Digne quidem admirans, quibus ego latebris delitescerem querebas, aut quid nove rei contigisset, propter quod tibi oris mei presentia solito rarior occurreret: et nunc aliquanto dignius miraberis, quid hic prestigii sit, quod cum relicto rure, michi hac presertim anni parte gratissimo, faciem tuam visurus ad odiosam semper civitatem rediissem, te insalutato, sic repente discesserim. Utriusque ergo rationem accipe quam brevissimis verbis, digerendam forte latius apud te, michi enim et nuntius hic et sol ad Oceanum properans breviloquium suadent. Subegerat me sibi pridem vita lautior ea que in urbibus agitur, et in ea urbe potissimum ubi tu nunc es. Illic multos per annos quas miserias, quosve labores pertulerim infelix, non epistole brevis opus est: quibus tandem exagitata mente cernens nullam nisi in fuga libertatis spem relictam, retrahentibus quamquam his quibus me amando perditum ire mos fuerat, profugi et eripui meipsum periculis quacunque patuit via: atque omnes Fortune minas perpeti decrevi, dum michi vel prope mortem aliquantisper viverem. Ceperat enim sensim quod optabam contingere, et animus ex diuturnis compedibus relaxari inenarrabili quadam dulcedine et celesti vite simillima. Sed quanta est durate consuetudinis vis! Sepe adhuc infaustam michi civitatem repeto, nec ullius unco necessitatis tractus, ultro in laqueum redeo, et ex portu totiens naufragium passus, relabor in pelagum, quibus urgentibus flatibus incertum est. Mox omne mei ius eripitur, michi undique ventorum rabies, undique fluctus et scopuli, celum undique et undique pontus, postremo mors undique, et peius morte vite presentis tedium, et venture metus ante oculos. Quod itaque me his proximis diebus videre nequiveris, scito nullam causam fuisse aliam, nisi cure veteres exedentes cor miserum, que confestim ut me in menibus suis invenerunt, tamquam fugitivo et contumaci servo iniecerunt manum, et iam michi flagra nota cernebam, iam carcerem, iam catenas et verbera, cum velut experrectus noctu, quia luce non poteram, evasi. Ignosces igitur si cum videre possem, te non viso abii, et adversus vulgum insanum causam meam ages, a quo dementie arguor, quod quietem ruris urbanis, ipso reclamante, pretulerim. Vale memor nostri.

[Valchiusa, 1338-1339]

Litteras tuas ornatissimas atque pulcherrimas obiurgatus a me Lelius meus, sed iaculo tamen meo clypeum legitime excusationis obiciens, misit tandem. Qui te salutatum cupit: poteris eum ut auguror cum Ludovico et Gerardo fratre hodie vel cras hospites habere, et sitientes ad rivum fontis mei, iam istic degenerantem, sed adhuc quidem originis sue signa gestantem, inducere. Peponem optimum non comedi sed devoravi: nemine in partem admisso, preter Nympham, pictis iam tunc pedibus deorum convivia meditantem, et Neptuni nuptias aut Nerei aut Tritonum obsequia, et si quid vel equorei vel fluminei numinis usquam est.

Discolor ut Nymphe tetigit vestigia pellis,

Lectior et cunctis nimis invidiosa puellis,

Nescit habere locum, refugit sub claustra reverti.

Et tibi purpurei decus addidit innuba serti,

Teque per arva canens varios legit undique flores,

Et timet humentes pedibus calcare sorores.

[1338-1339]

Orationis celeberrime quam his proximis diebus nostre reipublice legatus in oculis Romani Pontificis habuistis tantillo michi mandantes examen, oratorum decus, geminam sensibus meis admirationis materiam prebuistis. Tanti enim eloquii inspectionem michi solam, quando ita videbatur, et stuporem tacitum ingerere satis erat. Ipsa siquidem oratio talis est, ut et reprehensorem spernat et laudatore non egeat. Admiratorem vero bene culta non respuunt. Ego autem nec ille sum a quo, etiam ubi res exposceret, possent tam grandia sperari et, ut Virgilii verbo utar,

haud equidem tali me dignor honore.

Ad hec, quisquis sum, vobis non incognitus esse credideram, sed, una licet visione, notissimus. Ceterum utriusque michi admirationis molem meditatio confestim subsecuta discussit. Primum enim, quod attinet ad orationis eximie venustatem, scio naturaliter inesse formosis ut sint pre ceteris de augendo servandoque decore solicite. Hinc non suo tantum, sed alieno comuntur arbitrio. Nec accuratius se ulla circunspicit et mendas quantaslibet meditatur in speculo, quam que sibi forme precellentis est conscia. Et sane in egregia facie defectus omnis apparet offenditque oculos quicquid intra summum subsidit, quicquid vel minimum a reliqui oris candore discordat. At contra cui facies sua displicuit, secura progreditur et alium de se, satis ipsa sibi nota, non consulit, nec speculo iam creditura nec amice. Nichil igitur miri est, si oratio quoque vestra, in publicum ventura, substitit parumper, et de coloribus suis alteri credere maluit quam sibi.

Quod autem in hac re de tanta turba doctorum hominum unius indocti consilium delegistis atque inter tot, ut ita dixerim, linces carens talpa luminibus placuit, non vester, sed amoris est error; cuius, ut nostis, ceca solent esse iudicia. Consilium occidendi Iulii Cesaris, quo nunquam ullum maius de morte puri hominis agitatum est, nondum vel tenui rimula extra principes coniurationis effluxerat. Id ipsum tamen coniuratorum princeps M. Brutus, vir acer et strenuus, ad eam diem viris amicissimis diligentissime occultatum, uxori Portie dissimulare non potuit; et quod vix apud se ipsum tacitus sine pavore cogitabat, id illi narrare non timuit. Quid igitur? Nunquam ego virum talem tam pueriliter errasse crediderim, nisi quia suggerebat amor animum femineum tanto non imparem arcano fidumque cui superedificari posset et cui tuto quamvis altissima crederentur. Nec michi persuaderi potest aut tunc illum muliercule aut vos nunc homuntionis ingenium tot clarissimorum virorum pretulisse pectoribus, nisi coniugalis illum, vos quodammodo fraternus amor coegisset. Ceterum ne longius evager, de transmissa oratione grates ago, qualicunque iudicio vestro letus, sive dignum me tanto honore credidistis, sive dignum efficere voluistis.

[1341-1342]

Solitis et inexplicabilibus curarum michi laqueis circumsepto nullum affluxisse poterat gratius solamen, quam quod secum attulit magnificentie vestre dulcis et eximie