidem suam violant quam feriunt hostem. [66] Nullus enim domi punitor scelerum, castigator ignavie senatus; nullus in castris Fabius nullus Africanus nullus Emilius Paulus nullus Magnus Pompeius nullus Iulius Cesar nullus denique Niger aut Cassius, sed qui omne dedecus militie suis exemplis foveant et excusent; unde fit ut impunita omnia et peius meritis plus non modo licentie sed premii sit. [67] Innocentia probro datur; abstinentia pavoris, fides stultitie, fraus vero prudentie et boni ingenii nomen habet; modestia sordium subit infamiam, avaritie frugalitas, pudicitia feritatis; pluresque nunc hostes virtus invenit quam olim perfidia; itaque non inhonorata tantum sed vix tuta est, et si forte odium evaserit, in contemptum incidit; sic bonorum princeps honorabilium vel opprimitur vel ridetur. [68] Quomodo autem hi nostri duces hanc militiam nisi sic regant, aut qua fronte alios corrigant, quibus maxime necessarius est corrector? Non hoc recipit natura ut det quisquam quod non habet, «neque» ut ait Cicero, «potest exercitum is continere imperator qui se ipsum non continet, neque severus esse in iudicando qui alios in se severos esse iudices non vult».
[69] Nostri ergo, ducibus ebriis, milites temulenti post crapulam quid agant, nisi quod consequens est? stertunt, sudant non virilem sudorem sed febrilem, neque militariter sed muliebriter, sed scurriliter; sub tentoriis senescentes, iocis student, cenis inhiant, incumbunt alee, libidinibus immerguntur, muliercularumque sarcinulas suarum fedo agmine pre se ferunt, negligentes ordinum ac vagi, quasi apes dissipatis alvearibus; quisque sibi dux est. [70] Amant umbras, otia, belli nomen, cui se stipendii debitores sciunt, cum bellum ipsum oderint; de quo tamen, ut de sua arte, disserere non erubescunt. Pigri inscii timidi loquaces, arma et equos non ad obsequium dominorum, non ad patrie tutelam, neque ad gloriam, sed ad questum, ad ornatum corporis et voluptatem habent, honusti auro, quo et amice gratius spectaculum, et hosti opimior preda sint. [71] Cum suis ducibus de virtute nunquam sed si sui similes nacti sunt, de somno atque ebrietate contendunt, et illorum scole dignos se se exhibent discipulos, futuri mox preceptores eque docilibus ingeniis; sui fortasse dissimiles, contemnunt invident criminantur, vixque sapientibus paucis tot inter stultos impune licet non desipere; neque nunc primum inter malos bene agere capitale est. [72] Quibus ita se habentibus, desine iam mirari, non dico quod hec gens attollitur illa deicitur, et rursum illa concidit hec assurgit — quod ut dixi, sola varietas morum facit — sed quod nos, quibus uniformitas mala est, in dies premimur ac nutamus, nostreque res in extremo posite, non fundamento aliquo virtutis sed pondere suo stant, magnique ruinam edificii hiantibus rimis produnt.
[73] Mirum potius siquando cause suos non pariant effectus; neque enim penitus fieri potest quin his ducibus his militibus his moribus, et ruina iam proxima et interim, dum differtur, immortale nobis bellum, pax extincta, virtus exul, atque hinc externis hinc propriis manibus discerpta, respublica serva semper ac misera sit. Vale.
III Kal. Martias
, ex itinere.

 

LIBER XXIII

1

Indignatio et querela contra illum, quisquis sit, qui deberet proterere has que dicuntur sotietates predonum, nunc Italiam pervagantes.
[1] Loquor quia cogor; urget enim pietas ardentesque stimulos anxio figit in pectore, qui me tacere non sinunt; et scio me nequicquam loqui, neque ovidiano relevor solatio, quod scilicet
perdere verba leve est;
imo enim nichil gravius homini silentium amanti. Loquor tamen, sed coactus, ut dixi, et loquor vobis: quibus, heu!, nescio. [2] O libertatis et pudicitie ingens ultor Brute, qui superbos fedi servitii auctores solio deiecisti et impudicitie magistros usque ad inferos gladio vindice persecutus es, utinam viveres! tibi loquerer. O gloriose Camille, qui nostro sanguine despumantem transalpinam rabiem in ipsis adhuc fumantis patrie cineribus extinxisti, utinam viveres! tibi loquerer. [3] O summe virorum Scipio, qui Hanibalem septimumdecimum annum iam Italie incumbentem, hinc vi detractum, in propria patria, virtute ac fortuna concurrentibus, mirabiliter confregisti, utinam viveres! tibi loquerer. O Paule Emili, qui reges Macedonum vetusto imperio elatos et adversus Italiam rebellantes vinctos ante currum in Capitolium egisti et romani iugum imperii ferre docuisti, utinam viveres! tibi loquerer. [4] O Mari, ut compatriota tuus ait Cicero, "rusticane vir sed" vere "vir", qui barbaros in Italiam irrumpentes ipsis eorum in finibus tanto impetu superasti ut "de cruentis fluminibus" ab exercitu sitiente "non plus aque quam sanguinis biberetur", quique mox ad aliam mundi plagam mira celeritate conversus, ita furorem cimbricum oppressisti ut vix cadaveribus suis utrobique victa barbaries, vix agminibus captivorum victrix Roma sufficeret, utinam viveres! tibi loquerer. [5] O Magne Pompei, qui infamem predonum cathervam romanis classibus italicisque litoribus infestam ac toto iam pelago sevientem brevissimo tempore domuisti atque in vincula coniecisti, utinam viveres! tibi loquerer, et precarer ut sicut omnia maria infecta purgasti, ita nunc non dico omnes terras sed Italiam saltem tuam nova predonum manu miserabiliter inquinatam solita virtute purgares. [6] O Iuli Cesar, qui incursus hostium non expectans, raptim superatis Alpibus, Rheno Rodano et Garumna fluminibus impigre transmissis, incertum an fortunatior an fortior, victrici acie Germaniam Gallias Britanniam atque Hispanias peragrasti, utinam viveres! tibi loquerer. O Cesar Auguste, qui reges terre et legationes populorum omnium ad genua procumbentes atque, ut proprie dicam, ipsum orbem terrarum supplicem et affusum ex altissimo solio vidisti, et pace terra marique composita, bellicum Iani templum felicissime conclusisti, utinam viveres! tibi loquerer. [7] O insigne par hominum, Vespasiane et Tite, digni alterutro et patre filius et filio pater, qui uno curru, quod nunquam antea visum erat, et Cristi gloriosissimam ultionem et triumphum clarissimum de Ierosolimis retulistis, utinam viveretis! vobis loquerer, et ut Cristi iniurias iterum vindicaretis hortarer. [8] O fortissime vir Traiane, qui iam senio frigescentis imperii membra multo spiritus fervore refovisti ac preter spem iuvenescere coegisti — nunquam certe vel tam gelatum atque decrepitum imperium vel tam necessarius fervor tuus — utinam viveres! tibi loquerer, et rogarem ut moribunde patrie opem ferres, nec ideo quod in Hispania natus esses, Italice obliviscereris originis. [9] O bone Theodosi, qui parva hominum manu sed divino fultus auxilio, tibi militantibus elementis et coniurantibus tecum ventis, sagittas barbaricas ex immanibus pharetris adversum nos eductas in ipsas frontes atque exterminium barbarorum miraculose et incredibiliter retorsisti, utinam viveres! tibi loquerer.
[10] Nunc quid agam? et loqui oportet et cui loquar non invenio. Effundam voces in nubila, siquis forsan amicior spiritus et bonis favens e labiis meis abductas ad aliquam generosam aurem illas perferat ubi fructificent, ut cupio potiusquam ut spero. Quid enim spei reliquum est? quid agitur, summe Iesu? ubi sunt oculi tui, quibus nos ab alto intuens, non modo claros sed invidiosos mundo feceras? Hanc tantam fortune vertiginem, hanc tam subitam fati vim — sive quibus aliis verbis quod mestum animum premit, expediam? [11] — vidisti equidem certe, presensque aderas quando patrum nostrorum manus exigua nunc sub Arthon nunc sub Austrum nunc sub Orientis nunc sub Occidentis solis extrema, stupentibus et attonitis gentibus ac regibus, victricia late signa circumtulit, hic avaritie frenum stringens, illic tumidam premens insolentiam, hic iracundie mitigans truces motus, illic seve libidini iugum ponens; postremo aliquid ubilibet semper agens, quo magnifici transitus gloriosa vestigia superessent, et orbis ipse perdomitus caput tamen vel veneraretur acceptum vel dilatum silentio suspiraret. [12] Quot maiorum nostrorum opera omnibus terris effulgent velut celo sparsa sidera! quot mirifici actus, quot exempla virtutum, quantum nomen, quanta memoria gestarum rerum, quot per orbem urbes quanteque colonie, quot trophea minacia horrifico marmore victis terris extantia! Quis cunta dinumeret, que mundus ipse, licet invitus, sentit indignansque recordatur?
[13] Quid nunc igitur rei est? Quid querar, quid defleam, quid accusem? En parva predonum manus, ex mille collecta fornicibus, terrarum omnium dominam atque victricem Italiam pervagatur; et provinciarum omnium reginam sibi ante alias provinciam depoposcit. Heu quisnam consulet pudori nostro, quando iam de salute cogitare serum est? quis vultibus nostris velum dissimulationis aut ignorantie pretendet, quando non est qui malis nostris auxilium ferat? Liceat saltem vel nescire que patimur, vel fedissimas cicatrices nostrorum vulnerum non videre!
[14] Volebam te orare suppliciter, o vir ingens, quem nominare non audeo, ut nobis dexteram dares, quod et posse videbaris et quam maxime tuum erat; sed, ut video, prorsus obsurduisti. Itaque postquam nulli hominum loqui iuvat, ad Te, ultima et maxima spes mortalium, preces verto. Si Tibi, creator omnium, benificiis tuis parum memoriter usi sumus, si supercilium altius forte quam decuit tanto et tam presenti divinitatis favore sustulimus, et contrario vis ulcisci, rebus faciem muta; tua est enim fortuna, tue sunt sortes, tue successuum humanorum vices: imperavimus insolenter, serviamus humiliter. [15] Averte latronum iugum, si nunquam latronum more pugnavimus; si Te offendimus et si Tibi libertas nostra non placet, at saltem illorum cedes sacrilegia rapine furta adulteria stupra displiceant; obsta tot malis, et te Dominum illis ostende, "qui dixerunt in corde suo: «Non est Deus»", tuosque, pater, adiuva fortassis immeritos, sed de te sperantes, tuumque nomen cum lacrimis invocantes, et ingenue fatentes quia non est alius qui "pugnet pro nobis" nisi tu, Deus noster.
Kal. Septembris.

2

Ad Cesarem hunc nostrum, primo dulcis gratulatio privatim pro sui familiaritate, post acerrima increpatio pro republica atque imperio desertis et exhortatio in finem vehementissima.
[1] Letum me fecit epystola tua, Cesar. Quidni autem, cum sola tui recordatio letum facere soleat, dum subit animum me, nescio quidem unde, nisi ex tua humanitate et fortuna mea sive, ut hoc ultimum sanius loquar, non certe solari virtute sub qua essem natus — qua michi adhuc puero famosus quidam predixit astrologus futurum ut fere omnium principum atque illustrium virorum quos mea tulisset aut latura esset etas, familiaritates eximias atque insignem benivolentiam habiturus essem —, sed Eius qui solem fecit et stellas, omnipotentis Dei, munere, maiestati cesaree carum fore?
[2] Cuius rei argumentum habeo unum ex multis, quod e tam longinquo seu temporum seu locorum tibi, magnanime imperator, usqueadeo mei memoria recens est, ut prope ex equo summus hominum humillimo vices amoris reddere dignum putes: nostra etate monstrum ingens, qua, ut vides, quisque pro exigui gradus eminentia solet esse superbior atque infra se positos gravi fastu vel fastidire vel premere. [3] Quod ipse tacitus mecum librans, sentio quanti precii apud me hec dignatio tua sit; nam si pro fortune fastigio, ut mos est, animi quoque fastidium assumpsisses, nec nosse me dignareris; sed generosum pectus vereque cesareum nec inflat certe nec contrahit, nec attollit fortuna nec deicit. Itaque tu me non tantum familiari notitia, sed dulcibus insuper dignaris epystolis, que res inter meos, siqui sunt aut erunt tituli, non extremum tenet aut tenebit locum. [4] Si enim Virgilio, si Flacco gloriosum fuit Augusti Cesaris et notitiam et convictum et epystolas promereri, cur ego, illorum etsi non ingenio successor, at tempore et opinione hominum fortasse, aliqua ab illius principis successore similia promeritum me fuisse non glorier? [5] Nimirum et humanitatis et literarum tuarum non minor michi uni quam illis duobus sui imperatoris est copia; ut convictu superer non in te imperii altitudo, quam supra modum humane conditionis extantem, benemeritis aut certe tuum nomen amantibus attollendis, facile soleas libenterque submittere, sed in me vel animi tarditas vel amor patrie verior causa est. Ridebis forte mollitiem et cognosces quantum ad veram philosophiam michi nunc etiam desit. [6] Potui interdum, sed iam, fateor, non possum equanimiter esse diu procul ab Italia, sive ea natalis soli sola dulcedo est, sive rerum extimatio, nescio quam vera sed constans et immobilis et a prima etate pectori meo insita, nichil omnino terrarum sub celo esse quod Italie comparari queat, seu nature seu hominum consideres ornamenta. [7] Quod nisi sic michi penitus persuasissem, facilior proculdubio fuissem et tibi olim, quem sensi quamvis immeriti presentiam optare, et nudiustertius cognato tuo Francorum regi, vere serenissimo mitissimoque regum omnium, qui non modo prece fervida sed manu amica pene michi iniecta, tenere me voluit abeuntem, denique literis prosecutus ardentibus ad hos vicarios ac fideles tuos ut suasu placido inflexum me sibi remitterent; postremo nichil omnium omisit quibus nichil michi mentitus multa mentiri solitus astrologus videretur. [8] Nec eram nescius sine insolentie quadam nota negligi non posse desiderium tanti regis, ni me, validior uncus, obstringeret ille quem dixi, patrie amor, nequid ve dissimulem, animi sarcina quam evi flexus iam ingravescentis exaggerat, ut non facile totus loco movear.
[9] Accedit opinio illa, cuius paulo supra memini, de Italie principatu, que una michi animum fecit ut te sepe hactenus verbis aggrederer, non tantum hortari ausus sed arguere, quod sic ultimam facere videreris quam natura parens, me iudice, primam fecit. Et si pergis, scripto etiam, ne non predictum queri possis, te notatum posteris tradere sim ausurus. Quid enim agis, oro te, Cesar? quid moliris, quid cuntaris? unde autem nisi tuo de labore gloriam speras? Mirum, tanti animi vim, tanti acumen ingenii non dicam obtusum esse — absit ut id verear —, sed situ nimio rubiginem contraxisse. [10] Undecimus, nisi fallor, annus agitur ex quo primum moras tuas increpui, homo tunc incognitus tibi sed et nosci cupiens et amator imperii; et si libertatem meam tunc non tantum tulisti sed laudasti, certe, iam senioribus, et michi plus libertatis et tibi excusationis aliquanto est minus. Relege que tunc scripsi. Videbis quanto tibi nunc singula convenientius dici possint, eo quod et occasio ingens pretermittitur et plus vite abiit, minus restat. [11] Nonne vides fluxum temporis et prerapidam etatis fugam? non sentis quanto studio virtuti primum conscientieque, dehinc glorie tue et posteritatis iudicio vacandum sit? non cogitas ubi abieris solioque descenderis — quod utique faciendum est — neque tibi reditus ullam spem neque successoris tui virtutem, quod Traiano dixisse fertur anus illa miserabilis, pudori tuo posse consulere?
Cum semel occideris et de te splendida MinosFecerit arbitria, Non, Torquate, genus, non te facundia, non teRestituet pietas,
inquit Flaccus. Non audis Virgilium:
Optima queque dies miseris mortalibus eviPrima fugit?
eundemque:
Stat sua cuique dies: breve et irreparabile tempusOmnibus est vite; sed famam extendere factis,Hoc virtutis opus?
Non audis Flaccum ipsum:
Truditur dies die,Noveque pergunt interire lune:Tu secanda marmoraLocas sub ipsum funus et sepulcriImmemor struis domos?
Non audis Lucanum:
veniet que misceat omnesHora duces: properate mori?
Et eundem:
me non oracula certum,Sed mors certa facit: pavido fortique cadendum est.Hoc satis est dixisse Iovem?
[12] Non audis Statium:
«Utere luce tua longamque» ait «indue famam»?
Et eundem:
Immites scis nulla revolvere ParcasStamina?
Non audis Iuvenalem:
festinat enim decurrere veloxFlosculus anguste misereque brevissima vitePortio: dum bibimus, dum serta, unguenta, puellasPoscimus, obrepit non intellecta senectus?
Hanc si forte longam tibi serasque pollicitus, ut multi solent iacturam temporis levem ducis; an eundem ipsum non audis: "olim", inquit,
Prodigio par est in nobilitate senectus?
[13] Id si olim, quid hodie? Et si in nobilitate, quid in imperio suspicemur? Percurre annales: multi senes ad imperium pervenerunt, pauci in imperio senuerunt; cum omnium mortalium sit brevis, tum brevissima principum vita est, et interno curarum prelio oppressa et externis insidiis circumventa; itaque cum in cuntis segnis cuntatio feda sit, tum in imperatore fedissima est, cui et rerum plus et minus est temporis atque, ut dici solet, via longior et brevior dies. [14] Ecce nunc, Cesar, — sentio enim hinc quid ibi agitur: magnus quidem explorator amor est, et magnus excubitor — in consiliis vitam teris. Consilia vero nisi in actum prodeant, nudi sunt cogitatus et inanes cure. 'Cras incipiam, postridie movebor'. Cur non, queso, hodie? ita ne semper lux ventura serenior presensque nubilosior? [15] Nempe vatum maximus, ut audisti, "optimam primam" dicit; prima autem presens est, quando in preteritis preter memoriam nil habemus, neque impossibilium consultatio ulla est; in futuris nichil preter augurium et spei fallacis illecebras. Ut sint pares in reliquis hec et sequens dies, num saltem ista presentior eoque certior negari nequit? et illa quidem ventura utique nos an inventura sit dubium; hec certe cum abierit non redibit. [16] Quid semper absentia querimus? presentia complectamur neu nobis inutiliter effluant, enitamur. Id cum omnibus utile, tibi necessarium adeo, Cesar, est ut sine hoc quantalibet industria seu virtute "rationarium imperii" non absolvas. 'Et cui' inquies, 'rationem imperii redditurus sum?'. [17] Tibi, Cesar, ipsi, quam non dubitem quin a te sepe exigas — parum dura tibi videtur exactio? nulla quam sui ipsius increpatio acrior, nulla salubrior —; quin et huic etati, que te suspicit, in te unum oculos defixit, et sequentibus seculis, quorum et diuturniora erunt et liberiora iudicia, demum et Imperatori illi eterno, qui huic temporali imperio te prefecit, non ut solium non ut sceptrum non ut imperii nudum nomen occupes, sed ut regnes ut imperes ut afflictis opem rebus feras.
[18] Quid te subtrahis, quid in crastinum prominens hodiernum prodigis? Nullus in hodierna necessitate crastino locus est; fac tu hodie quod incumbit; cras siquid emerserit, vel tu facies vel alius; non deerunt temporibus sui duces, et ut desint, nunquam aliene ignavie reus fies. Tu ne tempori tuo desis, cura; porro cras istud quod suspensos tenet et inertes facit, quodque quasi venturum expectatur, iam preteriit; nullus enim, preter primum, dies non diei alterius cras fuerit. [19] Vis audire quid hic adolescens poeta quidam dicat?
'Cras hoc fiet'. Idem cras fiet. 'Quid? quasi magnum,Nempe diem donas?'. Sed cum lux altera venit,Iam cras hesternum consumpsimus; ecce aliud cras,Egerit hoc annos, et semper paulum erit ultra;Nam quamvis prope te, quamvis temone sub unoVertentem se se frustra sectabere tantum,Cum rota posterior curras et in axe secundo.
Quid igitur? An etate Persius inexperta et acerba publicam cecitatem funditus introspexit, nostra id etas maturior non videbit? Aperire oculos et figere animos oportet ne fallamur, et errore qui corrigi nequeat, implicemur. [20] Quid vero nunc ostiatim poetarum domos ambio, nisi ut quem forsitan mea vox autoritatis inops non movisset, tantorum testimonio moveare? Nemo poetarum aut philosophorum fuit, qui non idem et diceret et sentiret; discordes in multis, hic conveniunt. Quodsi omnes taceant aut negent, certe, ut dici solet, ipsa res loquitur, et si dissimulare quisquam velit, sentiet vel invitus; sic in foribus experientia est, seque vel conniventibus veritas ingerit. [21] Proinde ut reliqua sperni possint, que quidem sperni tali ingenio tamque incorrupto iudicio non possunt, an in ea ipsa saltem, quam michi dictabas epystola, non animadvertisti sextum imperii tui annum agi? Quid tu igitur? An sextum forsan et quinquagesimum expectas? Augusto Cesari duntaxat id contigit; nescio an optandum, sed sperandum minime.
[22] Venisti, Cesar, post exhortationes illas meas ad Italiam, cuius ego michi particeps glorie visus eram eo quod animosum quoque cornipedem calcar impellit; venisti, inquam, atque ut tibi de celesti ope confisus repromiseram, invenisti aperta et prona omnia que obstrusa et ardua videbantur. Intrasti Mediolanum, inde Romam, in quibus geminum dyadema sortitus, erectis in spem magnam populis atque urbibus, subito in Germaniam remeasti. [23] Cur autem aut quis te error seu quis horror perculit? an forte quorundam seditiosorum motiunculas timuisti? at hoc affixum animis esse debet, ut quisque navigaturus tempestatem cogitet. Nesciebas quod nullum sine fluctibus mare est, nullus sine ventis mons, nullum sine curis imperium? [24] Sileo Scipiones ab exercitibus desertos suis militumque perfidiam, nunc proditorum nunc quando ita res tulit, propria etiam morte, vincentes; Alexandrum taceo suorum seditiones et latentes dolos ac molimina comprimentem; iocundius tuorum exempla lecturus sis. Iulius Cesar unus a toto circumvallatus exercitu, non modo non timuit sed timeri etiam presentissimo animo atque indomita virtute promeruit, paucorumque supplicio uniusque legionis "ignominia" et saluti omnium consuluit et decori proprio.
[25] Quem imitatus Alexander, princeps romanus, et ipse sepe noxios milites supplicio dedisse et "tumultuantes legiones integras exautorasse" legitur, insigni fidutia et interdum memorando discrimine, ut aliquando "frementibus ferroque minantibus" diceret: «Deponite dexteras contra hostem erigendas, si fortes sitis; me enim ista non terrent. Si enim unum hominem occideritis, non vobis deerit respublica, non senatus, non populus romanus, qui me de vobis vindicet». Augustus Cesar tot petitus insidiis vel iusta severitate vel leni misericordia tandem omnibus finem dedit. Mitto alios, ne occupatum animum longis historiis implicem. Ad te redeo.
[26] Tantis sepe periculis non cum salute solum sed cum gloria ereptus, quid vidisti sive quid audisti, quod te talem virum, tali stirpe progenitum, tantis assuefactum rebus tamque alto de culmine despectantem res humanas, e tranquilla cesaree serenitatis arce deiceret? Nichil magnum, nichil grave videri debet animo qui subire humeris imperii molem pondusque non timuit. Rem omnium maximam transegisti, quo die nomen imperatoris ac titulum suscepisti; quid summis interritum parva perturbant? [27] Sed forte respondeas non terrore te hinc pulsum, sed amore illuc tractum. Cur non enim et tibi licitum quod michi, patriam amare? Non obluctor, Cesar, imo vero suadeo ut patriam ames; at profecto sive a "viro virtus", ut vult Cicero, sive a virtute vir dicitur, nil hac vere viro carius, nil amabilius esse potest; qua amissa, non modo quod habeat optimum amissurus sit, sed desiturus etiam esse quod fuerit. [28] Licet igitur te nunc patria vellicet, invicta te virtus huc pertrahit, iubetque de officio tuo, hoc est de imperio, cogitare. Si enim de minoribus loquens, "nullo casu arbitratur" apud Ciceronem Lelius «hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii», quid nos de supremo et maximo officiorum omnium arbitremur? Nichil omnino evenire potest, quod in te oblivionem excuset imperii; cure alie te exornant, hec perficit verumque facit imperatorem. [29] Itaque huius et reliquarum non una ratio est: ceteras forte differre possis vel abicere, hec, dum tui memineris, ossibus semper ac precordiis hereat oportet; illic enim decus, hic debitum, cui deesse preter curam glorie fidei quoque respectus vetet. Nam quod ais, idem tibi licitum quod michi, non ita est; multa michi licent que non tibi, sicut et famulis multa meis licent que michi sunt vetita. Quantum crescit honor, tantum licentia decrescit, quantumque his gradibus ascenderis, tantum illis descendisse te noveris. Scis, imperator, quid fundator imperii dixerit? «In maxima fortuna minima licentia est». [30] Quid, quod patriam ipsam tuam nullo modo magis amaveris, nullo studio magis ornaveris, quam nomen ipsius quam latissime divulgando? Si Alexander se intra fines Macedonie tenuisset, non tam notum Macedonum nomen esset. Quis putas magis amet uxorem, an qui omnium negligens die noctuque in illius heret amplexibus, an qui ut illam honeste ubertimque educet, nullam peregrinationem refugit nullum renuit laborem? [31] Est ubi magnus amor odium sit. Nunquam Romam magis amavit Africanus quam dum illa relicta adiit Carthaginem. Molles affectus et externi monitus coniugum natarumque ac vulgarium amicorum altis consiliis semper adversi sunt; obserande aures ulixeum in morem, ut in portum glorie sirenum inter scopulos evadamus. Quid, quod hec ipsa, quam tuam dicis, fuit quidem sed iam non patria tua est, ex quo primum ad imperium pervenisti, aliamque nascendo atque aliam renascendo patriam es adeptus? [32] Audisti ut Alexander idem Macedo, regno "accepto", non Macedonie se sed "mundi regem" dici iussit; a quo ut multa precipiti, sic unum hoc magno animo gestum non infitier. Idem ne tu olim feceris, patrii regni viduitas inhibebat, quod abitu tuo deseri videbatur et "siquid" tibi "humanitus accidisset", ad alienas manus perventurum. Hanc seu iustam seu iniustam excusationem propitia divinitate sublatam vides, que tibi et imperio expetitum votis infantem ex augusta tori consorte largita est. [33] Habet iam Boemia suum regem; tu Italie mundique rex, post tergum linquendi orbis iam securus, et patriam et solium tuum pete. Nam etsi secundum apostolicam sententiam "manentem hic" non "habeas civitatem", siqua tamen in terris patria est tua, propria Cesarum domus ac vera patria Roma est; quin et comunis omnium est patria, rerum caput, orbis atque urbium regina, nobiliumque tam fertilis exemplorum, ut conspecta facile animos excitet detergatque rubiginem. [34] Quas vero nunc more causas aucupabere quibus ve deinceps te compedibus tentum dices? Nescio quid Romano Pontifici pollicitus, iureiurando interposito, quasi muro valido seu monte invio, romane urbis aditu prohiberis; sic et summo principi suum imperium et summo imperio suus princeps, queque iacturarum omnium maxima est, tua tibi libertas eripitur. Sed iurasti, quod utinam non fecisses!, sed fecisti; dispensatione opus est. [35] Quid in plano hesitas? Quem unus vinxit, sepe idem, sepe alius solvit. Quid refert unde redeat libertas? redeat modo. Qui impedivit expediet; si is nolit, veniet qui volet; quomodo autem, nichil ad rem, modo ut velit, seu tua virtus amorem, seu stuporem gloria, seu timorem paritura felicitas; nemo est qui iustum ac famosum et felicem principem non vel amet mireturque vel metuat. Incipe. Vetus est verbum multis itineribus Romam peti. [36] Si torpes, nullus non satis tenax laqueus est; si te moves, vane circum excident tendicule, tuque non tantum liber, sed, ut par est, mundi dominus atque hominum rector eruperis, neque soli tibi sed humano generi quesieris libertatem. Egrotantem aprum ipse morbus alligat, validum frementemque cohibere magnus est labor. Excute torporem, cernes illico cunta facilia; alioquin torpor ipse pro vinclis erit. Nemo leonem aranearum telis, nemo visco aquilam captam vidit; quid tue nunc aquile morantur, quid tui musitant leones? [37] Facile in servitium trahitur qui libertate se indignum extimat; at qui se liberum novit, non ante libertate privabitur quam vita; imo ne tum quidem: vita enim spoliari natura est, libertate secordia. Nunc vero quenam ista superbia est, principem romanum publice libertatis auctorem libertate privare, ut cuius esse debent omnia, ipse non sit suus? Quomodo enim liber suique dominus est, cui sit interdictum ire quo libeat? minus dico: imo quidem cui sue domus limen obstrusum sit atque ipse, ut proprie dicam, quam longissime relegatus?
[38] Intelligis, Cesar, non que dixi tantum, sed que dicere volui; multa enim occursant, nisi verear ne supervacua tibi sit, michi etiam periculosa narratio; sat odii iampridem pro veritate contraxi; studio inimicos querere non simplex amentia est. Itaque satis hodie dixerim: quam efficaciter tu videris; michi, si ultra nequeam, satis est et etati mee et posteritati insuper fideli officio functum esse, quod et sepe olim fecisse videor et siquid deerat, hec dies impleverit. [39] Necdum tamen curam illam attigi, que animum tuum semper gravi pioque negotio urgere, sepe oculos lacrimis implere debuerat. Nonne enim vigilanti sopitoque tibi occurrit Ierusalem vidua inops captiva serva misera, que nullum iam nisi ex te poscit ac sperat auxilium? [40] Inter hec tu somnum oculis aut palpebris dormitationem aut requiem temporibus tuis prebes. Expergiscere, imperator, hora est, imo vero iam transiit; accelera et virtuti calcar ingemina ut segnitiem velocitate compenses. Surge, inquam, surge iam, imperator, surge, et clamorem Urbis atque orbis te vocantis exaudi; confrica oculos et circumspice, imperator: videbis multa que corrigi velint, et intelliges non tibi hoc nomen impositum ut quiescas. [41] Michi quidem in epystolis omnibus ad te missis stilus idem ac materia una est, exhortatio scilicet increpatioque, querimonie et verborum stimuli. Aude, oro, aliquid quo michi non semper exorandus atque urgendus, sed coercendus aliquando videare, et interdum freno, non semper calcaribus eguisse. Aristotilis disciplina est, quantum michi videtur non inefficax, ut qui in altero extremorum peccare solitus fuerit, se se "in contrarium trahat", «quod tortuosa lignorum dirigentes faciunt», ut verbo utar ipsius; sic enim "ad medium" et ad rectum facilius "pervenitur". [42] Hactenus quod mens tulit; nunc restabat ut epystole tue satisfacerem; sed quoniam tu illud vis secretum, ego autem hec nota omnibus velim, dividam res diversas, et quod ex me flagitas seorsum leges. Vale, Cesar invictissime, et sepe, oro, cogita quid viro debitum, quid principi.
Mediolani, XII Kal. Aprilis.

3

Ad eundem, commendatio instantior amici.
[1] Tacitus transire decreveram, sed cogit ut loquar non minus tui reverentia quam eius amor pro quo loquor. Miles hic tuus et amicus meus olim meis in literis tibi fidutialiter commendatus fuit, non quia vel tu vel ille vel ego michi sim ignotus; sed sentiens apud maiestatem tuam humilitati mee gratiam non deesse, meum rebar non tacere quod scirem ad tuum decus pertinere. Dixi, Cesar, et repeto: plurimum huic debes, nec tu modo sed imperium. Causas sileo; note sunt tibi solicitudo fides et industria; de nullo hominum sperat nisi de te. [2] Hic talis vir ita de te meritus, inter multa pericula cruciabili cum labore quotidie it et redit, nulla re auctior nisi etate; in dies senior: cur non et in dies ditior? Da, obsecro, libertati fideique mee veniam; nunquam, nisi fides multa esset, tanta suppeteret libertas. Tuum est, Cesar, ut calcare improbos sic bonos attollere; fac ut hic vir fidus ac nobilis, qui iuventam suam pro tua gloria tot laboribus atterit, te duce teque auspice possit in senectute quiescere.

4

Ad Bonincontrum, gratulatio quod e procellis curialibus in private vite portum, sero licet, evaserit.
[1] Iam, sero licet, optime vir, vivere incipis. Gaude; satis est enim modo incipias antequam desinas; «quidam» certe, ut Anneus ait, «ante desierunt quam inciperent». Iam classico non obstrepente nec frangentibus curis, integros et tranquillos et placidos somnos carpis; iam letos dies securasque noctes agis; iam in portu navigas et post terga respiciens, turbidas et ancipites procellas cernis intrepidus. [2] Presenti statui tuo gratulor, preteritum miserabar, etsi forte vulgo felicior videretur. Potuisti in tempestatibus et in bello mori; ecce iam in pace morieris, in pace vives. Occultum divine providentie munus agnoscito; longe consuetudinis visco explicitum, ac fortassis — ut est animus hominum sepe rerum nescius et periculis suis favens — vel invitum te ventus optabilis patrie reddidit, ut ad eternam illam patriam, unde nunc exulamus, liberior sit regressus. [3] O quanto tibi melius accidit quam sperabas! et pelagi monstra et sirenum cantus surda tutus aure transisti, et salva puppe Scyllam et Caribdim ac multa cum laude curiarum fluctus et scopulos evasisti. Iam in patria tua degis, iam ad patriam pergis, iam denique tuus es. O invidiosum, o beatum te, si quid fueris quid ve sis noveris! Vale.
Mediolani, VI Kal. Februarias.

5

Ad eundem, de senectute et morte non modo fortiter sed lete etiam obeundis.
[1] Audio te in senium valde descendere. Quid loquor? imo equidem ascendere; alta est enim et spectabilis et, quod omnes consentiunt, venerabilis senectus. Vis altitudinem veram nosse? adolescentie lubricum iter ac libidinum et irarum nebulas supergressa celoque propinquior, quecunque suspicere reliqua etas solet, iam sub pedibus habet ac despicit. Curvet illa humeros licet, generosos certe animos attollit, et quanquam qui nichil preter corpus cogitant, oculorum fallaci iudicio curvam etatem ac depressam putent, vere sublimis et erecta est. [2] Itaque senuisse doleant qui spes omnes et felicitatis sue summam in corpore posuerunt; tu ad eam etatem pervenisse gaude, cui maior sit animi cura quam corporis. Quod enim iuvenis, quasi in adversum remigans, summo nisu et magnis viribus faciebas, ecce ut secundo etatis alveo navigans et quibus oppugnabaris adiutus, nullo iam labore senior facis. [3] Insisterem sane curiosius huic loco ut omnes qui videntur angores ac molestias senectutis excuterem, nec gravarer tibi hunc calamum et hanc unam dieculam prestare, qui michi plurimas prestitisti, nisi quia et senectus satis apud Ciceronem a Catone non excusata tantum sed laudata est, et ego te fortissime senescentem nullis hortatibus induci posse arbitror ut fortiore animo senescas: supra summum enim nichil est quo sit locus ascensui. His ergo sepositis, que sequuntur exequor. [4] Et quanto cum gaudio me illam epystole tue partem aspexisse extimas, ubi ais te assidue mortem intrepidum expectare? O docto viro et vere te dignum verbum! Mori timeant qui vivere nescierunt; tu qui sic vixisti ut non inutiliter natus sis, non tibi non "patrie" non "amicis", cur queso mortem timeas, que tibi quid aliud quam defessum corpusculum et cum illo multum laboris ac tedii ablatura sit, anime nil prorsus nocitura vel nomini? Mors quidem ut malis omnibus suppliciorum introitus, voluptatum exitus, sic bonis, quorum ego te numeris fidenter ascripserim, laborum finis et vite melioris initium est. [5] I securus igitur, ut facis; nichil trepidaveris. Senectus et mors liberatrices sunt humani generis: animorum morbos, qui innumerabiles et pene incurabiles sunt, prima mitigat, secunda convellit; prima a malis atque laboribus abstrahit, secunda veris bonis et quieti nos inserit sempiterne. [6] Quod de morte presertim, quam a multis infamatam video, forsan dicere non auderem, nisi Plotinus ille platonicorum princeps, ut sileam ceteros, et secuti eum aliquot ex ducibus nostris, nominatim Cyprianus et Augustinus, id dicerent, misericordiam scilicet Dei esse nos fecisse mortales; et, ut ipsis Plotini utar verbis, "misericordem patrem vincula nobis fecisse mortalia". [7] Bona igitur senectus, que iam iuxta, iam tecum est; et mors melior, quam expectas. Ut enim «mors peccatorum pessima», quod Psalmista ait — eorum intelligo quos peccasse non penitet sed delectat, ne, si prerupte nimis acceptum sit, omnes homines peccatorum appellatio comprehendat —, sic optima mors iustorum. Hec hauddubie iam propinquat; nam cum nulla etas de vite longitudine certa sit, hec de vicinitate mortis incerta esse non potest.
[8] Bonum ingens sed ignotum vulgo tibi nunc obviam venit; imple feliciter tuum nomen, et bonum contra non modo intrepidus sed exultans vade, repertumque non mestus, ut magna pars mortalium quibus mori, hoc est nature obsequi, pena est, sed letus, ut pauci, quasi magnum aliquod Dei munus amplectere, teque de multis vite tempestatibus votivis auris in portum non in scopulum vehi credas, neque quod etsi malum esset declinari nequit, exhorreas. Ibimus quidem omnes, ibimus; [9] ire omnibus est necesse; sed ibimus impavidi. Pavere enim non natura rei sed opinio est animi, non comunis acerbitas sed imbecillitas singulorum; alioquin omnes pavidi morerentur. Nec incomitati ibimus; e cuntis terris ac seculis ante retro circum innumerabilis turba est, et qui nati sunt et qui nascentur diversis gradibus unum finem petunt. [10] Ab egressu materni uteri omnes ad hoc iter destinati sumus; hos ipsos vel etate tumidos vel regno, qui conditionis obliti, immortalitatis spem ventosis erroribus conceperunt, vel sequi oportet vel precedere, eoque mestius quo et radices hic altius egerunt et illic culti provisique minus est. Quamobrem cum omnium vite finis densa nube obsitus, cumque omnibus certa necessitas, nulli preterea certi exploratique quicquam sit, sic instituendus est animus, ut hoc ipso die tranquillus expectet et hac ipsa hora quicquid omnium annorum series minatur. [11] Nam quid, oro te, refert hodie ne an cras, an vero nunc fiat an tardiuscule quod utique cito fieri oportet, usqueadeo ut impossibile sit differri? Hec subterfugia et has morulas humana nequicquam captat ignavia, que vivendi avida vixisse contemnit, ingratorum more, qui quod importune ambiunt, fastidiunt consecuti. [12] Sic est: longitudo vite concupiscitur, etsi nichil in hac brevitate longum sit. Esto autem: utcunque contigerit exoptata vivacitas, postquam punctus ille novissimus ingruit et solutura longevum vinculum manus mortis, quero, quid habet amplius qui centum vixit annos, quam qui ab ubere ad sepulcrum rapitur, quandoquidem et utrique finis adest et tempus utrunque preteriit? [13] Audivimus sepe morientes senes dicere videri sibi vix unum diem integrum vixisse; et profecto inter brevissimum hibernum diem ac longissimum Nestoree vite tempus tractu aliquid, exitu nichil intersit, ubi ad metam et utriusque, ut sic dicam, vesperam ventum est. Atqui ita esse ut dixi, viteque spem quam rem ipsam pluris fieri, facile de stultorum votis lamentisque colligitur; sapientum vero nec iniuste querimonie nec inania vota sunt, ut quibus persuasum sit felicem fieri non vite spatio sed merito, non fortune presidio sed virtutis.
[14] Que cum ita sint, ad summam sic habeto; nil me letius auditurum quam hunc talem animi tui statum. Quid enim si opibus immensis auctum — an obsessum et oppressum dicam? —, quid si factum Italie regem scirem? Quam breve gaudium, quam caducum! Regna opes et quicquid omnino fortuna tribuit, novit eripere. [15] Fingatur fortuna liberalior, quodque perrarum est, usque ad exitum amica; figatur rota illa volubilis cuiuspiam inauditi favoris obicibus: morte saltem, cuius nulla talis liberalitas fingi potest, linquenda imperia, deponende divitie, nudis unde nudi venimus redeundum. In hunc vero tuum animum nichil iuris habet fortuna nec mors quidem ipsa; hic te in finem et post finem comitabitur, teque in celum, unde sibi origo est, virtutum alis attollet. [16] Ego autem, magnanime vir, ut vicissim gaudeas, magno studio talem quoque animum nitor induere et prope iam videor induisse. Vivo interim et valeo, siqua valitudo integra, siqua vita mortalibus vera est. [17] Certe si cum legifero Graiorum gloriari ausim, et ipse quotidie discens aliquid senesco et minus in dies frustra formidatam inevitabilem illam horam metuo, paratus te et in senium et in mortem sequi, vel, quoniam moriendi nullus est ordo, si ex alto datum est, ad mortem, nichil ipse quoque, nisi fallor, metuens aut hesitans, anteire. Ceterum dum hic sumus, utere me, precor, ut re tua, et siquid forsan ex me cupis, iubendi tuus labor, parendi delectatio mea sit. Vale, memor nostri.
Mediolani, VII Kal. Martias.

6

Ad Iohannem Olmutiensem epyscopum, imperialis aule cancellarium, laudanti eo minus esse fidei quo plus fuerit amoris.
[1] Unde hoc michi, ut dominus ac preceptor meus me magistrum et dominum suum vocet, nisi quia magnus amor sui obliviosus nichil meminit nisi quem diligit, illum sibi qualem vult fingit, illum attollere nititur, id si nequeat, ipse descendit, denique modis omnibus illum sibi equare contendit? [2] Tibi uni, nisi tuos e pulvere erutos supra verticem tuum loces, nichil est actum; ego vero quo me altius extuleris, humilior fiam, neque me unquam tanti viri favor mee conditionis immemorem faciet. Olim te in dominum prelegi; magistrum enim te non mea fecit electio sed ingenii tui vigor et industria. [3] Deinceps igitur quemcunque me facito; rem tuam in alto vel in imo ponere tuum fuerit, meum est nosse me ipsum et res meas, neque cuiquam facile de me ipso plusquam michi credere, eoque minus fidei habere meis laudibus quo plus me laudator amaverit. Gratiam tamen tibi tam pii affectus tamque urbane dignationis habeo, teque felicem tali animo, me tali iudicio fortunatum reor. [4] Multa nunc cogito sed occupatio ingens, tempus breve est, et preterea multis sepe et magnis ad Cesarem epystolis abunde oculos tuos occupaturus videor ac linguam, que illas, ut auguror, sacris auribus invectura, huic calamo ardenti et plurima satagenti, si paulo liberius frena momorderit, ut ignoscat queso. [5] Accedit et Bucolicum carmen, quod integrum ante te nulli permiseram habere, videre autem multis, cuius expositionem, vel potius expositorem, ut simul habeas velim, quod non prius sperare incipiam, quam Cesarem nostrum meis tot mundique clamoribus experrectum audiero.
[6] Reliqua ex eo qui has tibi literulas dabit, percontabere; omnium atque in primis mearum rerum gnarus ad te venit. De quo nichil aliud; nam nosti omnia, nisi quod inter precones tui nominis, quos multos habes, non facile cuiusquam altior tuba est. Vale feliciter, nostrum decus.
Mediolani, VII Kal. Aprilis.

7

Ad eundem, commendatio amici.
[1] Quod ex meis multis ad te literis intelligere potuisti, vulgatus hic adeo erga me tuus est amor, ut omnes quicunque favoribus tuis egent, meo itidem egere se extiment interventu. In presens generosum hunc et sua michi virtute carissimum, ardentis ingenii iuvenem agilisque facundie, qui missus a patruo ad cesareos pedes venit, tibi et per te principi commendatum cupio in his que iuste optaverit.
[2] Cesar quidem amare, nisi fallor, totam prosapiam illam solet; tu bonorum omnium adiutor paterque et susceptor semper fuisti, et hic nil magis quam tuorum unus esse ac dici expetit. Non possunt homines creando similes Deo fieri, sed amando adiuvando sublevando sustentando miserendo promovendo. Preclare Cicero: «Homines» inquit, «ad deos nulla re propius accedunt quam salutem hominibus dando».
[3] Quis vero mortalium propior Deo esse quam summus hominum, Cesar, debet? nempe qui humane nature verticem tenet, consequens est ut proximus sit divine; te sane proximior nullus est Cesari. Hic autem, pro quo rogo, vir industrius est quique ope facili possit ascendere, et cui, si fortuna assit, natura non defuit; iuvenis tamen adhuc, in quo nondum est quod futurum est. Sed quid loquor aut cui loquor? Illico ut hominem videris, agnoveris, et an me amor fallat, intelliges. Vale.

8

Ad imperatorem Carolum, gratiarum actio pro transmisso cratere aureo, et ad se vocantem aliqua spes eundi.
[1] Suaviores multo quam pro utriusque nostrum fortuna, literas tuas, Cesar, aliquot mensibus postquam date erant, ad me noveris pervenisse simulque cratera preciosissimum, quem michi "auro solidum" atque "asperum signis", ut Virgilii verbis utar, non mee quidem sed tue sortis munus eximium destinasti. [2] O non hominum modo sed rerum omnium sors stupenda! Vasculum insigne materia, insigne artificis ingenio, sed super omnia ore cesareo consecratum, a tuis in meos translatum usus! quamvis ego illo quidem non tam utar hoc comuni usu, quam libabo, dicerem ad aras, si nobis qui veteribus mos esset; nunc vero, mensis lautioribus rarum ad spectaculum adhibito, dies festos exornabo; habebo illum in delitiis, ostendam mirantibus amicis et gaudentibus, nec minus eque auream epystolam tuam, quam ad tue humanitatis meeque licet immerite glorie certam fidem dum vita comitabitur asservabo, quotiensque quam tu bonus ego felix sim, probare voluero, ad iudicium illa vocabitur. [3] Denique gemino semper tali munere gloriabor, pro quo grates agere tentarem, si aut michi sat virium ad expromendum tam vehementes animi conceptus, aut tibi ad tuorum affectus intuendum verbis opus esset. [4] Quid vero nunc ad literas ipsas dicam? Tu qui regibus iubes, qui gentibus imperas, tu me rogas, Cesar! Ego autem tanto magis precibus moveor quam preceptis, quanto maior tua est virtus quam imperium. Sed quid fiet? Hinc animi promptitudo, hinc rerum perplexitas multa est. Huccine enim, queso, tot mearum epystolarum clamor irritus pervenit, ut vocatus totiens, tandiu tamque anxie tamque a multis expectatus, ad extremum te vocantem ad te voces, quodque in literis profiteri tua dignata clementia est, desideres et expectes? [5] Quid hic, inquam, fiet, Cesar? Tu me in Germaniam, ego in Italiam te voco; tu autoritate me superas, ego te causa; tu me ad delectationem honestam, non infitior, iocundamque, ego te ad virtutem atque officium arcesso necessarium ac debitum usqueadeo ut ob hoc unum in lucem editus videare, cuius executio te felicem celo, clarum posteris transmissura sit. [6] Parere tamen est animus, et causa victor tuo imperio vinci velim; sed multa obstant, primum estas sic nature mee hostis, ut hac temporis parte non vivere sed languere quodammodo videar ac torqueri; que si molesta michi semper fuit, quid nunc putas, quando minus estum forte metuam, sed laborem magis? Nunquam tam iuvenis quidem fui ut nescirem me senescere; sciebam vero nec sentiebam; quin hactenus, ceu qui navi vectus dormiens secundo alveo descendit, nil sentiens procedebam. Ecce iam sensim, Cesar, incipio etatem sentire fragiliorque et in dies tardior fieri. [7] Accedit quod, etsi tu omnium maior, etsi tuus ille penes quem iandudum ago, non modo licentiam daturus videatur, sed ut animum eius novi, ipse quoque venturus si tu iubeas, michi tamen, dum sub umbra eius sum, licentia opus est. Verum hoc non magnifacio, quia, ut dixi, nichil ille, nisi fallor, negaturus domino suo sit. [8] Quid libellis autem meis facimus, quorum michi, etsi non nimium, at pro ingenii ac doctrine inopia satis est, quibus etsi forte honerer potiusquam orner, longa tamen consuetudine sic affectus sum, ut sine illis esse nesciam? His transvehendis, ut vides, Cesar, non Alpium sola obstat asperitas et longissimi labor itineris, sed predonum metus et viarum mille pericula, quorum extimatio sepe quidem ad illud Sapientis hebreorum flectere animum me cogit, ubi "cuntas res difficiles" pregnanti brevitate pronuntiat. [9] Sic est enim, et sic esse qui dubitat, vivat modo et ante senium intelliget; nam profecto si senuit, intellexit; alioquin non senuit, michi crede, sed marcuit, atque oculis clausis iter longum egit. Dicam tamen inter tot difficilia ac perplexa quid cogitem: si cedente estate et superioris mei fidelis tui consensus et vie comes affuerit, venire, quantamque tibi placitum moram trahens, et librorum et sodalium et patrie absentiam sola Cesarei vultus optata multum michi presentia consolari. Vive feliciter et vale, Cesar, nostri memor.
Patavi, XV Kal. Augustas.

9

Ad eundem, iterum atque instantius evocantem, spes certior obsequendi.
[1] Vicisti, Cesar, et longe vie duritiem et senescentis animi segnitiem fregit humanitas tua. Expectabam differebam dicebamque tacitus mecum: 'Precepti sui promissique mei forsan obliviscetur; certe interim quiescam et nature tantisper mee et etati et lassitudini morem geram'. Fessus enim rerum fessusque animi sum, Cesar, fessus hominum fessusque negotiorum, fessus ad extremum mei utque afflictus ille senex ait, «factus sum michimet ipsi gravis», et ut verissime dixerim, ipse sum pondus meum.
[2] Sperabam, tot grandibus ac profundis curis ex toto orbe quotidie in tuum pectus ceu fluminibus undique in altissimum quoddam mare fluentibus, exigui nominis mei facile opprimi posse memoriam. [3] Michi vero preter imperium tuum, cui omnia debeo, nichil prorsus antiquius est quiete, quam cum ubique semper anxie a prima etate quesierim, nusquam reperio, quodque est gravius, nunquam spero, donec illam in huius vite tempestatibus queram, quam tamen ipsam reperturum me illico, ut in sua sede queri ceperit, non diffido; sed illam ibi querere, quod in alto habitat, anime vage atque in diversa distracte, insuper et ponderibus suis presse et in terram prone subdifficile. [4] Nitor sane, et sepe sub hac spe verbis daviticis me cohortor: «Convertere anima mea in requiem tuam, quia Dominus benifecit tibi», nec viribus fisus meis circumspiciensque auxilium externum, et cum eodem illo rege suspirans dico: «Quis dabit michi pennas sicut columbe, et volabo et requiescam?» Sed interea laboriosam hanc requiem qua datur amplector, illam alteram cogitans ac suspirans. [5] Itaque tibi, cui ut vultum meum sic animum notum velim, meum crimen ingenue fateor: etsi nichil sit quod libentius videam quam te, presertim si celitus datum sit ut in tua sede te videam, nemo cui devotius paream quam tibi, presertim si non in extremis terre, sed expectantis te Italie claustris adesse me iubeas, tamen interdum singula versantem atque omnia librantem in animo habuisse ut meo silentio et tua oblivione te fallerem. [6] O quid dixi? O quem fallerem? Meum atque universi dominum! Sed utilis fallacia videbatur ignoranti cui usui tibi futurus sim, et ut dixi, libentissime quiescenti. Verum id, ut video, frustra est; nimis enim, ut acuti ingenii maturique consilii, sic tenacis quoque memorie es, Cesar; in hoc, ut in multis primum illum Cesarem secutus, ad quem Cicero loquens memoriam eius implorat, qua valere illum plurimum dicit, ut qui "nil soleat nisi iniurias oblivisci". [7] Que cum ita sint, non est amplius dissimulandi locus; non possum tertio me vocantem romanum principem non audire. Satis superque non insolentie, Deum testor, sed inertie fuerit, non statim primo iussui paruisse. Ecce, me iterum, Cesar, vocas; venio, teque utinam inveniam paratum visere non semel aut iterum, sed sine intermissione diebus ac noctibus te vocantes. Vale, Cesar, et glorie et Italie tue memor et imperii.
Mediolani, XII Kal. Aprilis.

10

Ad Iohannem Olmutiensem epyscopum, cancellarium, de eodem, nec debere animum parvitatis sue sibi conscium alienis laudibus de humilitatis sue sede convelli.
[1] Mirus es, mi domine, mirus es valde; nam quid, oro, mirabilius quam in hac tua excellentia rerum omnium tam singularis tamque sublimis humilitas? In omni sermone tuo modis omnibus te deprimis, quem natura, quem fortuna, quem nature fortuneque dominus Cristus attollit, quem summus hominum Cesar amat, quem mirantur proceres, populi venerantur, romanum colit imperium et quorum primo sapientium an eloquentium choris equet an preferat, in dubio est. [2] Contra autem me vixdum vicinie notum mee, non meis laudibus obrutum, in lucem rapis et fando tollis ad sidera. Quid vis? Novi quod in animis audientum omnipotens est disertus; ipsis in rebus ubi veritas regnat, nullum ius habet oratio. Ornare me facundie tue floribus potes, mutare non potes, non si me Cicero ipse laudaverit, non si Demosthenes, non si Maro. Etsi prestringere enim possint aliena iudicia, an et michi oculos eruent ut me ipse non videam? [3] "Tuum" ergo "est", quod olim scripsisse tibi videor, "rem tuam" quantivis precii facere; "meum est me nosse", de me nulli credere et presertim cui sim carus ut tibi. Humi fixus talibus auris non facile quatior, et si quatior, non convellor; parvitatisque mee conscius, tantum fidei nullis habeo quantum sine odio et sine invidia vitam meam famamque carpentibus; et ad summam nisi te plane nossem, aut si que dicuntur abs te ab alio dicerentur, illudi crederem. [4] Sed absit ut de tanto viro, tam michi propitio, tam spectate fidei, tam note virtutis, quicquam suspicer nisi rectum candidum sincerum; credo edepol te loqui quod in animo tuo est; sed in animo tuo esse quod in me non est. Ego quidem in reliquis tui mirator acuminis, huic uni gratulor errori tuo, quem non defectus ingenii, sed amor pietas urbanitas, radices nobilissime, peperere. [5] Sed ut desinam, ecce venio, quando sic penitus Cesari placet et tibi; et venio non, quod ais, ut doceam, sed ut discam tuisque doctrinis et tuo proficiam ab exemplo; siquidem Plato et Aristotiles et Xenophon et tota illa philosophorum vetus ac nobilis familia non plus creditur socraticis disciplinis profecisse quam moribus; vivacius in anima est quod per oculos, quam quod per aures introiit. [6] More autem mee tempus moderari, vocantium erit arbitrii; auguror sane imperatorem nostrum cito michi vale dicturum, si cogitare ceperit quantum michi deinceps expediat de me ipso deque altera vita cogitantem ad Imperatoris etherei stipendium me transferre. At ne forte tarditatem stupeas, morem nosti meum; non tu hirundinem celo volantem, non cervum in montibus salientem, sed reptantem cum labore testudinem cogitabis. Vale.
Mediolani, XII Kal. Aprilis.

11

Ad Iohannem Pergamensem causidicum, transfretantem gratia percipiende militie ad sepulcrum Cristi, dehortatio a tali proposito.
[1] Malo consilium quam satyram meam legas; hoc enim amore ingenuo plenum est, illa, ut sunt mores animique hominum, odio non vacat. Profecto autem quod non fieri consulo, si factum erit, arguam; quod ne accidat, iam hinc michi tibique providendum est. Magis quidem cupio milies te laudatum quam reprehensum semel, idemque te optare non sum dubius; solet enim ut "gloria", sic et glorie cupiditas "virtutem sequi". Ad hanc ergo tendentibus vigili studio opus est per singulos vite passus, necubi pes animi labatur aut deviet. [2] Audio ego te Ierosolimam proficisci velle, sepulcrumque dominicum invisere; audio, inquam, et probo et laudo et qui valde te amabam, valdius amare hoc tam pio proposito tuo cogor. Nam quid homini pietate prius, quid antiquius? aut que pietas iustior, quam ut ei qui pro te gratis sanguinem fudit, animam posuit, vitam dedit, utcunque tanti amoris vicem referas? etsi maior occasio non assit, at loca saltem ubi ille te amando se neglexit, memori fletu et piis lacrimis riges? [3] Sane quod dehinc fama loquitur non laudo, decrevisse te scilicet illic aurea que feruntur calcaria et militie insignia titulumque suscipere. Inolevit, fateor, hic mos, unde ortus nescio; apud poetam enim utique "ferrate calcis" est mentio, aurate vero, quod meminerim, nusquam. [4] Sed esto, vera viri virtus non in animo sed in habitu sit, neque in gladiis sed in calcaribus sint vires, eaque nisi rutilantia fuerint, non possit esse vir fortis; quod, ut puto, non tam scriptis authenticis, quam inani et ni fallor brevi consuetudine cautum est. Certe si ad militiam hanc ipsam, de qua loquor, quando ita fert usus et opinio, te nunc genus etas forma solicitant, non miror. [5] Illud hortor ante actum cogites an idcirco deceat ut ubi creator et dominus tuus humilitate ineffabili ac stupenda pro tuis tuique generis peccatis coronam spineam gessit, crucem subiit, mortem tulit, illic tu stimulis auratis et nitido conspiciare cornipede; atque ubi frons illa sanctissima, cuius nutu celi volvuntur, venti silent, maria conquiescunt, cuius signum felices Angeli expectant, infelices tremunt, fuso sanguine rubuit, illic calces tue fulvo radient metallo. [6] Ceterum tu utlibet; ego, ut ne amico consilio res egeret prestiti, sic ne exemplo careat efficiam. Gotfredus — dux virque adeo clarus ut et per ora hominum et per aulas fere omnium Galliarum inter trium sectarum ternos, ut perhibent, excellentes, ipse quidem scriptus et pietus Cristianorum tertium teneat locum — Terram Sanctam adiit expugnavit domuit et ad cultum vere fidei reduxit, multoque illi felicius successit hereditatem nostram de manu fortissimi hostis eripere, quam posteris suis eandem ab ignavissimis custodire. [7] Sed hec transeo; neque enim nova michi, neque omnino nostrarum virium querela est. Ad id vero quod sequitur cor intende: nullo equidem pacto duci illi et regii animi et victori persuaderi quivit ut regis nomen ac purpuram assumeret; negavit enim posse ibi se coronam auream gestare, ubi Cristus spineam gestasset. [8] O preclaram modestiam! o virum vel ob hoc unum ante alios dignum qui Cristi iniurias vindicaret! Quodsi ille, victor, armatus, spinarum Cristi memor aurum victrici et emerita fronte contingere renuit, qua fronte quo ve animo cristianus homo nostri temporis, non terrarum victor illarum sed humilis et trepidans peregrinus, udis aut pulverulentis calcibus aurum premet? [9] Non agam pluribus nec oportet; et licet forte quamplurimis, qui contrarium vel fecerunt vel facturi sunt, hac diffinitione displiceam, ego tamen nichil ut diffiniam dico, sed ut consulam. Ceptis abstinuisse consilium meum est, tam sapientie plenum utinam quam fidei. [10] Et siquid amico credis, ut ad gloriam sit necesse aureo capulo gladium vibrare, auro equum et frenare et pungere, et quod sepe iam diximus, calces aureas habere, quas nec Scipio habuisse legitur nec Cesar, aliquanto tamen honestius reverteris phaleratus victor ex acie iusta pioque bello aliquo pro salute patrie ad defensionem iustitie suscepto, quam a sepulcro Cristi, unde toga humili letisque cum lacrimis sospes ut redeas malim. Vale.

12

Ad Guidonem archiepyscopum Ianuensem, non dolorem ipsum sed patientiam doloris optabilem; multa preterea quibus parabantur inutilia, prodesse aliis.
[1] Nemo miser esse vult aut unquam voluit, non enim id recipit natura; ex diverso autem felicitatis appetitum, perdita licet felicitate, non perdimus, imo vero tum maxime felices fieri optamus dum miserrimi sumus, augetque boni desiderium mali presentia, et siquando aliud velle videmur, hoc volumus, neque omnino velle aliud quisquam potest; et ipsi, quorum actus votis obstant, volunt tamen, sed hoc volentes in adversum agit ignorantia, viatorum more qui sepe quam petunt animis, eam pedibus metam linquunt. [2] Nam et qui peccant, faciunt quidem unde sint miseri, sed felicitatem quandam in explenda libidine sitam putant; et qui sibi manus iniciunt, eo calle miseriam fugiunt sed falluntur, non videntes brevium fuga in eternas miserias se relabi; profecto autem nunquam, nisi vel misere vite odio vel beate spe, ad voluntariam mortem itur: pernitiosum odium, stulta spes; nam et illud in id quod fugit incidit, et hec quod cupit abicit. [3] Nempe sicut erumnam cupere animus non potest neque si posset sani animi votum esset, sic eius, si res poscat tolerantiam et optare prudentie et consequi pars est una felicitatis. Esset quidem plena felicitas nil miserum pati nil asperum nil adversum, affluentem perpetuo letis omnibus securumque; quod cum sperari in hoc calamitoso et flebili non possit exilio, proximum est quicquid acciderit forti animo perferre et fortune ictus patientie clipeo propulsare. [4] Hec volventi michi quantum meroris egritudo tui corporis, tantum et plus gaudii attulit equabilitas ac sanitas vigorque animi; plus enim in hoc boni est quam in illa mali, quin potius, si stoice loqui velim, multum in hoc boni, in illa autem mali nichil, etsi molesti aliquid. Sed facile est sanum et bene habentem de egritudine ac dolore philosophari aliis; se se autem solari et a sensu proprii doloris avertere, aliquanto difficilius. [5] Non in omni grabato Possidonius iacet, ad quem "graviter egrotum" Magnus Pompeius, tunc et Rome verendus et terribilis terrarum orbi, "visendi" gratia cum venisset ac superbus regibus humilem se philosopho prebuisset, ille quam poterat tanto viro vicem ut redderet honoris, inter medios cruciatus atque aculeos dolorum, audiente et mirante Pompeio, de hac ipsa famosissima sententia "disputavit, nil bonum" nisi virtutem, nil malum esse nisi vitium; dumque loquentem dolor interpellaret, identidem ad se versus aiebat, ut Cicero meminit — si tamen ut sensum sic et verba teneo —: «Nichil agis dolor; quamvisenim sis molestus, nunquam te esse confitebor malum». [6] Viden ubi vim sententie reponebat? In differentia mali scilicet et molesti, sicut vice versa inter bonum et commodum differre autumant. Et profecto, si unum est bonum virtus et nichil est malum nisi quod oppositum bono est, cum vitium solum oppositum sit virtuti, "nichil" omnino "nisi" vitium "malum est". Sed omittamus ista magnifica et loquamur ut ceteri, presertim cum et hec vel vulgo vel sensu iudice non probentur, et adversa etiam philosophorum acies, duce Aristotile, magno clamore dissentiat.
[7] Leve est autem, ut dixi, assidentem egro sanum disputare et opinionum angustias argumentorum flexibus ingredi ac sonantia eructare problemata; sed fomentis non verbis dolor tollitur; quanquam et verbis mitigatur dolor et frangitur; sepe vel amica increpatio vel virilis exhortatio pudore vel ardore sic armavit animum, ut ingestum suo corpori supplicium non sentiret. Sedenim tunc verba suum pondus habent, dum affuerit hinc docilitas audientis, hinc loquentis autoritas. [8] Ea vero tunc magna est quando qui loquitur preter ingenium experientiam est adeptus, ut qui quandoque tale aliquid passus, quod ab alio exigit, in se ante prestiterit; tunc autem maxima et consummata, quando dum loquitur patitur: neque enim arguit sed demonstrat, et astipulatur dictis fortibus presens dolor; et idcirco ad omnem patientiam efficacissime voces sunt que ex ipsis cruciatibus emittuntur. [9] Hec michi ratio, suasori alioquin forte non sat gravi, autoritatem fidemque nunc pepererit; siquidem non minores, puto, quam podagricos dolores perferens te alloquor tuis obsessum oppressumque doloribus sed invictum et magno animo resistentem, ut utrinque fides simul ac docilitas non desit, uterque vel ydoneus sit magister vel discipulus. [10] Ego in presens magistri vicem assumpsi, futurus discipulus cum voles; equidem de re loquor que nunc maxime in manibus est; nichil dico quod non probem; certius quoque quam vellem, loquor de dolore, quem acerrimum sentio dum loquor, usqueadeo ut sepe per hos dies Possidonii memor, de eius opinione tamen hesitaverim, varie actus huc illuc. [11] Nam si vera complexio est quam superius audisti, cur non hec, oro, itidem vera sit? Si delectatio si sanitas si membrorum integritas bona sunt, et quecunque bonis opposita mala sint oportet, utique molestiam corporis et morbum et dolorem mala esse consequens est. Inter hec ergo viri constantiam illius non tam facile assequor quam miror; et ad summam sic me invenio, ut sepe ratio stoica, sensus michi perypatheticus semper sit. [12] At ne super corporeum dolorem inquisitione supervacua etiam animos affligamus, his difficultatibus scolarum in limine abiectis atque sepositis in tempus aliud fortasse tranquillius, illud eximium inter tuos meosque nunc angores gaudium cepi, quod in literis tuis non solum patientie scriptum nomen, sed exculptam vere patientiam ipsam vidi. [13] Quecunque enim sit hec philosophorum nullum finem habitura discordia, in hoc unum et philosophi omnes et experientia et veritas ipsa consentiunt: in rebus asperis, seu mala seu incommoda dici mavis, patientie unicum esse remedium; indignatio enim et querele et muliebris "eiulatio" et luctus, preterquamquod "viros" dedecent, ipsum quoque dolorem non leniunt sed acerbant. Sicut contra prosperis in rebus, seu bona illa seu commoda dici placet, unum est remedium, modestia, cuius freno letitie gestientis impetum teneamus; de quibus simul remediis ambobus nuper nescio quid latiusculum ut scriberem, mens incidit et feci.
[14] Quem libellum habuisses, nisi quia et ego iam scribendi fessus et adiutor nullus. Amici enim vel absentes vel suis rebus impliciti, occupatam seu longinquam michi dexteram accomodare non possunt; quanta vero sit scriptorum fides, quanta constantia, quantus denique intellectus, experti scimus: pollicentur plurima, corrumpunt omnia, nichil expediunt; unde in multis — quod in me quidem sentio, in aliis auguror —, tepescit novarum ardor inventionum, metu iniecto ne speciosas curas suas aliena fedet incuria. [15] Ille autem industrius adolescens noster, quem inter tantas rerum difficultates tres et viginti annos educavimus, ut ingravescenti etati et laborum levamen et domesticum decus esset et gaudium, ille michi — o falsum eque aliis meis ad te literis eradendum cece mentis augurium — unicus vite labor, unicus pudor, unicus dolor est, contraque presagium meum illud, et scientie si velit aptissimus et virtuti hostis, pessimis moribus, iners invidus contumax ac rebellis, passionum servus sectatorque libidinum. [16] Sed ferenda omnia ne illa michi, de qua loquor quamque in aliis laudo, defuisse meis in rebus patientia videatur. Letus dicere non audeo, sed feram volens, ne coactus feram. Neque vero ipse sim ferendus, si cum fortunatissimus et maximus hominum Augustus "tres", ut ipse vocitabat, "vomicas" suo de sanguine tulerit, ego in meo unam, ad laborem natus homo, non feram. Sic undique destitutus, ad illius frigii docti hominis fabellam vertor ut, conventis scilicet ac speratis desertus auxiliis, messem meam falce metam propria; hoc minus habeo quam esopicus senex, quod illi filius, michi nullus est comes. [17] Itaque — quod et sepe sum questus et quotiens ad actum redeo queri oportet— omnis labor, omne opus ad hos iam defessos attritosque digitulos revertitur, omnis sarcina hos imbecilles honustosque premit humeros. Et hoc ipsum magno animo ferendum; vepricosis callibus ascenditur quo suspiro; nunquam tam iuvenis fui ut ad requiem me venisse crederem, quamvis illam sepe — de quo hodie miror— ubi non erat, infelix et nescio quid cogitans, quasi per tenebras palpitando quesierim. [18] Hec dixi omnia, ne me accuses quod rem ad te maxime pertinentem nondum tibi transmiserim, cui etsi non plena curatio, at lenimen forte aliquod et certe dum legitur, occupatio quedam malorumque utilis insit oblivio.
[19] Ceterum, quod presentis epystole fuerit, morbum tuum odi, patientiam amo, ut nesciam an optabile malum sit, si tamen recte malum dicitur quod te in experientiam tui ipsius et possessionem pacificam tanti boni, duro licet tramite, duxerit. Et sic, oro, age "neve defatigere" sed insiste, teque inter ipsas angustias increpa et hortare et obdura animum atque attolle. Non indiges adiutore nisi ethereo; Ille aderit et dextram porriget laboranti, quotiens ad eum poeticum illud cristiana pietate clamaveris:
Eripe me his, invicte, malis,
modo ne dubites "ne diffidas" neu te humi fessum inclines, sed ad celum erigas et memineris Illius te opem implorare, qui multo magis quam tu ipse tibi succursum velit, sed quibus id optime fiat, ignotas homini vias novit. [20] Est ubi votorum dilatio pars benificii magna sit: salutem optare nostrum fuerit; modum ac tempus in Illius arbitrio relinquamus, Cuius nec voluntas variatur nec iudicium fallitur nec potentia fatigatur. Nichil de Illius auxilio desperes, etiam si oblitus tui, etiam si tibi iratus appareat; de Ipso enim scriptum est: «Cum iratus fueris misericordie recordaberis». Familiariter confidenter et vere dicito illud ulcerosi senis memorabile et devotum verbum: «Etiam si occiderit me, in Ipso sperabo». Ita dic ita fac ita cogita ita spera; poteris omnia, si te posse credideris non in te sed «in Eo qui te confortat».
[21] Proinde, quod soles, age perseveranter eoque promptius quo proximior fini es. Breve est iter; nichil autem breve difficile; nulla, vel preceps, paucorum passuum via fatigationem elicit; contra autem solo aspectu via longior fatigat etsi plana sit. Et quid putas? Magna pars lucis acta est falsis in gaudiis, in laboribus veris, inter spes ambiguas, inter certa pericula; et quantulum est quod restat! [22] Advesperascit, michi crede; dum confabulamur et circumspicimus, transit dies non sentientibus nobis. Respiciamus ad solem: finem adesse videbimus, qui etsi dissimuletur, aderit tamen, et quod plerisque viantibus accidit, his presertim qui vehuntur, ante expectatum hospes erit in limine, atque ultima nos domus excipiet. Eundum igitur alacriter et caute, invictisque animis viarum reliquie peragende ac spe quietis permulcendus labor. [23] Et quoniam huc loquendo pervenimus, ille michi ex multis viatorum mos probatur, qui hospitio propinquantes eunt lentius, ut diurno estu collectus fervor temperetur; itaque de industria gradum tenent fumantesque frenant equos, atque ita perveniunt quo pergebant, ut nulla in parte vestigia festinationis emineant. Et nos qui ferventibus animis adolescentie pulverem et iuvente montana transivimus, iam plano et solido redditi, temperemus ardorem, frenemus impetum et ad finem sic tranquilli et placidi et intrepidi veniamus, ut qui nos sero viderit, vix illos putet qui sub meridiem currebamus. Siquid nunc etiam sub extremum duri est, dico iterum, difficultatem brevitas consoletur. [24] Hec te ita per te ipsum facere gaudeo, ut vix letius animo meo sit siquid ego fortiter egerim quam quod tu; et illud ad cumulum gaudii mei est, quod hac in re utilem tibi profiteris epystolam unam quam ante tot annos religioso illi seni scripseram, qui pressum se podagra paupertate senio et super omnia mei quoque, qui longe aberam, desiderio, in literis questus erat. Quorum tu duobus tantum, primo premeris atque ultimo, quod ego plane tibi auferam mox ut belli fragor bona fide quieverit; primum utinam sic auferre possem; pati enim te diutius non paterer: satis iam tue virtutis experimentum habes; et licet, ut incipiens dicebam, optanda patientia, tamen, quod rigidissimi quique philosophorum fatebuntur, non optandus sed est ferendus dolor. [25] In hoc vero te laudo, huc currentem urgeo quando aliud non possum; et epystolam tibi illam profuisse glorior que an illi profuerit ad quem scripta est, ipse tunc senserit. Ego enim postea nisi semel hominem non vidi, idque perbreviter Prenestina sub arce, et michi solito letior atque equanimior visus erat cum incommodis suis omnibus et cum senectute luctari; michi autem sic gratias egit ut diceret meum esse quod sine lamentis in pace senesceret et terribilem illum diem interritus expectaret; nec ita multo post obiit. [26] Quanquam illud quoque vulgatissimum sit ut aliis parata prosint aliis: querit opes filio pater, alienus et, quod durius, hostis parto fruitur; nec in his solum que fortune serviunt, sed in quibus nullum illa ius habere dicitur, id notavi et stupui. Est enim hauddubie res indigna sed comunis adeo ut sit in talibus iam admiratio ipsa mirabilis. Et quoniam nec longior sermo meus tibi tedio esse solet, et res exemplo eget, insistam.
[27] Nec attingam illos qui reipublice aut militie disciplinam filiis ingerentes, omnibus profuerunt preterquam quibus ante alios prodesse decreverant; quod in literis quoque vel crebrius evenisse video, ubi illud monstri instar quod perraro summi viri filius summus evaserit, sic natura vices alternante ut quisque quod fuerit, Deo debeat non patri. Possem duces reges et cesares in testimonium adducere sed non vacat; ad illa venio que literis comprehensa et in omne evum multis utilia, in his ipsis quibus scripta erant, parum visa sunt virium habuisse. [28] Scripsit Aristotiles Ethice libros ad Nicomachum quendam, sive ille scribentis pater, ut quidam volunt, sive is filius sive amicus fuit; adeo enim nichil fuit, ut quid fuerit nunc etiam dubitetur inter multos, quamvis Cicero filium indubitanter affirmet; nulla re alia quam aliena notus industria, imo vero ne sic quidem notus; prorsus obscurum nomen, quod nec Aristotiles illustrarit. [29] Scripsit ad Neronem Seneca et quod miremur, de clementia; qui liber quantum illi cui inscribitur profuerit, toto orbe notissimum est. [30] Scripsit Eustachio filio Macrobius in Ciceronem commentarios etSaturnalium libros, operosa volumina. In alterius primordio, quicquid ipse per omnem vitam legisset, totum filio esse vult doctrine "supellectilem" et "literarum penu". Quid vis? Ingenium scientiam eloquentiam labores suos illi consecrat, successoremque illum sibi quasi testamentarium facit non parvi census aut angusti predii sed animi bonorum omnium; preclara hereditas sed obscurus heres, et nisi patris elogio nominaretur, incognitus. [31] Scripsit Virgilius Mecenati Georgicorum libros, ingeniosum et iocundum opus, quo an agricolam effecerit incertum; certe constantem illum ac modestum virum non fecit Horatius, qui eidem utilissimas et suci plenissimas epystolas sermonesque gravissimos scripsit; nunquid, oro, tot monitis tantisque consiliis obtinuit ut altius cingeretur, ut maturius loqueretur, ut, prosperitate levem animum iactante, consisteret? Longum est ire per singulos; ad supremum transeo. [32] Cicero, tantus vir, Ciceroni fratri suavem atque artificiosam exhortationem scripsit; nunquid illius animum ab ea, in quam naturaliter pronus erat, iracundia retraxit aut motus inconditos oratione compescuit? Scripsit idem officiales libros ad Ciceronem filium, nichil patris habentem preter nomen: o quanta refertos elegantia et gravitate! omnia preceptis salubribus plena sunt, nulla pars operis stimulis vacat quibus excitet iuvenilem animum et accendat ad imitandum saltem domestice glorie claritatem. [33] Quid expectas? Qui Iulium Cesarem studio partium infestum et elatum victoriis et offensionibus irritatum mollire quivit et flectere, qui iudices qui populum qui senatum fando totiens movit, quem saxa moturum voce diceres, dissimillimum patri iuvenem movere non potuit, hac una maxime re infelix et impar ceteris, quibus abunde clarus ubertimque felix fuerat in vita. Sed non omnia uni data sunt; miscentur leta tristibus, clara obscuris, tranquilla turbidis, adversa felicibus, et in magno acervo rerum humanarum, si ad cribrum veniat, boni minimum mali plurimum deprehendetur. [34] Tibi, mi Cicero, boni multum, glorie immensum, natus degener; vere tibi, ut ait Elius Spartianus, «melius fuerat liberos non habere». Habuisti enim qui contemptis officiis, que in eis quos dixi libris legerat, que, ut credi debet, sepius "viva voce" — et vere viva una ex omnibus, ut michi videtur et Senece visum est — viva, inquam, voce paterni oris audierat, non vivendi sed bibendi nobilitatus officio, duos vini "congios" uno impetu "hauriret". [35] Egregius tanti patris filius et preclarus vindex, qui "interfectori" eius "Antonio" non vitam non potentiam non opes, sed quod ille in libro quem de sui ipsius scripsit "ebrietate" conqueritur, bibendi gloriam et famam ebrietatis eripuerit. O portentum levo sidere editum, o nature varietatem incredibilem, talem tanta de luce caliginem! Heu, Marce Tulli, vir insignis sed infelix pater, quanto studio laborasti ut ex te alterum Marcum Tullium exprimeres! O quam sepe maximorum artificum falluntur ingenia! Marcum Bibulum expressisti. Hactenus quasi presens cum Cicerone defleverim; ad te, pater, et ad propositum revertor. [36] Siquidem, ut dicebam, tantorum hominum studia sepe illis inefficacia quibus instituebantur, sepe aliis post annorum milia profuerunt proderuntque, in quibus fortassis et nos sumus; si forte igitur, ut me tantis immisceam, epystola illa mea sive apud ipsum efficax, quod magis puto, sive inefficax ad quem missa est, tibi post tam longum tempus utilis fuit, gaudeo, et illi calamo gratiam habeo et illum diem amo. Nimis te hodie detineo; da veniam, tecum sum. Vale.
Mediolani, Kal. Decembris.

13

Ad Socratem suum, laboris nostri fructum ferre alios equo animo ferendum, quia comune sit.
[1] Egre fers quod in labores tuos alter irruperit. Pone indignationem et admirationem pone: his plena ludibriis vita est, et comunia non miramur, imo quidem vix aliud invenias. Pauca admodum his a quibus facta sunt serviunt; sepe ubi plus laboris, minus est premii. [2] Iacent sub exiguo marmore fundatores urbium maximarum, quibus advene imperitant; domum alter edificat, alter inhabitat, architectus sub divo agit; hic serit, ille metit, sator esurit; alter navigat, alter equoreis mercibus ornatur, navita inculto; denique alter texit, alter induitur, nudo interim textore; alter pugnat, alter occupat victorie premia, inhonorato victore; alter aurum fodit, alter expendit, fossore inopi atque egeno; alter gemmas legit, alterius digiti radiant, squalente gemmario; altera in labore filium parit, altera in gaudio illi nubit, desertaque illum matre suum facit. [3] Dies ante deficiet quam exempla rerum talium; nam quid aliud queritur tetrasticon illud maroneum:
Sic vos non vobis nidificatis aves?
nota sunt reliqua. Vetus et populare preterea verbum est: qui plura vinee iugera foderit, pauciores eum vini sextarios bibere; neque de nichilo est quod propheta idemque rex ait: «Labores manuum tuarum quia manducabis, beatus es, et bene tibi erit»; que secutus filius: «Omnis homo» inquit, «qui comedit et bibit et videt bonum de labore suo, hoc donum Dei est». [4] Rarum, inquam, et insigne donum; sic enim ut intelligi datur, et patri et filio visum erat; quod cui obtigit ille gratias agat, cui negatur forte ille se publica consoletur, neque ulla singulari iniuria se affectum sciat, neque illud eiusdem Salomonis dictum excidat: «Nam cum alius laboret» ait, «in sapientia et doctrina et solicitudine et homini otioso quesita dimittit, et hec ergo vanitas et magnum malum». Magnum fateor, sed comune. [5] Tu vero quotiens aut naturam aut fortunam accusare voles, primum cogita an tu solus an unus ex milibus patiare quicquid est quo premeris, ne si comune omnium aut plurium malum est, ad accusandam providentiam divinam unus querulorum omnium compareas procurator. Et de querelis hactenus. [6] Ad id vero quod michi tam obnixe gratias agis, quasi fortunarum tuarum propugnatori unico, quia neque meum meritum verbis attollere neque deprimere fidem velim, nil aliud dicam nisi terrentianum illud inAndria:
[7] GaudeoSi tibi quid feci aut facio quod placeat....Et id gratum fuisse adversum te habeo gratiam.
Vive et vale, nostri memor.

14

Ad Iohannem Olmutiensem, cancellarium Cesaris, familiariter.
[1] Non exiguum in stuporem tua me traxit epystola; novus enim in primis ac nobis insolitus stilus erat: pluraliter me compellas cum sim unus, integerque utinam nec in multa dissidentium sententiarum bella distractus. [2] Ego stilum non mutabo, quo et docti olim omnes et nos diu invicem usi sumus, modernorumque blanditias ac meras ineptias execrabor, inque hoc ipso verecunde tecum ac familiariter gloriabor, quod stilum illum patrum, hac in parte femineum et enervem, unus ego, seu primus saltem per Italiam, videor immutasse et ad virilem ac solidum redegisse. Ita tamen hoc faciam, nisi te penitus aliud velle cognovero. [3] Accessit quod nullam mearum literarum huius temporis ad te video pervenisse; nulli enim respondes admirans, nec immerito, quid ita te inscio, quem precipuum semper habui, tantam fecerim mutationem ut fortunas domiciliumque transtulerim. Ego vero non Venetias, sed ad Cesarem et ad te venturus, Mediolano abii; iter autem fortuna precluserat, nec iter modo sed reditum. [4] Quid ergo? Terrentiano fretus consilio, quia quod volebam non potui, cepi velle quod poteram; itaque circumspiciens et multa considerans, propinquum diversorium et hunc publicum, ut ita dixerim, humani generis portum petii, nichil preter libellos et calamos mecum ferens. [5] Hec et alia multa tuam in notitiam perferenda curaveram; sed ut video non sat fortunatus in nuntiis. Tuus hic, quem meum factum esse gaudeo, noster hic, inquam, si rite presagio, nos non fallet, qui ut nunc etiam nescio quid Cesari nostro scriberem, celerans occupatum dulci instantia et profundo suspirio me coegit. Vale.

15

Ad Cesarem ipsum, exhortatio atque obsecratio ut Italiam repetat.
[1] Vereor ne tam creber hic epystolarum clamor apud multos michi vel importune superbie vel ridiculose detur amentie, qui tranquillum serenissimi pectoris habitum quibusdam quasi nubiferis flatibus impleam ac perturbem. [2] Nam quis ego aut unde michi hoc animi? profecto de sola conscientie puritate — quam michi non in aliis nisi tuis in rebus, Cesar, arrogo —, non ignarus tui, non ignarus mei, non ignarus rei, loquor tamen. Etsi sepe daviticum illud occurrat «quid enim michi est in celo, et a te quid volui super terram?», solatur me atque erigit humanitas tua et integritas, veri potius appetens, licet acris, quam blandi alloquii ac mulcentis.
[3] Tibi quidem, providentissime imperator, medullitus notus esse confido, non quia magna tibi animi experimenta prebuerim, sed quia talem te extimo, talemque me scio ut translucere tibi arbitrer fidem meam. Itaque non metuo ne offendam quem sincere amem, fideliter horter atque arguam; tui autem certus, aliena et presertim falsa iudicia parvipendo; et si nulla innocentia tanta est que reprehensionibus careat, malo procacitatis mea fides quam perfidie silentium reprehendatur, quamvis michi quidem pene iam nichil est reliqui. [4] Exhausisse animum videor, dumque te tuum in solium, Cesar, voco, rauce facte sunt fauces mee; nil iam lingua nil calamus; sprete totiens preces, fesse voces, arefacte lacrime, consumpta suspiria; solo corde iam loquor. Sed spero me audias raucum licet ac tacitum; dum magis enim tacere videor, tunc altius loquor, teque diebus ac noctibus obsecro obtestor adiuro increpo. [5] Ita vero michi accidit ut fesso amanti, cui consumptis omnibus que ad persuadendum valent, solum in labiis, iamque nec in labiis sed in precordiis, amati nomen sonat. Et michi et tuis omnibus hoc unum superest, ut te in animo habeamus numinis instar sed aversi et nostras miserias non curantis. Quod siquid est spiritus, nichil est artificii, nisi quod affusi et supplices non semel sed milies te vocamus; est ubi artis in locum nude voces atque adeo nudi subeant affectus, et carum nomen sepius iterasse efficacissimum ad movendum animos habeatur. [6] O gloriosissime Cesar, patere equis auribus, equiore animo importunitatem nostram, neque te sepe vocantibus irascaris; satis est supplicii non audiri. Clarum ac suave nomen est Cesar verendumque omnibus gentibus ac regibus, nobis vero etiam salutare; sine illud in nostro ore dulcescere, seu illud clamantes seu taciti invocemus. [7] Audi vel in silentio tuorum voces; tua te, Cesar, vocat Italia, idque tantis clamoribus ut si auribus audiantur, non principem modo suum, sed Indorum reges ultimos sint moturi; tua te, inquam, Italia, Cesar, vocat: 'Cesar, Cesar, Cesar meus, ubi es? cur me deseris? quid cuntaris? Certe ego nisi immobilis forem, et dextra levaque mari gemino, a tergo autem Alpibus circumsepta, ipsa iampridem meum Cesarem longe trans Danubium petiissem'. Vale, Cesar, et vigila; dies est.
Venetiis, V Idus Martias.

16

Ad Iohannem ipsum cancellarium, non omittendum quod vales et si non valeas quod velis.
[1] Ergo quia non potes quod velles scribere, nichil scribes? Noli, obsecro, noli damno damnum addere; gravius multo michi est literis tuis quibus assueveram, quam successu spei ambigue caruisse. Illa enim externam corpori sufficientiam, exoptatam forsitan, ut est inexplebilis animi infinita cupiditas, sed certe non necessariam promittebat; he anime cibum internum ac solatium afferebant. Hoc me ne privandum censeas, per temet ipsum tuumque michi cultum semper et colendum caput, et per siquis unquam tibi mei nominis amor fuit, oro anxius atque obtestor. [2] An quia non vales quod optabas dare, auferes quod solebas? et quia nequis esse benificus, eris nocens? quid hoc aliud fuerit quam infirmum, quem curare non possis, occidere? Vide, pater optime, semperque michi, si latine dicitur, piissime, ne affectu nimio tua pietas exorbitet. Volebas me magnum aliquid facere; non successit; at quod nemo vetuerit, parvum ama.
[3] Nil novi postulo; fac quod soles meque tuum in hac magna, quod stupeas, urbe solivagum et, si rite olim a me ipso "mundus alter Venetia" dicta est; toto semotum orbe ne deseras, sed optatis scriptis refove sitientiem animam, et sacris ac dulcibus solare colloquiis; denique unum hoc iure meo postulo, ut si nulla mei erga te animi mutatio facta est, apud te ego talis inveniar qualis eram, dum me alium facere voluisti. Et certe novi animum quoque tuum ad me similem sui semper; sed si affectus idem, cur diversus effectus? [4] Doles, puto, quod nunc primum non valuerint pro me apud Cesarem preces tue. Ne doleas, precor; ego namque non doleo. Doleant amici, quibus quicquid id erat subsidii, querebatur; michi iam pauca sufficiunt. Si naturam meque sequor, non sat modo sed abunde, usque quoque ad invidiam locuples sum. Et siquid etiam forte nunc deforet, en senectus in limine expetita votis hospes, morsque illi a tergo adequatrix optima, secumque divitie ingentes, nulla scilicet amplius re egere. [5] Voluntati ego igitur tue gratias ago; inefficaciam fortune mee imputo, non tibi, non Cesari, cui semper supra meritum carus fui, quique, vel quod nunc negat mox prestabit, vel fortasse, quod ab illius altissima providentia non abhorret, negando michi consulit; qui postremo quamvis hoc semper neget, tam multa tamen olim prestitit, ut ex debito tenear, dum vivo, pedum eius adorare vestigia. Hec hactenus.
[6] Is sane qui hanc tibi literam dabit, semigermanus semique italus dilectus meus, homo vigil atque acer in literis primitivisque artibus satis exercitus, ad solius fame sonitum — quod si imitatores invenerit, vestro non ultimum studio decus erit — posthabito Patavo, Pragam petit, discendi avidus docendique, nullius quidem rei egens sed tui appetens favoris. [7] Peregrino homini faciem tuam videre potuisse multum fuerit; id se meis literis adepturum sperat; cui si se dignum prebuerit, et si placet, tua nulli bono difficilis condescendat humanitas. Vale feliciter, et, siquod est amoris nudi meritum, rescribe aliquid, quo me nondum e memorie tue arce deiectum leter.
Venetiis, VI Kal. Septembris.

17

Ad Hugonem Sancti Severini comitem, de aulicis canibus palatii neapolitani.
[1] Literas tuas, inclite vir, diu expectatas et sepe forsan increpitas tandem hodie recepi legique libens. Erat enim stilus ingenio meo mirifice coaptatus; recognovi equidem in verbis tuis curie mores olim michi cognitos atque invisos. Neve in longum exeam, quod valitudine inquieta et occupationibus multis vetor, quod ad illustrem attinet reginam, voti compos debitorque omnium sum. Quam vere enim nescio, sed sic michi persuasi, nichil se meque dignum sponte sua generosum illum serenumque ac benificum animum negaturum; sed habet
sub iure PhotiniAffectus ensesque suos.
[2] Doleo propter ipsam, propter te, propter bonos, raros licet, denique propter Italiam, in qua egiptia monstra regnare molestissimum animo meo est; propter me autem nichil, quod et tam procul inde absim ut me ista non tangant, et ante annos plurimos presens apud ipsam in confinio felicitatis ac miserie tunc maxime positam Parthenopen pene oculis malum hoc omne previderim atque predixerim, deque hoc scripserim quod mens tulit. [3] Proinde divinum ac sidereum illum regem olim terris ereptum celo redditum, qui grandevus iuventutem meam, quamvis ultra meum meritum, longe tamen citra suum desiderium ac propositum, nescio quam claris sed certe admodum raris insignibus honestavit, nomenque eius et cinerem et quicquid suo de sanguine ortum erit, fide perpetua venerabor. Id me sibi pollicitum et implesse scio et impleturum animo saltem spero; nil ad hoc recentibus benificiis opus est, cum abunde sit veterum. [4] Quod ad te autem, idem dico; nempe quod in te fuit, prestitisti, etsi caritatem livor vicerit, ut mos est, cariorque michi multo est inefficax fides quam efficax perfidia. At quod ad aulicos canes, nichil dico aliud nec video quid altius dici possit, modo michi conveniat, quam Cesareum illud: «Nichil enim» inquit, «malo quam et me mei similem esse et illos sui». [5] Certe ego paupertate mea dives sum, neque id meo tantum sed multorum iudicio et consensu; illi opibus suis inopes ac mendici, atque utinam dolituri acrius: scire possent quanto michi uni tranquillior feliciorque dies unus, quam illis omnibus tota est vita, obsessa curis pessimis, voluptatibus fedis marcens, tremula, nutans spe, vanis elusa gaudiis, veris et oppressa meroribus et gelata terroribus et cupiditatibus inardescens, quamque nemo est eorum cum quo statum meum ullis conditionibus permutatum velim. [6] Licet enim inter vasa aurea miserum esse, inter fictilia felicem, neque ad bene vivendum aut argilla auro vilior aut Samos est inferior quam Chorintus. Tu vale, et si bonus esse vis, stude illis esse dissimilis, neu te contagia morum ledant, cave.

18

Ad Nicolaum Azarolum magnum Regni Sicilie senescallum, de magnificis illius gestis.
[1] Te quidem, vir omni etate rarissime, nostra unice, totum ulnis anime venerabundus amplector, possideoque civiliter, thesauri instar inventi, seu tu presens sacrum os vivo aperis sermoni, seu tu absens stilum aureum scripture applicas melliflue, et rursum seu id ipsum militariter et vulgari more, seu oratorie verbis atque sententiis exquisitis; quod nunc altius multoque divinius quam inter armorum strepitum posse te crederem, fecisti. [2] Aliis licet atque aliis rivis et sapore vario, fontem unum tui celestis ingenii recognosco, mirorque mecum cogitans quis hic esset, si his tantum studiis animum innutrisset, qui ex minimis temporum reliquiis tantus sit, quas maximarum rerum curis sparsim furtimque subripiens huc convertit; ut maiora illa preteream, non hoc calamo inopi sed homerico digna preconio neque epystole materiam sed libri, quemadmodum vel bella armis et castrensi peritia, vel legibus vel civili iustitia pacem regas. [3] Quarum tibi hactenus artium Neapolis et illa ante alias laudata Campania, nunc Sicilia est testis et Arethusa iam letior atque Ethna tepentior et Caribdis reverentia tue frontis et tuorum actuum admiratione placatior. Macte virtute multiplici atque in primis omnes animi dotes adornante modestia, qui tibi apud posteros non minorem ex his nugis meis quam ex omni tua magnitudine famam speres, idque persepe tuis ad me literis fateare; error fortassis honestior, sed non minor ex amore oriens. [4] Ego vero non dicam apud illos qui post me nascentur, ad quos nescio an vestigium aliquod mei nominis sit venturum, sed apud presentes utique tanti viri gratiam non diffido glorie michi fore; nam gaudio quidem et honestissime voluptati non spero illam michi esse, sed sentio. [5] Sane quod parvitati mee magnitudinem tuam offers, quodque affectum meum, qui quam efficax fuerit exitus arguet, sed hauddubie fidelis fuit ac fervidus, ad priorem nostrum Sanctorum Apostolorum et quod pro illo tentavi, mixtum glorie tue dicis — puto nec falleris — inque hoc tuo more versaris commemoratione gratissima, facis non quod michi debitum sed quod tibi, ut ab omni scilicet parte perfectus sis; proinde crebris atque magnificis oblationibus tuis, si res tulerit, utar ingenti fidutia. [6] Ille autem de quo loquimur, ut tecum de te sileam, non est in quem possim quasi in alterum pius dici; nempe pars mei est, atque unus ex paucis qui michi in hoc rapidissime vite cursu moribus et ingenio probati, meis alte precordiis insederunt. [7] Restat ut te precer, ne michi anxio statum tuum sinas incognitum, et an morte regis tecum aliquid fortuna variaverit, quem utinam ut ad regnum sic ad regias virtutes attollere potuisses; in quo vereor ne multam ego operam scribendo perdiderim, tu loquendo. Optimum verbum viri pessimi «virtutem verba non addere»; quod ita demum recte dicitur si nulla usquam audientis in animo sit scintilla quam suscites. O si se ille tuis monitis docilem prebuisset — da veniam, urget animum ac calamum dolor —! profecto diutius vixisset, felicius obiisset, nomen clarius reliquisset. Vale, meum decus ac patrie.
Patavi, VI Idus Iunias.

19

Ad Iohannem de Certaldo, de adolescente suo quo adiutore in scribendo utitur, et nichil adeo correctum cui non aliquid desit.
[1] Anno exacto post discessum tuum generose indolis adolescens michi contigit, quem tibi ignotum doleo, etsi ille probe te noverit, quem sepe Venetiis in domo tua, quam inhabito, et apud Donatum nostrum vidit, utque est mos etatis illius, observavit attentius. [2] Ut vero et tu illum noris, qua datur eminus, et in literis illum meis videas, ortus est Adrie in litore ea ferme etate, nisi fallor, qua tu ibi agebas cum antiquo plage illius domino eius avo qui nunc presidet. Adolescenti origo ac fortuna humilis, verum abstinentia et gravitas vel in sene laudabilis, acre ingenium ac facile, rapax memoria et capax quodque est optimum, tenax.
[3] Bucolicum meum carmen, duodecim, ut scis, distinctum eglogis, undecim continuis diebus didicit memoriterque servavit, ita ut singulis diebus ad vesperam unam michi eglogam, novissimoque duas tam constanter nilque hesitans recitaret, quasi sub oculis liber esset. [4] Est sibi preterea, quod rarum nostra habet etas, inventionis magna vis ac nobilis impetus et amicum Musis pectus, iamque, ut ait Maro, «et ipse facit nova carmina», et "si vixerit" atque, ut spero, cum tempore creverit, quod de Ambrosio vaticinatus est pater, «aliquid magni erit». [5] Multa de illo iam nunc dici possunt; pauca de multis. Audivisti unum; nunc etiam audi et virtutis et scientie fundamentum optimum: non vulgus tam pecunias amat atque expetit, quam hic odit ac respuit; nummos illi ingerere irritus labor est; victui necessaria vix admittit; solitudinis studio ieiunioque et vigiliis mecum certat, sepe ille superior. [6] Quid multa? His me moribus sic promeruit, ut non minus michi quam filius quem genuissem carus sit, et fortassis eo carior, quod filius, ut mos est adolescentium nostrorum, imperare vellet, hic parere studet, nec suis voluptatibus sed meis vacat obsequiis, et hic quidem nulla cupidine seu spe premii, sed solo amore tractus et fortasse sperans nostro fieri melior convictu. Iam ante biennium ad me venit, venissetque utinam maturius! sed per etatem non multo ante potuisset. [7] Familiares epystolas meas soluto sermone editas, que ut multe numero sic et multi utinam precii essent, inter confusionem exemplarium et occupationes meas pene iam desperatas et quattuor ab amicis opem michi pollicitis tentatas et ab omnibus calle medio desertas, iste unus ad exitum perduxit, non quidem omnes, sed eas que uno non enormi nimium volumine capi possent; que, si hanc illis inseruero, numerum trecentarum et quinquaginta complebunt. [8] Quas tu olim illius manu scriptas, prestante Deo, aspicies, non vaga quidem ac luxurianti litera — qualis est scriptorum seu verius pictorum nostri temporis, longe oculos mulcens, prope autem afficiens ac fatigans, quasi ad aliud quam ad legendum sit inventa, et non, ut grammaticorum princeps ait, litera «quasi legitera» dicta sit —, sed alia quadam castigata et clara seque ultro oculis ingerente, in qua nichil orthographum, nichil omnino grammatice artis omissum dicas. Et de his hactenus.
[9] Ut vero in his ultimum sit literis quod primum in animo meo fuit, est hic quidem in primis ad poeticam pronus, in qua si pergit usqueadeo ut cum tempore animum firmet, ad certum aliquid et mirari te coget et gaudere. Adhuc tamen per imbecillitatem etatis vagus est, necdum satis quid dicere velit instituit; sed quicquid dicere vult, alte admodum dicit atque ornate. Itaque sepe illi carmen excidit non sonorum modo sed grave et lepidum maturumque et quod poete senis putes, nisi noscas auctorem. [10] Firmabit, ut spero, animum ac stilum, et ex multis unum suum ac proprium conflabit, et imitationem non dicam fugiet sed celabit, sic ut nulli similis appareat sed ex veteribus novum quoddam "Latio intulisse" videatur. Nunc usque autem imitationibus gaudet, quod suum habet etas illa, et interdum alieni dulcedine raptus ingenii, contra poeticam disciplinam sic "in arctum desilit", ut "operis lege vetitus, referre pedem" nisi visus et cognitus non possit. [11] In primis sane Virgilium miratur; iure id quidem: cum enim multi vatum e numero nostrorum laudabiles, unus ille mirabilis est. Huius hic amore et illecebris captus, sepe carminum particulas suis inserit; ego autem, qui illum michi succrescentem letus video quique eum talem fieri qualem me esse cupio, familiariter ipsum ac paterne moneo, videat quid agit: curandum imitatori ut quod scribit simile non idem sit, eamque similitudinem talem esse oportere, non qualis est imaginis ad eum cuius imago est, que quo similior eo maior laus artificis, sed qualis filii ad patrem. [12] In quibus cum magna sepe diversitas sit membrorum, umbra quedam et quem pictores nostri aerem vocant, qui in vultu inque oculis maxime cernitur, similitudinem illam facit, que statim viso filio, patris in memoriam nos reducat, cum tamen si res ad mensuram redeat, omnia sint diversa; sed est ibi nescio quid occultum quod hanc habeat vim. [13] Sic et nobis providendum ut cum simile aliquid sit, multa sint dissimilia, et id ipsum simile lateat ne deprehendi possit nisi tacita mentis indagine, ut intelligi simile queat potiusquam dici. Utendum igitur ingenio alieno utendumque coloribus, abstinendum verbis; illa enim similitudo latet, hec eminet; illa poetas facit, hec simias. Standum denique Senece consilio, quod ante Senecam Flacci erat, ut scribamus scilicet sicut apes mellificant, non servatis floribus sed in favos versis, ut ex multis et variis unum fiat, idque aliud et melius. [14] Hec dum sepe secum agerem et ille semper intentus ceu patrios monitus audiret, incidit ut nuper ex more illum admonenti tale responsum daret: «Intelligo enim» inquit, «et fateor ita esse ut dicis; sed alienis uti, paucis quidem et id raro, multorum atque ante alios tuo michi permiserim ab exemplo». [15] Hic ego admirans: «Siquid unquam, fili, tale meis in carminibus invenis, scito id non iudicii mei esse sed erroris. Etsi enim mille passim talia in poetis sint, ubi scilicet alter alterius verbis usus est, michi tamen nichil operosius in scribendo nichilque difficilius se offert, quam et mei ipsius et multo maxime precedentium vitare vestigia. Sed ubinam, queso, est unde hanc tibi licentiam ex me sumis?». «Sexta» inquit, «tui Bucolici carminis egloga est, ubi, haud procul a fine, versus unus ita desinit
atque intonat ore».
[16] Obstupui; sensi enim, illo loquente, quod me scribente non senseram, finem esse virgiliani versus sexto divini operis; idque tibi nuntiare disposui, non quod ullus correctioni amplius locus sit, carmine illo late iam cognito ac vulgato, sed ut te ipsum arguas, qui michi errorem meum hunc indicari prius ab alio passus sis, vel si id forsan ignotum tibi hactenus fuit, [17] notum esse incipiat, simulque illud occurrat, non solum mei, studiosi licet hominis, multa tamen literarum et ingenii penuria laborantis, sed nec ullius quamlibet docti viri studium sic par rebus, quin multum semper humanis desit intentionibus, perfectionem sibi reservante Illo a quo est modicum hoc quod scimus aut possumus; postremo et mecum ipse Virgilium ores, det veniam nec moleste ferat si, cum Homero, Ennio, Lucretio multisque aliis multa sepe rapuerit, ego sibi non rapui, sed modicum aliquid inadvertens tuli. Vale.
Ticini, V Kal. Novembris.

20

Ad Franciscum Bruni florentinum rethorem, nove amicitie contractus.
[1] Sat magnum, vir egregie, iam hinc tue virtutis argumentum habeo illius magnanimi viri verbum, cui omnia crederem, qui nuper nobis redditus magnoque michi pro munere novi nomen afferens amici, inter multa de te, quem valde diligit et quem cupide nominat, hoc etiam dixit, optare te amicitiam meam; [2] quin et an aliquando me videris querentibus, respondere solitum et vidisse et mei notitiam habere, atque hoc urbanissimo mendacio sepe hactenus pudori tua consuluisse, quasi te pudeat me non nosse, coetaneum et concivem tuum, quem et nonnullius precii facias et ames incognitum. [3] Gratulor affectui tuo et ingenuo gratulor errori; non est turpis error e pulchra oriens radice. Natura mitis atque ad amandum prona mens multos fecit in iudicio rerum labi; satius est autem amare multos immeritos, quam unum benemeritum non amare. [4] Institit sane ille vir ut tibi tali viro et erga me sic affecto quique nescio cur primus michi scribere verearis, familiare aliquid scriberem. Negavi vel scribendi materiam adesse, vel solere me ignotos verbis aggredi; itaque ferme quicquid epystolariter scripsi unquam, vel ex responsionibus constare vel ad eos esse, quibus me familiaritas arcta coniungeret; neque vero me aliis audaciorem, neque michi hanc scribendi novitatem minus suspectam esse quam tibi. [5] Ille autem quid putas egerit? Quievit forte et oratione repressus est mea? imo vero dominum civitatis adiit, magnum etiam amicum tuum, eumque manu duxit ad meam domum hoc ingenio, ut tanto sub teste — dicam verius preceptore, nam et ipse precaturus aderat et sunt precepta preces principum —, negare nil penitus auderem. Me quidem omnium que molirentur ignaro, soli nostros inter consedimus libellos. [6] Ibi multa de multis, ultimum de te fuit. Tum vero certatim et urgere qui ceperat, et e transverso improvisus alter erumpere. Agnosco insidias; sed quid agerem contra tales duos unus? tanti blanditias amici dominiceque frontis pondus ferre non valui; cessi igitur, atque illis hac ipsa hora pariter hinc digressis, promissi memor calamum arripio scripturus quicquid occurreret. At cum rebus obsessus et curarum plenus cogitare novi aliquid nunc non possem, et id ipsum scribere satis habui et reliqua hec quo gesta sunt ordine. [7] Quibus hic erit finis. Amicitiam tu meam, ut intelligo, parvam valde rem, cupis; sed quo modestius votum, eo inhonestior est repulsa. Precibus ergo tuis obviam eo; accipe plenis manibus quod petisti, meque fidenter in amicis numera, et siquis mei usus est, utere; si nullus est alius, at saltem notos inter amicosque meos interque evi viridioris epystolas hunc pene ultimum possidebis locum; in senescentem namque, si nescis, et amicum et calamum incidisti. [8] Siquid nunc etiam vite restat, eo minus utique tacitum quo «loquacior est senectus», ut Catoni seni optimo videtur. Hauddubie crebrior illic eris; interea tuam sortem fer equanimis, non mediatori tuo, qui tibi strenue vereque militariter morem gessit, non michi, qui sibi quamvis hesitanter parui, sed tibi duntaxat imputaturus, siquid minus inveneris quam sperabas; tam facile utinam compos semper omnium votorum, sed in electione felicior. Vale.
Patavi, VI Idus Septembris, hora nona.

21

Ad Cesarem, exhortatio ultima.
[1] Fessus preteriti nec futuri fidens, Cesar, calamum tuis in exhortationibus pene attritum recusantemque seposueram. Alit inter difficultates refovetque animum spes successus, qua sublata, quis est amens adeo ut non infructuoso labori requiem anteponat? [2] Ut ad stilum redeam sacer amor cogit, sive miles hic tuus huius nominis, sive ille sacer animi calor, qui michi a parentibus relictus atque erga tuam semper ex quo michi primum notus es, erga vero romani imperii maiestatem ab infantia nutritus, in precordis meis vivit et in dies crescit, sive quod est verius, uterque; [3] nam neque meus amor, tot iam clamoribus totque conatibus perditis, ultro ad laborem inutilem rediisset, neque hic miles, quamvis et amicus et facundus et sapiens, me movisset, nisi intus in anima vivas adhuc favillas prisce fidei, quas, admoto magne spei fomite, leni folle suavissime orationis accenderet, invenisset, multis et validis argumentis excusans tarditatem tuam, multis et magnis indiciis generosas animi tui curas vereque cesareos apparatus cupidis et libenter felicitatis ac glorie tue credulis auribus insusurrans, quibus de preterito conceptum diffidentie gelu nove spei fervore dissolveret. [4] Eia igitur, Cesar, duce Deo, qui non frustra suum tibi commisit imperium, surge et dilatum munus honestissimum dum potes imple fortiter imple feliciter; gloriosus finis lentum principium excusabit; omnes te alto consilio distulisse consentient, quod nondum messis hesperia plene maturuisset, in quam utiliter falx cesarea mitteretur, quamvis nostra fames more omnis impatiens murmuraret. Nichil intempestivum bene, nichil bonum sero agi, verumque illud Augusti Cesaris: «Satis celeriter fieri quicquid fiat satis bene». [5] Arripe, Cesar, hanc occasionem dum adhuc potes, neque enim semper poteris; age, oro te, Cesar; nondum enim tuum nomen invocare tuumque te decus poscere atque orare dedidici. Etsi ego quoque unus impatientium, parumper invisa michi rerum dilatione tepuerim, ecce iterum recalesco: noli meam et multorum spem pulcherrimam rursus extinguere; sepius spes oppressa vix attollitur. [6] Siqua nomini tuo nubes hactenus incubuit, siquid infamie ex primordii obscuritate contractum est, totum, crede michi, non modo consummationis splendore purgabitur sed, ut dixi, in gloriam convertetur, dum, seu error ille seu consilium fuit, opinione hominum consilium et non error fuisse videbitur; sepe honestus finis segne principium honestavit, numquam finis obscurior claro principio illustratus est. Denique sic ceperis ut doluimus, dum sic finias ut optamus. [7] Fabii Maximi nomen promereberis, cuntator fueris, sed sapiens, sed salutis publice studiosior quam vulgaris fame; utlibet se tibi pretulerit ventosa loquacitate Minutius, dum re edoctus mox se imparem fateatur; dicant de te hostes impii quod de illo dixit Hanibal: 'Semper credidimus "nubem" illam magno tonitru "e montibus" erupturam'. At si, quod divina pietas omen auferat, finis quoque languidus fuerit, quis te unquam vel presentium vel sequentium excusare poterit? [8] Audi me, oro, Cesar, parvum hominem sed tui amantem, de te solicitum ac sperantem. Nature debitor non aliter es quam ego, quam quicunque unus e populo; tempus fugax et non rediens, fortuna instabilis, vita brevis, hora mortis incerta; unum hic remedii genus, tempori parcere, fortune non fidere, vitam rebus extendere, morti paratum semper corpus atque animum habere, quod non potest qui suum principale negotium non implevit. [9] Vite finis quamvis incertus sit, illud tamen est certum, quod longe esse non potest; is cum venerit, e cuntis opibus tuis atque imperii nil tibi supererit, nisi quantum ad eternam anime vitam et nominis immortalem gloriam bene vivendo quesieris; bene autem vivere non potest qui ad quod unum et summum et maximum natus est, negligit. [10] Tu, quod sepe olim dixi, ad imperium natus es, amplum excelsumque opus; illud age fideliter, bene si vixisse vis videri; alioquin quid iuvat illas tuas ultimas mundi horas composuisse magnifice? hoc et sine imperio potuisses, et fortasse facilius; minus fuisset invidie ac laborum tibi. Aliud infinite maius restat: illud aggredere; nec te rei terreat magnitudo; nichil est quod imperii maiestas hac providentia atque iustitia et his viribus armata non possit.
[11] Quodsi forsan negatus tibi celitus rerum finis, tamen glorioso in actu, quam in quiete languida mori, multo melius multoque felicius opinor; et hoc est quod dive memorie avum tuum omnibus seculis gloriosum fecit. Ecce, Cesar, et nunc et sepe olim, non blanditiis sed vero studens neque verborum cultui sed expressioni sensuum intentus, dixi anxie quod in animo meo fuit, quod ne frustra dixerim Deum precor et te. Vale, decus et gaudium et spes nostra.
Patavi, III Idus Decembris.

 

LIBER XXIV

1

Ad Philippum Cavallicensem epyscopum, de inextimabili fuga temporis.
[1] Ante hos triginta annos — ut etas furtim labitur! — qui michi in tergum verso dum cunta simul intueor, vix dies vixque hore totidem, at dum singula metior et meorum cumulos laborum explicare incipio, totidem secula videri solent, scripsi ad venerabilem et egregium illum senem Raimundum Superanum, [2] qui verum iurisconsulti nomen habuit — quod, ut vides, multi falso occupant— virique sapientis et aspectum et effectum prestitit, quique liberrima contumacia ad extremum usus, pro veritate et iustitia adversus Romanum quoque Pontificem stetit alto animo atque invicto, propter quod, multis longe imparibus evectis, unus ille gloriosissime non ascendit, sed multa cum laude propriaque non adventitia maiestate suum semper tenuit locum, nec promoveri appetens nec promotus. [3] Ad hunc ergo talem senem, qui etatulam quique ingeniolum meum et amare et fovere atque omni opere consilioque et verborum stimulis attollere ceperat, familiariter ut solebam scribens, in epystola quadam, que pro ratione temporis in prima acie stans procul hanc preit, ingenue professus sum cepisse me iam tunc orientis vite fugam cursumque cognoscere. Nunc autem miror quidem sed, fateor, verum scripsi. [4] Quodsi illa etate verum fuit, quid nunc putas, quando quod presagiebam accidit? Erat in oculis michi etas florentissima "lumenque iuvente purpureum", ut ait Maro; sed legebam apud Flaccum:
Insperata tue cum veniet pluma superbieEt, que nunc humeris involitant, deciderint come,Nunc et qui color est punicee flore prior roseMutatus Ligurinum in faciem verterit hispidam;Dices: 'heu' quotiens te in speculo videris alterum.
Legebam apud alium Satyricum:
Festinat enim decurrere veloxFlosculus anguste misereque brevissima vitePortio; dum bibimus dum serta unguenta puellasPoscimus, obrepit non intellecta senectus.
[5] Hec et his similia legebam, non, ut mos etatis est illius, soli inhians "grammatice" et verborum artificio, sed nescio quid aliud illic abditum intelligens, quod non modo condiscipuli sed nec magister attenderet, primitiarum licet artium doctus vir. Audiebam "divino" clamantem "ore" Virgilium:
Optima queque dies miseris mortalibus eviPrima fugit, subeunt morbi, tristisque senectus,Et labor et dure rapit inclementia mortis;
et alibi:
Breve et irreparabile tempusOmnibus est vite;
et iterum:
Sed fugit interea, fugit irreparabile tempus:
vix satis fugam temporis exprimere posse videbatur irreparabilemque iacturam, nisi sepius repetendo. [6] Audiebam Ovidium, cuius quo lascivior Musa eo michi severior graviorque confessio et incorruptius testimonium veri erat; dicebat ille autem:
Labitur occulte fallitque volatilis etasEt nichil est annis velocius;
et alio loco:
Tempora labuntur tacitisque senescimus annis,Et fugiunt freno non remorante dies.
Ipsum quem dixi Flaccum audiebam:
currit enim feroxEtas,
dum de adolescentia loqueretur; et iterum de omni etate:
Eheu! fugaces, Postume, Postume,Labuntur anni, nec pietas moramRugis et instanti senecteAfferet, indomiteque morti;
et iterum:
Vite summa brevis spem nos vetat inchoare longam;
et rursus: "spatio brevi"
Spem longam reseces; dum loquimur fugerit invidaEtas;
et preterea:
fugit retroLevis iuventus et decor, aridaPellente lascivos amoresCanitie facilemque somnum;
et nequando redituram cum semel fugisset expectarem, audiebam:
Nec Coe referunt iam tibi purpure,Nec clari lapides tempora, que semelNotis condita fastis,Inclusit volucris dies.
Nimis apud Flaccum moror. [7] Audiebam Senecam: «Corpora nostra rapiuntur fluminum more; quicquid vides currit cum tempore; nichil ex his que videmus manet. Ego ipse dum loquor mutari ista, mutatus sum.». Audiebam Ciceronem: «Volat enim» inquit, «etas». Et iterum: «Quis est tam stultus, quamvis sit adolescens, cui sit exploratum se ad vesperum esse victurum?». Nec multo post: «Moriendum enim certe est: et id incertum an hoc ipso die». Et rursus idem alibi: «An id exploratum cuiquam potest esse quomodo se se habiturum sit corpus non dico ad annum sed ad vesperum?».
[8] Mitto alios; operosum est enim singulos et singula prosequi et puerile potiusquam senile studium "flosculos" decerpere; verum hec et his mille similia sepe ex me, sepe mecum in his ipsis quorum erant auctorum pratis, ex commodo decerpsisti. Ego autem adolescens quanto his interlegendis ardore flagraverim aliquot per annos, quando necdum aliud scriptorum genus tam familiariter noram, libelli indicant qui michi illius temporis supersunt et signa mee manus talibus presertim affixa sententiis, ex quibus eliciebam et supra etatem ruminabam presentem futurumque illico statum meum. [9] Notabam certa fide non verborum faleras sed res ipsas, misere scilicet vite huius angustias, brevitatem velocitatem festinationem lapsum cursum volatum occultasque fallacias, tempus irreparabile, caducum et mutabilem vite florem, rosei oris fluxum decus, irrediture iuventutis effrenem fugam et tacite obrepentis insidias senectutis; ad extremum rugas et morbos et tristitiam et laborem et indomite mortis inclementiam implacabilemque duritiem. [10] Que cum scole atque evi comitibus quedam quasi somnia viderentur, michi iam tunc — omnia videntem testor Deum— et vera et pene presentia videbantur. Et seu ille oris verus decor seu error esset etatis — ferme enim omnes adolescentes sibi formosissimi videntur etsi deformes sint —, michi non alteri dictum rebar, quotiens pastorium illud vel legerem vel audirem:
O formose puer, nimium ne crede colori.
[11] Scio ego me verum loqui; scit et Ille melius quem testem feci; quo magis, id reputans, miror me tales inter curas iuvenilibus tamen amoribus et erroribus potuisse raptari. Sentio: fumus rerum hebetavit visum, et etas impetuosior primevum illud animi lumen extinxit. Sed bene habet si vel nunc videre aliquid incipio; felicissimus quidem est quem nullus error avertit; sed quoniam rara est sine exceptione felicitas, ille etiam abunde felix cui inter fuscas errorum nubes celestis tandem lux affulserit. [12] Quid nunc igitur reris? Ecce que tunc videbantur, presentia iam sunt; video nunc tantam et tam rapidam vite fugam, ut vix illam animo metiri possim, et cum incomparabilis animi sit velocitas, prope velocior vita est. Sentio singulos dies horasque et momenta me ad ultimum urgere; quotidie ad mortem eo, imo edepol — quod iam tunc dum adolescere videbar inceperam — quotidie morior et parum abest quin iam michi preterito sit utendum: magna enim ex parte actum est quod agendum erat, at quod superest minimum; id quidem, ut auguror, nunc dum tecum loquor agitur. [13] Vetus sententia mea est: fallunt aut falluntur proculdubio qui nescio quam etatem consistentem dicunt. O vos qui huic corpusculo tam multa promittitis, utlibet in reliquis; unum hoc nolite promittere, instabilis rei statum. Curate fideliter solicite providenter, prestate quod in vobis est, pellite morbos e vestigio reversuros, differte senium quod auferri nisi mortis ope non potest, obstate morti mox venture, frenate viridem etatem sed frena morsuram interque manus frenantium abituram; cavete nequando stare illam extimetis. [14] Si enim vita "brevis est", que prima vestre professionis est vox, quomodo vite partes longe sunt? essent longe autem si consisterent; fugit ac rapitur etas omnis, nulla consistit; omnis, inquam, etas fugit equis passibus sed non eque perpenditur, quod ascendentium descendentiumque conspectior motus est. [15] Ego hec, que olim opinabar, scio et video, et vos, si non obstruitis oculos, videtis. Quis enim non videat vite cursum, presertim ex quo vie medium transivit? Certe ego tunc — memini — ante duntaxat intendebam oculos; minimum retro erat; quod restabat plusculum, ut res docuit, sed incertum et expositum infinitis casibus, inter quos, fessis itinere ac dimissis medio calle comitibus, sepe me solum circumspectans, non sine gemitibus ad hunc diem veni. [16] Hoc inter me et coequevos meos, quin etiam senes nostros intererat, quod id ipsum illis certum et immensum, michi, ut erat, exiguum atque ambiguum videbatur; deque hoc crebri sermones et iuvenilis altercatio, in qua senum preponderabat autoritas, et ego prope iam amentie suspectus eram. Nam nec quod in animo erat exprimere noveram, et si nossem, nova etas, nova opinio parum fidei merebantur; itaque fando victus in arcem silentii confugeram; tacitis tamen ex actibus quenam essent utrorumque sententie apparebat. [17] Illis enim, non pueris modo sed senibus, longe spes, honerosa coniugia, laboriosa militia, anceps navigatio, avara studia instituebantur; michi — rursus in testimonium Cristum voco — iam ab illa etate nulla ferme spes, iam tunc teneros cogitatus fallere incipiente fortuna. Ita quicquid fortunatius accidit, quod Deo prestante multum est, non speranti accidit; siquid interdum animosius speravi, credo ut sperare dediscerem, non accidit. [18] Et sane dedidici usqueadeo ut licet in dies auctus fortune muneribus, et illa grato animo percipiam et nichil ideo plus sperem quam si nichil percepissem atque hec michi cum amicis una lis maneat, qui morituro longas spes obiciunt, quas, ut dixi, vivere incipiens respuebam. [19] Hec me seu debilitas seu bonitas nature a coniugio in primis atque ab aliis vite difficultatibus, in quas me parentum amor et amicorum consilia urgebant, liberum et immunem tenuit. Ne tamen ad unum cunta parentibus negarem de sperante nichil multa sperantibus, uno me passus fui civilis studii fasce curvari, unde magni proventus, preter me solum, ab omnibus sperabantur; ego in ea facultate quid possem et quid vellem sentiebam, neque ingenio diffidebam sed egre ferebam lucrum ex ingenio meo queri. [20] Quamobrem ubi primum michi relictus sum, fessus invise sarcine subduxi humeros meoque more sine solicitudine sine spe iter inceptum agere institui, multa deinde supra spem consecutus, multa passus. Neve forsan ab ignaris hoc sermone desperationis arguar, de his tantum loquor, que fortune res dicuntur; in aliis ut peccator multum spero.
[21] Hec michi cum illo qui ab initio me novit, dulce fuit recordari. Neque vero ab re ipsa longe digredi visus eram, quando michi totum hoc intellecta iam inde vite brevitas consilium dabat, in quo ipso, nisi fallor, aliquantulum vivendo provectus sum, [22] tantumque inter hanc et illam etatem refert, quod tunc doctis viris, ut prefatus eram, nunc et illis et michi et experientie fidem do; tunc ante prospiciebam iam a limine dubitans incertusque animi, nunc ante retroque respiciens quod legebam video, quod suspicabar experior; video me ad finem tanto impetu propinquare, quanto ne dici quidem possit, nec facile cogitari. [23] Non michi poete, ne philosophi quidem necessarii ad hanc rem; ipse michi testis, ipse auctor ydoneus. Brevi mutatus oris nec minus animi habitus, mutati mores, mutate cure, mutata studia; nil est michi quale tunc fuerat, non dico dum epystolam illam scripsi, sed dum hanc scribere incepi. Nunc eo, et sicut hic calamus movetur sic ego moveor, sed multo velocius; hic enim pigre dictanti animo obsequitur, ego dum nature legem sequor, propero curro rapior ad extrema iamque oculis metam cerno. [24] Quicquid placuit displicet, quicquid displicuit placet. Ego ipse michi placui, me dilexi; nunc, quid dicam?, odi. Sed mentiar: nemo unquam carnem suam odio habuit. Dicam: 'non me diligo'; id quoque quam vere sim dicturus, nescio. Illud intrepide dixerim: 'non diligo peccatum meum neque mores meos diligo, nisi quia mutati in melius correctique sunt'. Imo, quid hesitem? et peccatum et mores malos et me ipsum talem odi; ab Augustino enim didici neminem fieri posse qualis cupit, nisi se oderit qualis est.
[25] Ecce ad hunc locum epystole perveneram deliberansque quid dicerem amplius seu quid non dicerem, hec inter, ut assolet, papirum vacuam inverso calamo feriebam. Res ipsa materiam obtulit cogitanti inter dimensionis morulas tempus labi, meque interim collabi abire deficere et, ut proprie dicam, mori. [26] Continue morimur, ego dum hec scribo, tu dum leges, alii dum audient dumque non audient; ego quoque dum hec leges moriar, tu moreris dum hec scribo, ambo morimur, omnes morimur, semper morimur, nunquam vivimus dum hic sumus, nisi quandiu virtuosum aliquid agentes sternimus iter nobis ad veram vitam, ubi contra nemo moritur, vivunt omnes et semper vivunt, ubi quod semel placuit semper placet, cuius ineffabilis et inexauste dulcedinis nec modus animo capitur, nec mutatio sentitur, nec timetur finis. [27] Memorata michi sepius et laudata naturalis historia repetenda est: "Hypanis" septentrionalis "fluvius" est, qui dexter Tanai fertur "in Pontum"; ibi "bestiolas quasdam nasci" scribit Aristotiles, "que" nonnisi "diem unum vivant". Et quanto nobis, oro te, longior vita est? ille quidem, ut nos, plus minus ve distinctis spatiis suis vivunt: quedam mane obeunt, he quidem iuvenes; quedam vero sub meridiem, he iuvente medio; alie inclinata ad occasum die, he iam "provectiores"; alie "occidente sole", he demum "decrepite" moriuntur, "eo" que "magis" si forte "solstitium" sit estivum. [28] «Confer nostram longissimam etatem cum eternitate» ut ait Cicero: «in eadem propemodum brevitate, qua ille bestiole, reperiemur». Sic est hercle, nec quicquam ad contemplandam vite brevitatem dici reor efficacius. Distinguamus utlibet, multiplicemus annorum numeros, fingamus etatum nomina: tota vita hominis dies unus est, nec estivus quidem sed hibernus dies, in quo mane alius, alius die medio, alius tardiuscule, alius autem sero moritur; hic tener ac floridus, hic durus, hic iam aridus atque consumptus. [29] «Mane» inquit Psalmista, «sicut herba transeat, mane floreat et transeat, vespere decidat induret et arescat». Multi moriuntur senes et si sapientibus credimus, nemo non senex moritur, quod sua cuique sit senectus vite finis. Maturi autem pauci; qui diu vixerit nullus, nisi cui persuasum sit inter brevissimum atque longissimum sed finitum tempus nichil interesse. [30] Qua in re meo veteri iudicio nichil est additum, nisi quia, ut dixi, quod doctis viris ante credideram michi iam credo, et quod opinabar scio; nam nec illi aliter quam vivendo et videndo et observando didicerunt quod velut male fidi pontis in transitu cavendum sequentibus proclamarent. Certe ego epystolam illam meam nunquam hodie nisi admirans lego et aliquando mecum dico: Generose sementis aliquid habebat iste animus, si eum in tempore diligentius coluisses'. Hec tibi ideo, providentissime virorum, scribenda credidi, non ut novi aliquid afferrem — si enim per te ipsum ista non nosses, vix michi ut crederes impetrarem —, sed ut tuam meamque memoriam situ obsitam et implicitam rebus excuterem, ut — quod tacito me facere te et fecisse non dubito — mecum ad contemptum vite brevis et inevitabilis fati tolerantiam accingaris, et sic animos formemus ut quicquid supervacuum has inter angustias inclusis et ad alta nitentibus ultro licet obtulerit fortuna, quod Deo gratias sepe iam fecimus, magnifice contemnamus. Vale.

2

Ad Pulicem Vicentinum poetam, de materia et causa sequentium epystolarum Ciceroni ac Senece et reliquis inscriptarum.
[1] In suburbano vicentino per noctem hospitatus novam scribendi materiam inveni. Ita enim accidit ut sub meridiem Patavo digressus, patrie tue limen attingerem vergente iam ad occasum sole. Ibi ne igitur pernoctandum an ulterius procedendum, quod et festinabam et longissime lucis pars bona supererat, deliberabundus herebam, dum ecce — quis se celet amantibus? — tuus et magnorum aliquot virorum, quos abunde parva illa civitas tulit, gratissimus interventus dubium omne dimovit. [2] Ita enim fluctuantem animum alligastis varii et iocundi fune sermonis, ut ire cogitans staret et non prius labi diem quam noctem adesse perpenderet. Et illo die et sepe alias expertus sum nulla re alia magis tempus non sentientibus eripi, quam colloquiis amicorum; magni fures temporis sunt amici, etsi nullum tempus minus ereptum, minus perditum videri debeat, quam quod post Deum amicis impenditur. [3] Illic ergo, ne infinita recenseam, meministi ut forte Ciceronis mentio nobis oborta est, que crebra admodum doctis hominibus esse solet. Ille tandem vario colloquio finem fecit; in unum versi omnes; nichil inde aliud quam de Cicerone tractatum est; simbolum confecimus et palinodiam sibi, seu pangericum dici placet, alternando cecinimus. [4] Sed quoniam in rebus mortalium nichil constat esse perfectum, nullusque hominum est in quo non aliquid quod merito carpi queat, modestus etiam reprehensor inveniat, contigit ut dum in Cicerone, velut in homine michi super omnes amicissimo et colendissimo, prope omnia placerent, dumque auream illam eloquentiam et celeste ingenium admirarer, morum levitatem multisque michi deprehensam indiciis incostantiam non laudarem. [5] Ubi cum omnes qui aderant sed ante alios senem illum, cuius michi nomen excidit non imago, conterraneum tuum annis verendum literisque, attonitos viderem novitate sententie, res poscere visa est ut codex epystolarum mearum ex archula promeretur.
[6] Prolatus in medium addidit alimenta sermonibus; inter multas enim ad coetaneos meos scriptas, pauce ibi varietatis studio et ameno quodam laborum diverticulo antiquis illustrioribus inscribuntur, que lectorem non premonitum in stuporem ducant, dum tam clara et tam vetusta nomina novis permixta compererit. [7] Harum due ad ipsum Ciceronem sunt: altera mores notat, altera laudat ingenium. Has tu intentis omnibus cum legisses, mox amica lis verbis incaluit, quibusdam scripta nostra laudantibus et iure reprehensum fatentibus Ciceronem, uno autem illo sene obstinatius obluctante, qui et claritate nominis et amore captus auctoris, erranti quoque plaudere et amici vitia cum virtutibus amplecti mallet quam discernere, nequid omnino damnare videretur hominis tam laudati. [8] Itaque nichil aliud vel michi vel aliis quod responderet habebat, nisi ut adversus omne quod diceretur, splendorem nominis obiectaret, et rationis locum teneret autoritas. [9] Succlamabat identidem pretenta manu: «Parcius, oro, parcius de Cicerone meo»; dumque ab eo quereretur an errasse unquam ulla in re Ciceronem opinari posset, claudebat oculos et quasi verbo percussus avertebat frontem ingeminans: «Heu michi, ergo Cicero meus arguitur?», quasi non de homine sed de deo quodam ageretur. Quesivi igitur an deum fuisse Tullium opinaretur an hominem; incuntanter «deum» ille respondit, et quid dixisset intelligens, «deum» inquit, «eloquii».
[10] «Recte», inquam, «nam si deus est, errasse non potuit; illum tamen deum dici nondum audieram; sed si Platonem Cicero suum deum vocat, cur non tu deum tuum Ciceronem voces? nisi quia deos pro arbitrio sibi fingere non est nostre religionis». «Ludo» inquit ille; «hominem, sed divino ingenio fuisse Tullium scio». «Hoc» inquam, «utique rectius; nam "celestem" Quintilianus "in dicendo virum" dixit; sed si homo fuit, et errasse profecto potuit et erravit». [11] Hec dum dicerem, cohorrebat et quasi non in famam alterius sed in suum caput dicerentur, aversabatur. Ego vero quid dicerem, ciceroniani nominis et ipse mirator maximus? [12] Senili ardori et tanto studio gratulabar, quiddam licet "pithagoreum" redolenti; tantam unius ingenii reverentiam esse tantamque religionem, ut humane imbecillitatis in eo aliquid suspicari sacrilegio proximum haberetur gaudebam, mirabarque invenisse hominem qui plus me illum diligeret, quem ego semper pre omnibus dilexissem, [13] quique quam michi puero fuisse memineram, eam de illo senex opinionem gereret altissime radicatam, nec cogitare quidem posset ea etate: si homo fuit Cicero, consequens esse ut in quibusdam, ne dicam multis, erraverit. [14] Quod ego certe iam partim cogito, partim scio, etsi adhuc nullius eque delecter eloquio; nec ipse de quo loquimur, Tullius, ignorat, sepe de propriis graviter questus erroribus; quem nisi sic de se sensisse fateamur, laudandi libidine et notitiam sui ipsius et magnam illi partem philosophice laudis eripimus, modestiam. [15] Ceterum nos die illo post longum sermonem, hora demum interpellante, surreximus atque inde integra lite discessum est; sed exegisti ultimum ut, quod tunc brevitas temporis non sinebat, ubi primum constitissem, exemplum tibi epystole utriusque transmitterem, quo re acrius excussa, vel sequester pacis inter partes vel siquo modo posses, tulliane constantie propugnator fieres. Laudo animum ac postulata transmitto; [16] dictu mirabile, vincere metuens, vinci volens, ut unum noveris: si hic vincis, plus tibi negotii superesse quam putas. Pari etenim duello Anneus Seneca te poscit athletam, quem proxima scilicet carpit epystola. Lusi ego cum his magnis ingeniis, temerarie forsitan sed amanter sed dolenter sed ut reor vere; aliquanto, inquam, verius quam vellem. [17] Multa me in illis delectabant, pauca turbabant; de his fuit impetus ut scriberem, qui hodie forte non esset; quamvis enim hec propter dissimilitudinem materie ad extrema reiecerim, ante longum tamen tempus excuderam. Adhuc quidem virorum talium fortunam doleo sed non minus culpam, nec illud te pretereat non me Senece vitam aut Ciceronis erga rempublicam damnare propositum. [18] Neve duas lites misceas, de Cicerone nunc agitur, quem vigilantissimum atque optimum et salutarem consulem ac semper amantissimum patrie civem novi. Quid ergo? Varium in amicitiis animum, et ex levibus causis alienationes gravissimas atque pestiferas sibi et nulli rei utiles, in discernendo insuper suo ac publico statu iudicium reliquo illi suo impar acumini, ad postremum sine fructu iuvenile altercandi studium in sene philosopho non laudo.
[19] Quorum scito neque te neque alium quemlibet equum iudicem fieri posse, nisi omnibus Ciceronis epystolis, unde ea lis oritur, non a transcurrente perlectis. Vale.
III Idus Maias
, ex itinere.

3

Ad Marcum Tullium Ciceronem.
[1] Franciscus Ciceroni suo salutem. Epystolas tuas "diu multumque perquisitas" atque ubi minime rebar inventas, avidissime perlegi. Audivi multa te dicentem, multa deplorantem, multa variantem, Marce Tulli, et qui iampridem qualis preceptor aliis fuisses noveram, nunc tandem quis tu tibi esses agnovi. Unum hoc vicissim a vera caritate profectum non iam consilium sed lamentum audi, ubicunque es, quod unus posterorum, tui nominis amantissimus, non sine lacrimis fundit. [2] O inquiete semper atque anxie, vel ut verba tua recognoscas, "o preceps et calamitose senex", quid tibi tot contentionibus et prorsum nichil profuturis simultatibus voluisti? Ubi et etati et professioni et fortune tue conveniens otium reliquisti? Quis te falsus glorie splendor senem adolescentium bellis implicuit et per omnes iactatum casus ad indignam philosopho mortem rapuit?
[3] Heu et fraterni consilii immemor et tuorum tot salubrium preceptorum, ceu nocturnus viator lumen in tenebris gestans, ostendisti secuturis callem, in quo ipse satis miserabiliter lapsus es. Omitto Dyonisium, [4] omitto fratrem tuum ac nepotem, omitto, si placet, ipsum etiam Dolabellam, quos nunc laudibus ad celum effers, nunc repentinis malidictis laceras: fuerint hec tolerabilia fortassis. Iulium quoque Cesarem pretervehor, cuius spectata clementia ipsa lacessentibus portus erat; Magnum preterea Pompeium sileo, cum quo iure quodam familiaritatis quidlibet posse videbare. Sed quis te furor in Antonium impegit? [5] Amor credo reipublice, quam funditus iam corruisse fatebaris. Quodsi pura fides, si libertas te trahebat, quid tibi tam familiare cum Augusto? Quid enim Bruto tuo responsurus es? «Siquidem» inquit, «Octavius tibi placet, non dominum fugisse sed amiciorem dominum quesisse videberis». [6] Hoc restabat, infelix, et hoc erat extremum, Cicero, ut huic ipsi tam laudato malidiceres, qui tibi non dicam malifaceret, sed malifacientibus non obstaret. Doleo vicem tuam, amice, et errorum pudet ac miseret, iamque cum eodem Bruto «his artibus nichil tribuo, quibus te instructissimum fuisse scio». Nimirum quid enim iuvat alios docere, quid ornatissimis verbis semper de virtutibus loqui prodest, si te interim ipse non audias? [7] Ah quanto satius fuerat philosopho presertim in tranquillo rure senuisse, de "perpetua illa", ut ipse quodam scribis loco, "non de hac iam exigua vita cogitantem", nullos habuisse fasces, nullis triumphis inhiasse, nullos inflasse tibi animum Catilinas. Sed hec quidem frustra. Eternum vale, mi Cicero.
Apud superos, ad dexteram Athesis ripam, in civitate Verona Transpadane Italie, XVI Kalendas Quintiles, anno ab ortu Dei illius quem tu non noveras, MCCCXLV.

4

Ad eundem.
[1] Franciscus Ciceroni suo salutem. Si te superior offendit epystola — verum est enim, ut ipse soles dicere, quod ait "familiaris" tuus inAndria:
Obsequium amicos, veritas odium parit— ,
accipe quod offensum animum ex parte mulceat, ne semper odiosa sit veritas; quoniam veris reprehensionibus irascimur, veris laudibus delectamur. [2] Tu quidem, Cicero, quod pace tua dixerim, ut homo vixisti, ut orator dixisti, ut philosophus scripsisti; vitam ego tuam carpsi, non ingenium non linguam, ut qui illud mirer, hanc stupeam; neque tamen in vita tua quicquam preter constantiam requiro, et philosophice professioni debitum quietis studium et a civilibus bellis fugam, extincta libertate ac sepulta iam et complorata republica. [3] Vide ut aliter tecum ago ac tu cum Epycuro multis in locis sed expressius in libro De finibus agebas; cuius enim ubilibet vitam probas, rides ingenium. Ego nichil in te rideo, vite tantum compatior, ut dixi; ingenio gratulor eloquio ve. [4] O romani eloquii summe parens, nec solus ego sed omnes tibi gratias agimus, quicunque latine lingue floribus ornamur; tuis enim prata de "fontibus irrigamus", tuo ducatu directos, tuis suffragiis adiutos, tuo nos lumine illustratos ingenue profitemur; tuis denique, ut ita dicam, auspiciis ad hanc, quantulacunque est, scribendi facultatem ac propositum pervenisse. [5] Accessit et alter poetice vie dux; ita enim necessitas poscebat, ut esset et quem solutis et quem frenatis gressibus preeuntem sequeremur, quem loquentem, quem canentem miraremur, quoniam cum bona venia amborum, neuter ad utrunque satis erat, ille tuis equoribus, tu illius impar angustiis. [6] Non ego primus hoc dicerem fortasse, quamvis plane sentirem; dixit hoc ante me, seu ab aliis dictum scripsit, magnus quidam vir Anneus Seneca Cordubensis, cui te, ut idem ipse conqueritur, non "etas" quidem "sed bellorum civilium furor eripuit"; videre te potuit, sed non vidit; magnus tamen operum tuorum atque illius alterius laudator; apud hunc ergo quisque suis eloquentie finibus circumscriptus college suo cedere iubetur in reliquis. [7] Verum expectatione torqueo; quisnam dux ille sit, queris. Nosti hominem, si modo nominis meministi: Publius Virgilius Maro est, mantuanus civis, de quo egregie vaticinatus es. Cum enim, ut scriptum legimus, iuvenile quoddam eius opusculum miratus, quesivisses auctorem eumque iuvenem iam senior vidisses, delectatus es, et de inexhausto eloquentie tue fonte, cum propria quidem laude permixtum, verum tamen preclarumque ac magnificum illi testimonium reddidisti. [8] Dixisti enim:
Magne spes altera Rome.
Quod dictum ex ore tuo auditum, adeo sibi placuit inseditque memorie, ut illud post annos viginti, te pridem rebus humanis exempto, divino operi suo eisdem penitus verbis insereret, quod opus si tibi videre licuisset, letatus esses de primevo flore tam certum te venturi fructus presagium concepisse; [9] necnon et latinis gratulatus musis, quod insolentibus graiis vel reliquissent ambiguam vel certam victoriam abstulissent. Utriusque enim sententie auctores sunt; te, si ex libris animum tuum novi, quem nosse michi non aliter quam si tecum vixissem videor, ultime assertorem futurum, ut que in oratoria dedisti sic in poetica palmam Latio daturum, atque ut Eneydi cederet Ylias iussurum fuisse non dubito, quod iam ab initio virgiliani laboris Propertius asseverare non timuit. [10] Ubi enim pyerii operis fundamenta contemplatus est, quid de illis sentiret et quid speraret aperte pronuntiavit his versibus:
Cedite romani scriptores, cedite graii;Nescio quid maius nascitur Yliade.
Hec de altero latine duce facundie magneque Rome spe altera; nunc ad te revertor.
[11] Quid de vita, quid de ingenio tuo sentiam, audisti. Expectas audire de libris tuis, quenam illos exceperit fortuna, quam seu vulgo seu doctioribus probentur? Extant equidem preclara volumina, que ne dicam perlegere, sed nec enumerare sufficimus. Fama rerum tuarum celeberrima atque ingens et sonorum nomen; perrari autem studiosi, seu temporum adversitas seu ingeniorum hebetudo ac segnities seu, quod magis arbitror, alio cogens animos cupiditas causa est. [12] Itaque librorum aliqui, nescio quidem an irreparabiliter, nobis tamen qui nunc vivimus, nisi fallor, periere: magnus dolor meus, magnus seculi nostri pudor, magna posteritatis iniuria. Neque enim satis infame visum est ingenia nostra negligere nequid inde fructuosum perciperet sequens etas, nisi laboris etiam vestri fructum crudeli prorsus et intoleranda corrupissemus incuria; profecto namque quod in tuis conqueror, et in multis virorum illustrium libris accidit. [13] Tuorum sane, quia de his michi nunc sermo erat, quorum insignior iactura est, hec sunt nomina: reipublice, rei familiaris, rei militaris, de laude philosophie, de consolatione, de gloria, quamvis de his ultimis spes michi magis dubia, quam desperatio certa sit.
[14] Quin et superstitum librorum magnas partes amisimus, ut velut ingenti prelio oblivionis et ignavie superatis, duces nostros non extinctos modo sed truncos quoque vel perditos sit lugere. Hoc enim et in aliis multis, sed in tuis maxime oratoriis atque achademicorum et legum libris patimur, qui ita truncati fedatique evaserunt, ut prope melius fuerit periisse.
[15] Reliquum est ut urbis Rome ac romane reipublice statum audire velis, que patrie facies, que civium concordia, ad quos rerum summa pervenerit, quibus manibus quantoque consilio frena tractentur imperii; Hister ne et Ganges, Hiberus, Nilus et Tanais limites nostri sint, an vero quisquam surrexerit
Imperium Occeano, famam qui terminet astris,
aut
super et Garamantas et IndosProferat imperium,
ut amicus ille tuus mantuanus ait. [16] Hec et his similia cupidissime auditurum te auguror; id michi pietas tua suggerit et amor erga patriam usque in tuam pernitiem notissimus. Verum enimvero tacere melius fuerit; crede enim michi, Cicero, si quo in statu res nostre sint audieris, excident tibi lacrime, quamlibet vel celi vel erebi partem tenes. Eternum Vale.
Apud superos, ad sinistram Rodani ripam Transalpine Gallie, eodem anno,
XIV Kalendas Ianuarias

5

Ad Anneum Senecam.
[1] Franciscus Anneo Senece salutem. Petitam a tanto viro impetratamque veniam velim, siquid asperius dixero quam aut professionis tue reverentiam deceat aut quieti sit debitum sepulcri. Qui enim me Marco Ciceroni, quem latine eloquentie lumen ac fontem, teste te, dixerim, non pepercisse legerit, si reliquis itidem vera loquens non pepercero, indignationis iuste materiam non habebit. [2] Iuvat vobiscum colloqui, viri illustres, qualium omnis etas penuriam passa est, nostra vero ignorantiam et extremum patitur defectum. Certe ego quotidie vos loquentes attentius quam credi possit audio; forte non improbe ut ipse a vobis semel audiar optaverim. Inter omnis quidem evi clara nomina tuum nomen annumerandum esse non sum nescius, idque si aliunde nescirem, magno quodam et externo teste cognovi. [3] Plutarchus siquidem grecus homo et Traiani principis magister, suos claros viros nostris conferens, cum Platoni et Aristotili— quorum primum divinum, secundum demonium Graii vocant — Marcum Varronem, Homero Virgilium, Demostheni Marcum Tullium obiecisset, ausus est ad postremum et ducum controversiam movere, nec eum tanti saltem discipuli veneratio continuit. In uno sane suorum ingenia prorsus imparia non erubuit confiteri, quod quem tibi ex equo in moralibus preceptis obicerent non haberent; laus ingens ex ore presertim hominis animosi et qui nostro Iulio Cesari suum Alexandrum Macedonem comparasset. [4] Sed nescio quomodo sicut corporum sic animorum egregias formas aliqua sepe gravis iniuria nature variantis insequitur, sive quod omnium parens perfectionem mortalibus invidet, eoque magis quo ad illam propius videntur accedere, sive quod inter tam multa decora deformitas omnis apparet, et quod in obscura facie facilis nevus esset, in preclara cicatrix feda est: tanta lux in rebus contrariorum vicinitate oritur. [5] Tu vero, venerande vir et morum, si Plutarcho credimus, incomparabilis preceptor, errorem vite tue, si non molestum est, mecum recognosce. In omnium seculorum crudelissimum principem incidisti et tranquillus nauta preciosis mercibus honustam navim ad infamem et procellosum scopulum appulisti. [6] Cur autem illic hesisti, queso te? an ut in tempestate aspera magisterium approbares? sed hoc nemo nisi amens eligit, neque enim ut fortis est perpeti, sic prudentis est optare periculum; quin etiam si libera prudentie reliquatur electio, otiosa semper erit fortitudo: nichil enim incidet, adversus quod illius auxilium implorandum sit; modestia potius suis utens partibus et letitiam frenabit et votiva moderabitur. [7] Sed quoniam innumerabiles casus eveniunt et multa fert vita hominum quibus consilia nostra vincuntur, idcirco virtus invicta furenti opponitur fortune, non quidem secundum electionem, ut dixi, sed secundum necessitatis inevitabiles ac ferreas leges. [8] At ego nunquid satis sanus videar si diutius cum magistro virtutis de virtute disputem, et probare nitar id cuius contrarii probatio impossibilis sit — vincam profecto vel te iudice vel quolibet qui inter huius vite fluctus mediocriter navigare didicerit —, non fuisse consilium Syrtibus herere? [9] Quodsi laudem ex difficultate captabas, id ipsum summe laudis erat, emergere et in portum aliquem salva puppe confugere: impendentem iugiter cervicibus tuis gladium videbas, nec timebas, nec tam ancipitis rei exitum providebas, presertim quando — quod moriendi miserrimum genus est — intelligere poteras mortem tuam et fructu quolibet et gloria carituram.
[10] Veneras, o miserabilis senex, in hominis manus qui quicquid vellet posset, nil nisi pessimum velle posset. Somnio iam a prima eius familiaritate deterritus, vigilans deinde multiplicibus argumentis fidem turbide quietis acceperas; quid igitur tibi cum his laribus tandiu, quid cum inhumano cruentoque discipulo, quid cum dissimillimo comitatu? Respondebis: [11] 'Effugere volui, sed nequivi', et illum Cleantis versiculum pretendes, quo in latinum verso uti soles:
Ducunt volentem fata, nolentem trahunt;
illud insuper proclamabis voluisse te opibus tuis renuntiare, ut vel sic laqueum libertatis abrumperes, teque in tutum ex tanto naufragio vel nudus eriperes: rem et veteribus historicis notam, et michi ipsi illorum vestigiis incedenti haudquaquam silentio pretermissam. [12] Verum ibi palam loquens secretiora continui; nunc autem, quando ad te unum michi sermo est, putas ne, silebo quod indignatio veritasque suggesserint? Ades modo et accede propius, nequa externa auris interveniat, sentiens non nobis etatem rerum tuarum notitiam abstulisse; testem nempe certissimum habemus et qui de summis viris agens nec metu flectitur nec gratia, Suetonium Tranquillum. [13] Is ergo quid ait? "Avertisse" te Neronem a «cognitione veterum oratorum», quo scilicet "in tui" illum "admiratione diutius detineres": illi igitur pectori carus esse studuisti, cui ut fieres vilis et missione dignus habereris vel simulato certe vel etiam accersito lingue vitio curare debueras: prima hec miseriarum tuarum radix ab animi levitate ne dicam vanitate profecta.
[14] Inanem studiorum gloriam, dure senex, nimis molliter, ne rursus dicam pueriliter, concupisti. Ipsum quod ad immitis fere magisterium accesseras, fuerit vel iudicii vel erroris vel fati cuiuspiam, quando excusationes studiosius aucupamur et culpas nostras in fata reflectimus; votum hoc utique iudicii tui fuit; non potes accusare fortunam: quod optaveras invenisti. [15] Sed quo pergis, ah miser? Postquam in admirationem tui vesanum iuvenem eousque perduxeras ut nulla libertatis aut commeatus occasio superesset, nunquid non equanimius pati poteras iugum quod sponte subieras, et hoc saltem prestare ne domini tui nomen immortalibus maculis insignires? [16] Non equidem ignorabas "tragediam omne genus scripti gravitate vincere", ut ait Naso; hanc tu quam mordaciter, quam venenose, quam acriter in illum scripseris notum est, et ut est animus veri impatiens, eo iniuriosius quo verius; nisi illa forsan opinio est vera, que tragediarum non te illarum, sed tui nominis alterum vult auctorem. [17] Nam et duos Senecas Cordubam habuisse hispani etiam testes sunt, etOctavie — id enim tragedie illi est nomen — locus aliquis hanc suspitionem recipit, quam si sequimur, quod ad rem attinet, expers tu culpe huius; quod ad stilum, nichil ille te inferior, quisquis est, evo licet secundus ac nomine; ita quantum morum demitur infamie, tantundem ingenii fame detrahi oportet; alioquin excusatio, nisi fallor, famosi carminis nulla est. [18] Non quod ego nullam vel ingenii vel sermonis acrimoniam nefandis actibus equari posse hominis rear illius, si modo hominis nomine tam trux inhumanitas digna est; vide tamen num te deceret id scribere, de imperatore subiectum, de domino familiarem, de discipulo preceptorem, postremo de illo cui tam multa blandiri, ne dicam blandiendo mentiri, solitus eras. [19] Relege libros quos ad eum ipsum de clementia, relege quem ad Polibium de consolatione dictasti; si vel libros vel librorum memoriam lethei gurgitis unda non obruit, pudebit, credo, laudati discipuli; qua enim fronte de tali talia scripsisse potueris, ignoro; certe ego illa sine pudore non relego.
[20] Sed hic rursus occurres, et adolescentiam principis atque indolem multum spei melioris preferentem obiciens, errorem tuum repentina morum eius mutatione tutabere, quasi hec nobis ignota sint. Verum ipse considera quam sit excusabile, paucula personati principatus opuscula vel simulate pietatis voculas obliquasse animum ac iudicium tibi tali viro, tali etate, tanta rerum experientia ac doctrina. [21] Quid enim, oro, tibi placuit ex illius actis, que ab historicis, ut eorum verbis utar, «partim nulla reprehensione, partim non mediocri laude digna» memorantur, prius scilicet quam se totum in "scelera" et "probra" demergeret an aurigandi potius an citharizandi studium, quibus tam curiose deditum accepimus, ut secretius primo, coram servis ac plebe sordida, deinde etiam in publico, universo populo spectante, princeps auriga decurreret, et quasi numen aliquod oblatam sibi "citharam adoraret", egregius citharista? [22] quibus tandem successibus evectus et velut italicis non contentus ingeniis Achaiam petiit, et grecorum musicorum adulationibus inflatus, "solos Grecos studiis suis dignos" asseruit, ridiculum monstrum, ferox belua. [23] An illud omen certius magni simul ac religiosi principis habuisti, quod barbe primitias et illas inhumani oris exuvias "in Capitolio consecravit"? [24] Hi certe sunt actus Neronis tui, Seneca. Ea etate qua historici adhuc eum inter homines numerant, tu eum inter deos nec laudante nec laudato dignis preconiis conaris inserere et — cuius an te pudeat nescio sed me pudet — optimo principum divo Augusto preferre non dubitas, nisi forte illud maiori gloria dignum putas, quod cristianos, hominum genus revera sanctum et innocuum, verum ut sibi videbatur et Suetonio referenti, «superstitionis nove ac malifice», "suppliciis" affecit, omnis pietatis persecutor atque hostis crudelissimus. [25] Ego quidem de te ista non suspicor, eoque magis propositum tuum miror; nam et superiora illa frivola nimis ac vana sunt, et ultimum hoc nefarium etiam et immane; et ita tibi visum, una quidem epystolarum tuarum ad apostolum Paulum non modo innuit sed fatetur. [26] Neque tibi videri potuisse aliter certus sum, illis tam sacris ac celestibus monitis aurem non neganti, oblatamque divinitus amicitiam complexo; quam utinam arctius tenuisses nec divellereris in finem, ut cum illo precone veritatis pro veritate ipsa et pro eterni premii promissione tantique promissoris pro nomine morereris. Sed progressus sum longius dicendi impetu, et intelligo me ad hec exaranda serius processisse, quam ut ulla tempestive frugis spes appareat. Eternum Vale.
Apud superos, in Gallia Cisalpina ad dexteram Padi ripam, Kalendis Sextilibus anno ab ortu Eius quem an tu rite noveris incertum habeo, MCCCXLVIII.

6

d Marcum Varronem.
[1] Franciscus Marco Varroni salutem. Ut te amem ac venerer tua me singularis virtus et industria, tuum me clarissimum nomen cogit. Sunt quos benificiis ac meritis amamus; qui scilicet, ceteris conspectu et odore graviter offendentibus, ipsi doctrinis instruunt exemplisque delectant, quique licet hinc "abierint" «in comunem locum», ut ait Plautus, tamen absentes prosunt presentibus. [2] Tu nichil aut modicum prodes, non tua quidem sed omnia corrumpentis evi culpa. Etas nostra libros tuos perdidit: quidni autem, unius numorum custodie studiosa? quis usquam invise rei custos bonus fuit? Tu notitie rerum supra fidem deditus, non ideo actuose vite semitam declinasti, utroque calle conspicuus, et illis summis viris Magno Pompeio ac Iulio Cesari merito tuo carus.
[3] Itaque sub altero militasti, ad alterum scripsisti libros mirabiles omnisque discipline refertissimos, inter bellorum et publicorum munerum diversissimas curas. Magna laus non ingenii modo sed propositi, in actu perpetuo corpus simul atque animum habere, et posse et velle non etati tue tantum sed omnibus seculis prodesse. [4] Hi tanto studio elaborati libri digni non sunt habiti qui per manus nostras ad posteros pervenirent; ardorem tuum nostra vicit ignavia; nemo tam parcus pater unquam fuit, cuius non longevam parsimoniam brevi tempore luxuriosus filius posset evertere. Quid nunc libros perditos enumerem? quot librorum tuorum nomina, totidem fame nostre sunt vulnera; prestat igitur siluisse, nam et contrectatione vulnus recrudescit et sopitus dolor damni memoria excitatur. [5] Sed, o incredibilis fame vis, vivit nomen sepultis operibus, et cum de Varrone prope nichil appareat, doctorum tamen omnium consensu "doctissimus" Varro est, quod «sine ulla dubitatione» Marcus Cicero his ipsis in libris in quibus nichil affirmandum disputat, affirmare non timuit, ut quodammodo luce tui nominis prestringente oculos, videatur interim dum de te loquitur, suum principale propositum non vidisse.
[6] Quod Ciceronis testimonium quidam latinitatis angustiis includunt, apud quos Romanorum doctissimi nomen habes, alii ad Grecorum metas extendunt, precipueque Lactantius, vir ex nostris eloquentia et religione clarissimus, qui nullum Varrone "doctiorem ne apud Grecos quidem vixisse" non dubitat. [7] Sed inter innumerabiles precones tuos famosissimi duo sunt: primus est ille cuius supra mentionem feci, coetaneus et concivis et condiscipulus tuus, Cicero, qui multa tibi et cui tu multa, servata ex Catonis precepto "ratione otii", scripsisti, cuius ut vivaciora sint opera, stili forsitan dulcedo prestitit; secundus vir quidam sanctissimus et divino ingenio, Augustinus, origine afer eloquio romanus, cum quo utinam de libris divina tractantibus deliberare potuisses, magnus nempe theologus futurus, qui eam quam poteras theologiam tam scrupulose tractasti, tam anxie divisisti. [8] Ut vero rerum tuarum nichil ignores, quamvis ita de te scriptum sit, "legisse" te «tam multa ut aliquid tibi scribere vacasse miremur, tam multascripsisse quam multa vix quenquam legere potuisse credamus», nulle tamen extant seu admodum lacere tuorum operum reliquie, e quibus aliqua pridem vidi, et recordatione torqueor summis, ut aiunt, labiis gustate dulcedinis, et ea ipsa, precipue divinarum et humanarum rerum libros, qui nomen tibi sonantius peperere, adhuc alicubi latitare suspicor; eaque multos iam per annos me fatigat cura, quoniam longa et solicita spe nichil est importunius. [9] Tu vero solare animum, et laboris egregii fructum ex conscientia percipiens, mortalia periisse ne doleas; sciebas peritura dum scriberes: mortali enim ingenio nichil efficitur immortale. Quid autem refert an statim an post centum annorum millia pereat quod aliquando perire est necesse? Est quidem illustris simili studio flagrantium cohors haudquaquam "fortunatior laborum", quibus exemplis utcunque sortem tuam equanimius ferre debes. [10] Ex his nunc aliquos iuvat attingere, quoniam clarorum nominum vel sola commemoratio dulcis est. Sunt autem hi: Marcus Cato Censorius, Publius Nigidius, Antonius Gnipho, Iulius Hyginus, Ateius Capito, Gaius Bassus, Veratius Pontificalis, Octavius Hersennius, Cornelius Balbus, Massurius Sabinus, Servius Sulpitius, Cloatius Verus, Gaius Flaccus, Pompeius Festus, Cassius Emina, Fabius Pictor, Statius Tullianus, multique alii quos enumerare longum est, olim clari viri nunc cinis ambiguus et preter primos duos vix cognita nomina; quos omnes meis verbis tuo ore salutatos velim.
[11] Iulium et Augustum Cesares et aliquot alios ex illo ordine, quamvis studiosissimos atque doctissimos teque nonnullis horum familiarissimum sciam, equius tamen extimo nostris imperatoribus salutandos linquere, si tamen hos non illorum pudet, quorum studio ac virtute fundatum imperium everterunt. Eternum vale, vir vigilantissime.
Apud superos, in capite orbis Roma, que tua fuit et mea patria facta est, Kalendis Novembris anno ab ortu Eius quem utinam novisses, MCCCL.

7

Ad Quintilianum.
[1] Franciscus Quintiliano salutem. Olim tuum nomen audieram et de tuo aliquid legeram, et mirabar unde tibi nomen acuminis; sero ingenium tuum novi:Oratoriarum Institutionum liber, heu, discerptus et lacer, venit ad manus meas. Agnovi etatem vastatricem omnium et dixi mecum: 'Facis ut solita es; nil bona fide custodis, nisi quod perdere lucrum erat. O etas segnis et insolens, tales michi remittis insignes viros cum ignavissimos colas! o sterilis et feda pars temporum tot rebus ediscendis ac scribendis dedita que melius nescirentur, opus hoc habere integrum neglexisti'. [2] Ceterum is michi de te veram liber opinionem attulit; diu tuis in rebus erraveram; errori finem advenisse gratulor. Vidi formosi corporis artus effusos; admiratio animum dolorque concussit; et fortasse nunc apud aliquem totus es, et apud talem forsitan qui suum hospitem habet incognitum. Quisquis in te reperiendo fortunatior fuit, sciat se rem magni precii possidere, quamque si noverit, primas inter divitias locet.
[3] Tu quidem in his libris, qui quot sint nescio sed hauddubie multi sunt, rem a Cicerone iam sene summo studio tractatam refricare ausus, quod factu impossibile iudicabam, post tanti viri vestigia novam non imitationis sed doctrine proprie preclarique operis gloriam invenisti. Adeo diligenter ab illo instructus orator a te comptus ornatusque est, ut multa ab illo vel neglecta vel non animadversa videantur, atque ita singulatim omnia colligis duci tuo elapsa, ut quantum vinci eloquio tantum diligentia vincere recto ni fallor iudicio dici possis. [4] Ille enim suum oratorem per ardua causarum ac summos eloquentie vertices agit et iudicialibus bellis ad victoriam format; tu longius repetens, oratorem tuum per omnes longe vie flexus ac latebras ab ipsis incunabulis ad supremam eloquii arcem ducis; placet, delectat et mirari cogit; eo namque aspirantibus nichil utilius. Ciceroniana claritas provectos illuminat et celsum validis iter signat, tua sedulitas ipsos quoque fovet invalidos et optima nutrix ingeniorum, lacte humili teneram pascit infantiam. [5] Sed ne tibi veritas blanda suspecta sit, mutandus est stilus. In te igitur re apparuit verum esse quod Cicero idem ait in Rethoricis: «oratori minimum de arte loqui, multo maximum ex arte dicere»; non tamen ut ille Hermagore de quo agebat, sic ego tibi horum alterum concedo, alterum eripio; utrunque concesserim, sed hoc mediocriter illud eximie, atque adeo excellenter ut vix quicquam adici iam humano posse videatur ingenio. [6] Equidem quantum hoc tuo magnifico opere collato cum eo libro quem de causis edidisti — qui idcirco non periit ut constaret etatem nostram optimarum rerum precipue negligentem, mediocrium non ita —, satis intelligentibus patet multo te melius cotis officio functum esse quam gladii et oratorem formare potentius quam prestare! [7] Id ne ad iniuriam trahas velim sed intelligas in te ipso inque aliis nunquam sic ingenium unum par ad omnia, ut non aliqua in parte se vinceret. Magnus fateor vir fuisti, sed instituendis formandisque magnis viris maximus et qui si materiam ydoneam nactus esses, te maiorem ex te facile gigneres, doctus nobilium cultor ingeniorum.
[8] Fuit autem tibi emulatio non levis magni cuiusdam viri alterius, Anneum Senecam dico; quos etas, quos professio, quos natio iunxerat, seiunxit parium pestis, livor; qua in re nescio an tu modestior videare: siquidem nec tu illum pleno ore laudare potes, et ille de te contemptissime loquitur. Ego si tantas inter partes iudex sim, quanquam iudicari a parvis magis verear, quam iudicare de magnis merear, meum iudicium dicam tamen. [9] Ille uberior tu acutior, ille altior tu cautior; et tu quidem ingenium eius et studium et doctrinam laudas, electionem ac iudicium non laudas, stilum vero corruptum et omnibus vitiis fractum dicis; ille autem te inter eos numerat "quorum cum ipsis fama" sepulta est, cum necdum tua fama sepulta sit, nec tu illo scribente aut sepultus esses aut mortuus. [10] Ille etenim sub Nerone obiit, tu post illius et Neronis obitum sub Galba Romam ex Hispania venisti, multosque ibi post annos sororis Domitiani principis nepotum curam ipso mandante suscipiens morumque et studiorum iuvenilium censor factus, utriusque rei eximia spe ostensa, quod in te fuit, credo fidem impleveris; tamen, ut statim post Plutarchus ad Traianum scribit, "tuorum adolescentium temeritas in te refunditur". Nichil modo quod scriberem aliud fuit; opto te incolumem videre, et sicubi totus es, oro ne diutius me lateas. Vale.
Apud superos, inter dextrum Apennini latus et dextram Arni ripam, intra ipsos patrie mee muros, ubi primum michi ceptus es nosci, eoque ipso tempore, VII Idus Decembris, anno Eius quem dominus tuus persequi maluit quam nosse, MCCCL.

8

Ad Titum Livium historicum.
[1] Franciscus Tito Livio salutem. Optarem, si ex alto datum esset, vel me in tuam vel te in nostram etatem incidisse, ut vel etas ipsa vel ego per te melior fierem et visitatorum unus ex numero tuorum, profecto non Romam modo te videndi gratia, sed Indiam ex Galliis aut Hispania petiturus. Nunc vero qua datur te in libris tuis video, non equidem totum sed quatenus nondum seculi nostri desidia periisti. [2] Centum quadraginta duos rerum romanarum libros edidisse te novimus, heu quanto studio quantisque laboribus! Vix triginta ex omnibus supersunt. O mos pessimus nosmet ipsos de industria fallendi! Triginta dixi quia omnes vulgo id dicunt, ego autem deesse unum his ipsis invenio: novem et viginti sunt, plane tres decades, prima tertia et quarta, cui librorum numerus non constat. [3] In his tam parvis tuis reliquiis exerceor quotiens hec loca vel tempora et hos mores oblivisci volo, et semper acri cum indignatione animi adversus studia hominum nostrorum, quibus nichil in precio est nisi aurum et argentum et voluptas, que si in bonis habenda sunt, multo plenius multoque perfectius non tantum mute pecudis sed immobilis etiam et insensibilis elementi quam rationalis hominis bonum erit. [4] Verum hec et longa et nota materia est; nunc vero tibi potius tempus est ut gratias agam cum pro multis tum pro eo nominatim, quod immemorem sepe presentium malorum seculis me felicioribus inseris, ut inter legendum saltem cum Cornelius, Scipionibus Africanis, Leliis, Fabiis Maximis, Metellis, Brutis, Deciis, Catonibus, Regulis, Cursoribus, Torquatis, Valeriis Corvinis, Salinatoribus, Claudiis Marcellis, Neronibus, Emiliis, Fulviis, Flaminiis, Atiliis, Quintiis ac Camillis, et non cum his extremis furibus, inter quos adverso sidere natus sum, michi videar etatem agere. [5] Et o si totus michi contingeres, quibus aliis quantisque nominibus et vite solatium et iniqui temporis oblivio quereretur! Que quoniam simul apud te nequeo, apud alios sparsim lego, presertim in eo libro ubi te totum sed in angustias sic coactum video ut librorum numero nichil, rebus ipsis infinitum desit. [6] Tu velim de antiquioribus Polibium et Quintum Claudium et Valerium Antiatem reliquosque quorum glorie splendor tuus officit; de novis autem Plinium Secundum veronensem vicinum tuum, atque emulum quondam tuum Crispum Salustium salutes, quibus nuntia nichilo feliciores eorum vigilias fuisse quam tuas. Eternum vale, rerum gestarum memorie consultor optime.
Apud superos, in ea parte Italie et in ea urbe in qua natus et sepultus es, in vestibulo Iustine virginis et ante ipsum sepulcri tui lapidem, VIII Kalendas Martias, anno ab Illius ortu quem paulo amplius tibi vivendum erat ut cerneres vel audires natum, MCCCLI.

9

Ad Asinium Pollionem oratorem.
[1] Franciscus Asinio Pollioni salutem. Dum venisset in animum ut familiaribus epystolis aliquot procul absentes eloquii duces et rara quedam lingue itale ornamenta complecterer, silentio tuum nomen obruere nolui, quod magnorum testimonio supremis quoque nominibus par videbam; sed quoniam pene nuda rerum ad nos tuarum fama pervenerat magisque aliorum scriptis adiuta quam tuis — quod ipsum merito inter evi nostri pudores ac damna quis numeret —, breve fuerit quod tecum loqui habui. [2] Tibi quidem "consulari" pariter ac "triumphali" viro, cum pro summi ingenii florideque facundie laudibus proque aliis multis corporis atque animi fortuneque dotibus, tum pro eo expressim gratulor, quod sub optimo et studiorum ac virtutum amantissimo principe senuisti, extimatorem rerum nactus ydoneum. [3] O felix qui adhuc incolumi Augusto iustam vivendi mensuram assecutus, "octuagesimo etatis anno in Tusculano" rure preclaram vitam tranquillo claudens exitu, evasisti cruentas Tiberii manus, in quas Asinius Gallus orator incidit, infausta progenies tua, quem "diris" ab illo "suppliciis" enecatum legimus.
[4] Bene quod, in tantas miserias vergenti iam fato, peroportuna mors affuit, que oculos tuos saltem tam tristi spectaculo liberaret; paucis expectandum annis erat, ut mestissimus nati comes aut spectator fieres; cuius eventu, si, ut quibusdam sapientibus visum est, extinctos tangit fortuna superstitum, non parva felicitati tue portio subtrahitur. [5] Unum tacita dissimulatione transire fidelis amicitie lex vetat, qua clarorum omnis evi hominum cineri ac fame non aliter ac presentium obstringor; illud ergo tuum michi displicuit quod Marco Tullio, cuius nomen tuo in primis preconio celebrari par fuerat et attolli, censor acerrimus, [6] ne dicam reprehensor asperrimus, esse volueris, quod si tibi iudicii libertas prestitit, ut iudicium non probo sic ipsam tibi non invideo libertatem, sed ea certe parcius utendum fuisse denuntio — serum licet —, etsi eadem adversus ipsum mundi dominum sepe usus, ab aliis veniam facile merearis. Et sane in tanta fortune indulgentia frenare animum ac linguam subdifficile est; sed ex te ut exacta omnia requiram, etatis et doctrine tue gravitas facit, utque te liberius hac in re quam vel filium ipsum tuum, qui patrem secutus idem sensit, vel Calvum ceterosque participes eiusdem iudicii reprehendam. [7] Neque vero tam mei ipsius oblitus sim, ut tibi in coetaneo tuo negem viso et cognito, quod ego michi post tot secula in homine tam antiquo tantique nominis usurparim; nullus hominum est cui non aliquid desit. Quis te, talem virum, vetet in vicini tui moribus notandum aliquid advertere, cum ego de longinquo in scriptis eius invenerim quod notarem? [8] At quod illius eloquentie famam tentas, quod facundie principatum vis eripere celitus illi datum et totius pene nostri orbis consensu sine litigio permissum, vide ne aperta nimis iniuria sit. Vide, tecumque Calvus videat, ne cum illo viro non equa bella sumpseritis de eloquentie principatu, quod nobis spectantibus vestra certamina facillimum est videre. Itaque pridem corone iudicio victi estis; vos tamen frustra nitimini et obstatis, nec verum cernere interni luminis tumor sinit, magni, fateor, viri si maiorem pati possetis.
[9] At humana superbia, dum supra id quod est opinionibus falsis attollitur, infra id quod esse poterat vero iudicio deiecta redigitur; plerique mortalium aliene glorie appetitu propriam amisere. Quodsi vos huc forte livor impulit, quamvis utrobique et tumoris et livoris multi sint comites, eo tamen id egrius in te fero, quo in Calvo aliquam certe nec exiguam non livoris sed odii, in te nullam odii causam scio, et aliquanto michi quidem indignius videtur in tam altum ingenium, humi serpere solitam, invidiam ascendisse.
[10] Eternum vale, et ex graiis Ysocratem Demosthenem et Eschinem, ex nostris oratoribus Crassum et Antonium salvere iube, Corvinum quoque Messalam et Hortensium, si modo illi "memoria", quam "biennio" antequam hinc migraret "amiserat", carnis fasce deposito restituta, huic alteri non erepta est.
Apud Mediolanum Insubrium, Kalendis Sextilibus anno etatis ultime MCCCLIII.

10

Ad Horatium Flaccum lyricum poetam.

Regem te lyrici carminis italus

Orbis quem memorat, plectraque lesbia

Nervis cui tribuit Musa sonantibus,

Thirrenum adriaco, tuscus et apulo,

Quem sumpsit proprium Tybris ab Aufido

Nec fuscam atque humilem sprevit originem,

Te nunc dulce sequi saltibus abditis,

Umbras et scatebras cernere vallium,

Colles purpureos, prata virentia

Algentesque lacus antraque roscida;

Seu faunum gregibus concilias vagis,

Seu pergis Bromium visere fervidum,

Fulvam pampineo sive deam deo

Affinem tacitis concelebras sacris,

Amborum Venerem seu canis indigam,

Seu nimphas querulas et satyros leves

Et nudas roseo corpore Gratias,

Seu famam et titulos Herculis improbi,

Incestique aliam progeniem Iovis,

Martem sub galea, Palladis egida

Late gorgoneis crinibus horridam,

Ledeos iuvenes, mitia sidera,

Tutelam ratium, fluctibus obrutos,

Argutum cithare Mercurium patrem;

Verbis auricomum pectis Apollinem,

Et Xantho nitidam cesariem lavis,

Germanam pharetra conspicuam et feris

Infestam, aut choreas Pyeridum sacras:

Sculpunt que rigido marmore durius

Heroas veteres sique forent, novos,

Eternam meritis et memorem notam

Affixam calamo, nequa premat dies.

Sic vatum studiis sola faventibus

Virtus perpetuas linquit imagines,

Quarum presidio semideos duces

Drusum et Scipiadam vivere cernimus,

Nec non et reliquos inclita gentibus

Per quos edomitis Roma iugum dedit,

In quis preradians lumine vivido

Ut sol eminuit Cesareum genus.

Hec dum tu modulans me cupidum preis,

Duc aut remivolo si libet equore,

Aut vis aerio vertice montium;

Duc et per liquidi Tyberis alveos,

Qua ripis Anio rura secans ruit,

Olim grata tibi dum superos colis,

Unde hec te meditans nunc tibi texui,

Nostrum, Flacce, decus; duc per inhospitas

Silvarum latebras et gelidum Algidum

Baianique sinus stagna tepentia

Sabinumque latus ruraque florea

Soractisque iugum dum nivibus riget;

Duc me Brundusium tramite devio;

Lassabor minime et vatibus obviis

Congressus placidos aspiciam libens.

Non me proposito temporis aut loci

Deflectet facies; ibo pari impetu

Vel dum feta uterum magna parens tumet,

Vel dum ros nimiis solibus aruit,

Vel dum pomifero fasce gemunt trabes,

Vel dum terra gelu segnis inhorruit;

Visurus veniam litora Cycladum,

Visurus Trachii murmura Bosphori,

Visurus Lybies avia torride,

Nimbosique procul frigora Caucasi.

Quo te cunque moves, quicquid agis, iuvat:

Seu fidos comites sedulus excitas

Virtutem meritis laudibus efferens;

Seu dignis vitium morsibus impetis,

Ridens stultitiam dente vafer levi;

Seu tu blandiloquens carmen amoribus

Dum comples teneris; sive acie stili

Obiectas vetule luxuriem gravi;

Sive urbem et populum dum scelerum reos

Culpas et gladios et rabiem trucem;

Mecenasque tibi dum canitur tuus,

Per partes operum primus et ultimus;

Dum calcas veteres et studium recens

Vatum magnanimi Cesaris auribus

Infers, dumque Floro carminis hispidi

Limam seu tumidi carmine conficis;

Fuscum ruris opes et mala turbide

Urbis, cur ve homini servit equus ferox,

Crispum divitiis quis color edoces;

Longis Virgilium luctibus abstrahis

Atque ad letitiam, ver ubi panditur,

Hortaris placide et stultitiam brevem;

Hirpinum profugi temporis admones,

Torquatum et parili carmine Postumum;

Dum noctes celeres et volucres dies,

Obrepens tacito dum senium gradu,

Aut vite brevitas ad calamum redit,

Aut mors precipiti que celerat pede.

Quis non preterea dulciter audiat

Dum tu siderea sede superstitem

Augustum statuis; dum tunicam suis

Marti, nec satis est texere ferream

Acceditque adamas; dum cuneos ducum

Vinclis implicitos curribus aureis

Per clivum atque Sacram victor agis Viam,

Quam pompam mulier dum cavet insolens,

Haudquaquam rigidas horruit aspidas;

Ius fractum hospitii dum memoras dolis

Pastoris frigii, nil Nerei minis

Pacatum Paridi vaticinantibus,

Dum Dane pluvia fallitur aurea;

Dum virgo egregiis regia fletibus

Tergo cornigeri fertur adulteri?

Letus solicitus denique mestior

Iratusque places dum dubium premis

Rivalem variis suspitionibus;

Aut dum vipereas iure venificas

Execraris anus, vulgus et inscium;

Dum cantas Lalagen, nudus et asperum

Et solus tacita fronte fugas lupum;

Infaustamque humeris effugis arborem,

Fluctusque Eolio turbine concitos.

Pronum te viridi cespite, fontium

Captantem strepitus et volucrum modos,

Carpentem riguo gramine flosculos,

Nectentem facili vimine palmites,

Tendentem tenui pollice barbiton,

Miscentem numeros pectine candido,

Mulcentem vario carmine sidera

Ut vidi, invidiam mens vaga nobilem

Concepit subito, nec peperit prius

Quam te per pelagi stagna reciproci,

Perque omnes scopulos monstraque fluctuum

Terrarumque sequens limite ab indico

Vidi Solis equos surgere nitidos,

Et serum Occeano mergier ultimo.

Tecum trans Boream transque Notum vagus,

Iam seu fortuitas ducis ad insulas,

Seu me fluctisonum retrahis Antium,

Seu me Romuleis arcibus invehis,

Totis ingenii gressibus insequor.

Sic me grata lyre fila trahunt tue,

Sic mulcet calami dulcis acerbitas.

11

Ad Publium Virgilium Maronem heroycum poetam et latinorum principem poetarum.

Eloquii splendor, latie spes altera lingue,

Clare Maro, tanta quem felix Mantua prole

Romanum genuisse decus per secula gaudet,

Quis te terrarum tractus, quotus arcet Averni

Circulus? An raucam citharam tibi fuscus Apollo

Percutit et nigre contexunt verba sorores?

An pius elysiam permulces carmine silvam

Tartareumque Elicona colis, pulcerrime vatum?

Et simul unanimis tecum spatiatur Homerus

Solivagique canunt Phebum per prata poete,

Orpheus ac reliqui, nisi quos violenta relegat

Mors propria conscita manu sevique ministri

Obsequio, qualis Lucanum in fata volentem

Impulit — arterias medico dedit ille cruento

Supplicii graviore metu mortisque pudende —;

Sic sua Lucretium mors abstulit ac ferus ardor

Longe aliis, ut fama, locis habitare coegit.

Qui tibi nunc igitur comites, que vita, libenter

Audierim, quantum vero tua somnia distent

Et vagus Eneas portaque emissus eburna;

An potius celi regio tranquilla beatos

Excipit, ingeniisque arrident astra serenis

Post Stygios raptus spoliataque Tartara, summi

Regis ad adventum, magno certamine victor

Impia qui pressit stigmatis limina plantis

Stigmatisque potens eterna repagula palmis

Fregit et horrisono convulsit cardine valvas?

Hec ego nosse velim. Tu, mundo siqua silenti

Umbra recens nostra veniet tibi forsan ab ora,

Quis tria cara tibi loca nunc totidemque libellos

Exitus excipiat, nostris simul accipe verbis.

Parthenope infelix rapto gemit orba Roberto,

Multorumque dies annorum sustulit unus

Prospera; nunc dubiis pendet plebs anxia fatis,

Innocuamque premunt paucorum crimina turbam.

Optima finitimo quatitur sine fine tumultu

Mantua, magnanimis ducibus sed fulta, recusat

Invicta cervice iugum, civilibus usa

Illa quidem dominis, externi nescia regni.

Hic tibi composui que perlegis, otia nactus

Ruris amica tui, quonam vagus avia calle

Fusca sequi, quibus in pratis errare soleres,

Assidue mecum volvens, quam fluminis oram,

Que curvi secreta lacus, quas arboris umbras,

Quas nemorum latebras collisque sedilia parvi

Ambieris, cuius fessus seu cespitis herbam

Presseris accubitu, seu ripam fontis ameni;

Atque ea presentem michi te spectacula reddunt.

Que patrie fortuna tue, pax quanta sepulcri

Audisti. Quid Roma parens? hoc querere noli,

Hoc melius nescire puta; melioribus aurem

Ergo adhibe et rerum successus disce tuarum:

Tityrus ut tenuem senior iam perflat avenam,

Quadrifido cultu tuus ut resplendet agellus,

Ut tuus Eneas vivit totumque per orbem

Et placet et canitur, tanto quem ad sidera nisu

Tollere conanti mors obstitit invida magnis

Principiis; miserum Eneam iam summa premebant

Fata manu iamque ore tuo damnatus abibat,

Arsurumque iterum pietas Augusta secundis

Eripuit flammis, quem non morientis amici

Deiecti movere animi, meritoque supremas

Contempsisse preces evo laudabitur omni.

Eternum, dilecte, vale nostrosque rogatus

Meonium Ascreumque senes salvere iubeto.

12

Responsio ad epystolam magnam multaque continentem sub Homeri poete missam nomine et apud Inferos datam.
[1] Franciscus Homero graie muse principi salutem. Dudum te scripto alloqui mens fuerat, et fecissem nisi quia lingue commercium non erat. Nam nec ego grecis literis discendis satis felix, et tu latinas, quibus olim per scriptores nostros adiutus uti solebas, sequentium negligentia dedidicisse videbare; utrinque exclusus conticueram. Unus vir nostro te latinum seclo revehit; non hercle avidius neque diutius Ulixem tuum sua Penelope expectavit quam te ego. [2] Iamque michi sensim spes abibat; preter enim aliquot tuorum principia librorum, in quibus velut exoptati amici supercilium procul ambiguum et raptim vibrans seu fluctuantis come apicem intuebar, latini nichil obtigerat, nichil denique sperabatur ubi te cominus contemplarer; nam libellus ille vulgo qui tuus fertur, etsi cuius sit non constet, tibi excerptus tibique inscriptus, tuus utique non est. Vir iste si vixerit, totum te nobis reddet, et iam cepit, ut non modo divinorum fructu operum eximio, sed tuarum quoque confabulationum illecebris perfruamur. [3] Quarum unius ad me nuper latinis vasis grecus sapor allatus est, in quo plane sensi validum et velox ingenium posse omnia. Itaque "Ciceronem" licet "eloquentia sua in carminibus destitutum" et Virgilium "oratione soluta illa felicitate ingenii" derelictum scribat Anneus Seneca, quorum alter in multis interpres, alter in pluribus imitator tuus fuit — ambo autem latini duces eloquii sunt —, utrunque tamen sic accipio ut quisque secum non cum alio collatus, ipse sibi impar seque inferior habeatur; alioquin et Ciceronis versiculos non ineptos et Virgilii epystolas oratione libera non inamenas legi. [4] Quod in te quoque nunc experior, cuius etsi carmen proprium atque precipuum opus sit, etsi Ieronimum, quendam ex nostris linguarum peritia insignem virum, secutus aliquando scripserim te non modo ad verbum in nostram linguam versum sed in tuam ipsam resolutum, videri "de poeta eloquentissimo vix loquentem", nunc tamen, quod mirari compulit, et solutus places et latinus. [5] Quod idcirco prefatus sim, nequem forte moveat quod qui ligatis Virgilium, te solutis verbis alloquor; illum enim compellabam, tibi vero respondeo, atque ideo illic comunem ipsius, hic non tuum illum veterem sed epystole ad me misse novum quendam et michi quotidianum, tibi ut reor insolitum, stilum sequor. Quanquam quid me utrique vestrum 'loqui' dixerim? 'Strepere' est quicquid ab ullo vobis dicitur: nimis excellitis supraque hominem estis et toto vertice itis in nubila. Sed dulce michi velut infanti est cum disertissimis nutritoribus balbutire. Et de stilo quidem hactenus; ad rem venio.
[6] Quereris de quibusdam, cum de omnibus prope iure optimo queri possis; nam quid in rebus, queso, hominum est quod querimoniis iustis vacet? Nisi quod querele, ubi inefficaces esse ceperint, quodammodo iuste esse desinunt; carent enim non causa quidem iustitie sed effectu, qui est ut damnando preterita presentibus consulat futurisque provideat. [7] Quia tamen interdum luctuosam animam exhonerant, non usquequaque supervacue videri debent. His tu nunc igitur, summe vir, affluis, ex quibus longam licet epystolam texueris, ut longior esset tamen optavi; ita nichil omnino longum sentias, nisi tedio adiuncto. Sed ut iam singula qua visum erit expediam, supra modum supraque fidem delectavit animum sciendi discendique avidum quod scripsisti de preceptoribus tuis, olim michi ignotis, fateor, ac deinceps tanti merito discipuli verendis; [8] de poetice ortu quam longissime repetito deque vetustissimis musarum cultoribus, in quibus, preter notos Eliconis accolas, Cadmum Agenoridem et Herculem quendam, nescio an Alcidem, locas; de patria demum tua, cuius apud nos opinionum nubes multa erat, nec, ut video, apud vos multa serenitas; [9] de peregrinationibus insuper studiosis in Pheniciam atque Egiptum, ubi post te aliquot seculis peregrinati sunt philosophi illustres et Pithagoras et Plato et Atheniensium legifer idemque Pyeridum serus cultor, ille doctissimus senex Solon, qui tibi, quem vivens mirabatur, puto post obitum familiarissimus factus sit; denique de tuorum numero librorum, quorum magna pars Italis ipsis, vicinis ac proximis tuis, inaudita est. [10] Nam hi barbari quibus utrique contingimur et a quibus non Alpe tantum aeria, sed toto utinam quod usquam est pelago disiuncti essemus, vix non dicam libros sed nomen audiverunt tuum, ut intelligas quantula est hec fama mortalis ad quam tanto anhelitu suspiramus. [11] In his sane tot dulcibus amarissimum illud de ipsorum librorum interitu miscuisti. Heu michi ter et amplius, quam multa pereunt, imo quam nichil manet omnium que sub sole versabili ceca texit industria! O labores curasque hominum, o tempus breve sed perditum, o vanitatem superbiamque de nichilo! quid sumus, quid agimus, quid speramus, quis vero nunc lumini fidat ambiguo? [12] Summus eloquii sol eclipsim patitur; quis queri audeat perire sibi aliquid aut quis omnino mansurum sibi quicquam spondeat ex omnibus studiis suis? Non parva ex parte homerice vigilie perierunt, non tam nobis — nemo enim perdit quod non habuit — quam Graiis, qui nequa nobis in re cederent, ignaviam quoque nostram in literis supergressi, Homeri libros multos quidem quasi totidem alterius suorum luminum radios amisere, indigni qui hac tanta cecitate fulgur illud habuisse glorientur. [13] Movit preterea suspenditque animum legentis quod de tuo fine memorasti. Quamvis enim etiam apud nostros illa mortis fama vulgata sit atque ipse ego alibi famam sequens idem scripserim, sed nota ambiguitatis adhibita, iuvabat tamen et, si sinis, iuvat de te simul ac Sophocle melius opinari, quam ut turbulentissime passiones, animi meror et gaudium tantum in tam celestibus potuisse videantur ingeniis. [14] Nam de Philemonis exitu, si fame credimus, ridiculo, graviora tandem et opinatiora didicimus, non risu illum, ut dicere solebamus, sed vi quadam contemplationis altissime consopitum expirasse. Sed ad te unum sortemque tuam redeo, quam copiose admodum et graviter deplorasti. Solare autem queso animum, faciesque— certus sum —, si discussis passionibus ad te redis.
[15] Multa de imitatoribus tuis, multa de ingratis, multa de indoctis insultatoribus questus es; iuste quidem in omnibus, si solus hec patereris, neque humana, quin et trita inter homines essent que te premunt; unde fit ut conquiescere debeas, summus in hoc numero, fateor, sed non unus. Iam vero de imitatione quid dicam? Debuisti presagire, dum tam alte alis animi te sublatum cerneres, nunquam tibi defuturos imitatores; gaudendum vero talem te cui multi similes fieri velint sed non multi possint. [16] Quidni autem gaudeas tu, primi semper certus loci, cum ego, ultimus hominum, gaudeam, nec gaudere sat est, glorier quoque, tanti me nunc fieri, ut sit aliquis, si tamen est aliquis, qui imitari optet ac fingere? illud magis gavisurus tales imitatores fore qui superent; atque illum non Apollinem tuum sed meum verum ingenii Deum precor, ut siquis me imitatione dignum duxerit, nisu facili quem sequitur consequatur ac transeat. [17] Ego mecum bene gloriose feliciter agi credam, si ex amicis— nemo enim nisi amet imitabitur — multos michi pares, aliquantoque felicius si superiores aspexero, quique ex imitatoribus sint victores. Si enim genitor carnis filium se maiorem cupit, quid optare debeat pater ingenii? [18] Tu qui maiorem victoremque non metuis, imitatores equanimis fer; quanquam et de victoria inter te et eum de quo multa quereris Virgilium, in libris Saturnalium magna lis pendeat, et quidam preterea nostrorum inter vos "dubiam palmam" velint, alii certam illi tribuant victoriam; quod non tam ut cuiusquam sententie faveam aut adverser, quam ut noris quid de te posteritas et quam varie sensit, apposui. Ex his autem admoneor ut antequam longius abeam, Virgilium ipsum, cuius "anima", ut Flaccus ait, "non candidiorem" aliam "terra tulit", tibi, optime dux noster, excusem.
[19] Profecto equidem que de illius imitatione dixisti, non vera modo sed vulgo etiam nota sunt, et multa alia que — verecundia dicam an modestia?— siluisti; que tamen ex ordine ipsis in Saturnalibus scripta sunt, quamvis hoc loco ille suus iocus innotuerit; cui cum obiceretur ab emulis quod versus tibi tuos eriperet, magnarum virium esse respondit auferre clavam Herculi; nec sim dubius quin latentem salem ioci huius intelligas. [20] Ne vero, quod multi faciunt, quem excusaturum me profiteor, accusem, fateor plane que dicis omnia, neque ideo querelam tuam totis auribus accipio, quod scilicet nulla usquam tui nominis mentio apud illum sit exuviis honustum et ornatum tuis, cum Lucanus, ut vere memoras, "Smyrnei vatis honorum" grata narratione meminerit. Adiuvare querimoniam tuam libet: et Flaccus sepe tui meminit semperque magnifice; nam et quodam loco te philosophis ipsis prefert et alio primam tibi inter poetas "sedem" tribuit; meminit tui Naso et Iuvenalis et Statius. Sed quid memores memorem? nemo fere nostrorum tui immemor fuit. [21] 'Quid ergo?' inquies, 'unum illum tam ingratum patior quem omnibus gratiorem merui?'. [22] Antequam tibi respondeam, addam etiam nunc querele. Nequis enim elatum eque forsitan in omnes putet, et Musei et Lini et Orphei non semel ille quidem meminit quodque humilius fuit, et Hesiodi "ascrei" et Theocriti "siracusii" poete, postremo, quod nunquam siquis in illo esset livor sineret, nec Varum Gallumque neque alios coetaneos suos tacet. [23] Quid vero? Num satis auxisse iam videor querelam quam vel minuere vel auferre decreveram? Utique, si nil amplius dixero; sed attendenda rerum ratio, et, quicquid agas, in consilium evocanda presertimque si iudices. Nempe ille Theocritum inBucolicis ducem nactus, in Georgicis Hesiodum, quemque suis locis inseruit. 'Et cur' inquies, 'tertium in heroyco carmine ducem habens, nulla eius operis in parte me posuit?'. Posuisset, michi crede, mitissimus verecundissimusque mortalium, quodque de illo scriptum scimus, «omni probatus vita», nisi mors impia vetuisset.
[24] Licet autem alios ubi occurrit atque ubi commodum fuit annotasset, tibi uni, cui multo amplius debebat, non fortuitum sed certum certoque consilio destinatum reservabat locum. Et quem reris, nisi eminentiorem cuntis atque conspectiorem? Finem ergo preclarissimi operis expectabat, ibi te suum ducem tuumque nomen altisonis versibus laturus ad sidera. Ubi enim, queso, dignius quam in fine vie dux laudandus? Multum habes igitur quod de morte festina nimis merito queri possis; habet et italus orbis tecum; de amico nichil. [25] Quod sic esse, vicino et simili conicies ab exemplo: nam ut te ille sic illum imitatus est Statius Pampinius, cuius supra mentio incidit, vir preter ingenii laudem insigni morum urbanitate conspicuus; nec tamen ingenue ducem suum nisi in fine poetici itineris recognovit; licet enim alio quodam loco se stilo "inferiorem" secretius designasset, illic tamen bona fide totum grati animi debitum benemerite persolvit Eneydi. [26] Si et hunc mors igitur prevenisset, ut te Virgilius sic iste Virgilium siluisset. Hec ita esse ut dico, tibi persuadeas velim. Certe enim, ni fallor augurio, ita est, et si forte aliter sit, in dubiis tamen opinio est anteponenda benignior. Et hec quidem pro excusatione maiorum Virgilii operum dicta sint; nam si ad eos quos Iuveniles ludos vocant, primos scilicet adolescentie sue libellos, oculum deflectis, scriptum ibi tuum nomen invenies.
[27] Reliquum est ut sparsa per totum epystole tue corpus querelarum tuarum fragmenta perstringam. Discerptum te ab imitatoribus tuis doles: sic oportuit; nemo in totum tanti ingenii capax erat. Indignaris illos tuis indutos spoliis insultare: sic est usus; non potest valde ingratus esse nisi qui magno benificio preventus est. [28] Luges nomen tuum, apud priscos iurisconsultos ac medicos gloriosum, successoribus esse contemptui, nec advertis causam: hi quidem omnes dissimillimi sunt illorum; nam si similes essent, similia colerent atque amarent. Cesset indignatio, cesset dolor, optima spes assurgat. Sunt primitie virtutis et ingenii displicuisse malis et indoctis; tam clara frons ingenii tui est ut eam lippe acies ferre non valeant; idemque tibi accidit quod soli, cuius non infamia sed excellens laus est quod infirmi oculi et nocturne illum fugiunt aves. [29] Apud antiquos quidem ac modernos, siqui sunt, in quibus scintilla vel tenuis prisce indolis adhuc vivat, non modo philosophus sacer, ut ipse ais, sed, ut dixi, philosopho maior atque sublimior haberis, ut qui pulcerrimam philosophiam ornatissimo ac tenuissimo tegas velo. Quisnam apud hec portenta hominum habeare, tua non interest; imo vero quamplurimum, optandumque ne placeas quibus displicere primus ad gloriam gradus est, proximus non agnosci. [30] Pone iam, precor, solicitudinem ac merorem et ad campos Elysios, pristinam illam tuam tibique debitam sedem, redi, unde te talibus ineptiis pulsum dicis. Non decet animum sapientis stultorum contumeliis frangi; alioquin quid fiet aut quis erit huius mali modus, cum verissime dicat hebreus Sapiens quod «stultorum infinitus est numerus» et nichil verius dici posse, vici atria plateeque omnes consonent?
[31] Illud sane iocosum penitusque festivum in auribus meis fuit — quod tu tamen acerrime querebaris, adeo quidem palato ac stomaco amaro dulcia etiam amarescunt; fles unde ridere par fuerat —, quod comunis amicus, quem tu thesalum facis ego bizantinum rebar, te intra florentes patrie mee muros peregrinari, sive ita mavis, exulare coegerit; quod illum summa fide, summoque tui amore et fecisse et facere certum habe, unde omnibus amicis tui nominis, qui perrari licet, adhuc aliqui supersunt, ob hanc precipue causam cepit esse carissimus. [32] Vide ergo iure ne succenseas cui nos omnes tui amantes tuo simul ac nostro nomine gratias agimus, quod te nobis ac musis ausoniis ereptum, siqua fors cepto faverit, restituet. Quod autem fesulana vallis et Arni ripe nonnisi tres tibi amicos tulerint, mirari desine; satis est, multum est, plus est quam sperabam in patria lucro dedita tres pyerios spiritus invenisse. [33] Et tamen, ne diffidas, magna frequensque est civitas: quartum si queris, invenies; quintum his adderem et meretur, peneia seu alphea redimitus lauro; sed nescio qualiter transalpina Babilon illum nobis eripuit. Parum ne tibi videtur tales quinque viros uno tempore atque in una urbe concurrere? Quere alias. Tua illa Bononia quam suspiras, studiorum licet hospes amplissima, funditus ut excutias, unum habet; Verona duos; Sulmo unum, atque unum Mantua, nisi illum celum terris abduceret; tuis namque desertis ad Ptholomei signa transfugit; [34] ipsa rerum caput Roma, mirum quam pene ad unum talibus incolis sit exhausta; Perusia unum tulit, futurum aliquid nisi se ipse negligeret, sed ille non Parnaso tantum, verum Apennino etiam atque Alpibus relictis, lucrosamque calamo papirum sulcans, nunc senior Hispanias pervagatur; tuleruntque alios urbes alie, sed omnes quos ego noveram, in comunem illam et eternam urbem ex hoc mortali domicilio commigrarunt.
[35] Proinde quid velim vides, ne scilicet de amico pergas queri, quod te in terram duxit, etsi paucis at pluribus certe quam ulla, hodie amicis ac miratoribus habitatam tuis. An nescis quanta etiam apud vos huius generis raritas semper fuit? Nostra enim etate, nisi fallor, amicus hic noster iam tota in Grecia solus est. [36] Erat alter modo preceptor meus, qui cum iocundissimam me in spem erexisset, in ipso studiorum lacte destituit moriens; quamvis iam ante destituisset, ad epyscopalem curam, me qui deserebar adiuvante plusque illum quam me ipsum cogitante, promotus. Quibus ita se habentibus, patere raritatem hanc tuorum et ignosce seculo senescenti quod florenti etiam ignovisses. Pauci olim, nunc paucissimi, mox ut auguror nulli erunt, quibus in precio sint honesta studia. [37] Cum his ipsis dum licet, avide versare neque tibi in mentem veniat nostrum amnem maiore alveo permutare; non tu nauta, ne piscator quidem; quin imo, si quam falsam cupio, vera est fama, non sat faustum ea tibi cum gente colloquium fuit. Parva tibi Castalia placuit, humilisque Elicon; noster tibi Arnus nostrique colles placeant, ubi et nobiles ingeniorum scaturigines erumpunt et dulces nidificant philomene; pauce ille quidem, fateor, sed si, ut dictum est, vicina pariter ac longinqua circumspicis, multe sunt. [38] Extra quas quid te in populo reperturum speras nisi fullones textoresque et fabros, ut sileam impostores publicanos fures diversorum generum et mille fraudum species, et que fraudibus nunquam carent, popularia studia et avaritie anxium atque inane negotium totasque olidas mechanicarum feces artium, ubi te quasi aquilam noctuis aut leonem simiis irrisum alto animo ferre debes, et dicere quod tanto inferior Ennius dixit: Nam volito vivus docta per ora virum. Ora indocta suam ignorantiam insulsosque sermunculos ruminent; quid ad te tuasque res, vel nesciant vel illudant, quorum laus honoratum infamie genus est? [39] Verum, ut ingenio et etate novissimus in extremo sedeam, ad me redeat oratio. In hac quidem tua fortuna meum poscis auxilium: o sors dura et immitis, et o utinam opis aliquid in me esset, quo tanto succursum viro ante omnes partos aut speratos titulos perpetuo gloriarer! [40] Nam — Cristum tibi incognitum Deum testor — preter piam commiserationem ac fidele consilium nichil est penitus quo tibi subveniam. Quid enim prestare potest alteri qui sibi nichil potest? An forte non audisti et sequaces tuos tecum sola tui nominis invidia lacerari haberique pro insanis in conciliis insanorum? Quod si tua etate studiosissima Athenarum in urbe tibi accidit, quid voluptuosis in urbibus nunc aliis eventurum arbitraris?
[41] Horum ego unus — miror et nescio quamobrem — vulgo videor inscio; vere utinam, sed nichil ad rem quam vera sit invidie causa, si invidia vera est. Refugium meo petis in gremio: o fati vertigo insolens, cui nulla usquam regia satis ampla satis ve sit fulgida, si quales fortune gradus altior, tales honores ambiat ingenii altitudo. Sed non ita est, atque ideo sepe illa turres et aulas spernit indoctas et deserto tugurio delectatur. [42] Quod ad me attinet, etsi tanto hospite non me digner, tamen te vel grecum vel qua licuit latinum domi habeo, brevi, ut spero, totum habiturus, si thesalus tuus cepta peregerit; et ut secretiore adito te locandum scias, anime medio receptaculum tibi avidissime prorsus ac reverentissime preparavi. Ad summam amor ad te meus sole clarior ferventiorque est, extimatio ingens ut nullius maior. [43] Hec tibi, dux paterque, quia potui et prestiti; liberare te vulgari ludibrio, preterquamquod tue singularis atque unice laudis imminutio futura sit, non meum certe nec alterius est, nisi qui possit vulgi furoribus finem dare; quod quanquam possibile Deo sit, nec fecit tamen hactenus, puto nec faciet. Multa dixi quasi ad presentem; sed iam ab illa vehementissima imaginatione rediens, quam longe absis intelligo, vereorque ne tam multa in tenebris egre legas, nisi quia multa ibi etiam scripsisse te video. [44] Eternum vale, Orpheaque et Linum et Euripidem ac reliquos comites, cum in tuam sedem veneris, salvere iube.
Apud superos, medio amnium clarissimorum Padi Ticini Ardue aliorumque, unde quidam Mediolanum dici volunt,
VII Idus Octobris anno etatis ultime MCCCLX.

13

Ad Socratem suum, conclusio huius libri.
[1] A te principium, in te finis. Habes ergo, mi Socrates, quod optasti, librum e meis nugis multa rerum ac verborum imparitate contextum, haud immerito delicatas aures offensurum opus; quamvis, ut est animus mortalium vagus et varius et velle suum cuique est, quibusdam fortasse, quibus qualitas rerum non placebit, ipsa hec sit placitura varietas. [2] Ignoscent vero alii si meminerint huc me non mea sponte sed amicis tractum precibus descendisse parendique cupidine, nec aliena iudicia nec occupationes meas atque irreparabilem huius exigui et incerti temporis pertimuisse iacturam. Nam tu, siquid offenderit, non michi sed tibi veniam dabis, et dices: 'Hoc volui; negare ille nil potuit tanto mei amantior quanto negligentior sui'. Siquidem nulli pluris est amicus, quam cui fame proprie constat impendio; multis, et presertim bonis, vita atque opibus carior fama est, quam qui pro amico spreverit, hauddubie viliora contemnet, si res exigat. [3] Et hoc quidem opus adolescens cepi, senex perago; imo vero ceptum prosequor; unum est enim hoc ex omnibus, cui supremam sola mors imponet manum. Quomodo ego alium amici colloquii quam vite finem sperem? aut quenam dies me spirantem inter eos tacitum efficiet, cum quibus ore gelido sepultusque loqui cogito? [4] Hic sane non rerum sed temporum rationem habui; preter has enim ultimas veteribus inscriptas illustribus, quas propter similitudinem novitatis sciens unum simul in locum contuli, ac preter primam, que dictata serius prevenit comites et locum prefationis obtinuit, cetera pene omnia quo inciderant scripta sunt ordine. [5] Ita enim et progressus mei seriem, si ea forte cura fuerit, viteque cursum lector intelliget. In quibus, fateor, ne semel dicta repeterem bisque vel sepius idem ponerem, quod incipiens promiseram, ad plenum prestare non potui. Volui quidem, sed multitudo rerum obstitit varietasque ipsa et occupati interim intentique aliis animi violenta distractio. [6] Nunc quoniam et hunc calamum multa circumsonant atque in diversum vocant et quantum vite restet incertum habeo et hic liber satis crevit nec, nisi iusti voluminis meta trascenditur, plurium capax est, que huius quidem generis scripta iam superant, [7] his avulsa extra ordinem alio quodam, que scribenda autem, siquid tale nunc etiam sum scripturus, ab etate iam nomen habitura, rursus alio venient claudenda volumine, quando et vos eo estis animo, sodales, ut meum aliquid vobis subtrahi nolitis et ego ita sum ut vota vestra semper anteponenda meis arbitrer.
[8] Illud vobis in medio precum fervore providendum erat, ne dum sine delectu mea omnia probatis, dum nil penitus michi vultis effluere, dum que privatis rebus meis vix respondent laudandi studio effertis in publicum, invitus in illorum manus cogerer, qui aliena omnia stomacantes sibi plaudunt, sua sola suspiciunt ac mirantur, felices extimatione domestica. Horum me iudiciis imparatum et inermem obicitis, amici; non possum de affectibus vestris queri, nempe quibus carius nil habeo. Sed est, ut ceterarum rerum, sic amandi modus, ne scilicet dum prodesse vis, noceas; nimis michi faciles, nimis in me proni estis, nimis tribuitis, nimis urgetis, nimis amando me premitis. [9] Te in finem, lector candidissime, quisquis es, obtestor atque obsecro per comunis studii amorem, per siqua tibi fame proprie cura est, ne aut varietate rerum aut verborum humilitate movearis, memor quid de hoc ipso prima operis huius in parte prefatus sim. Vale.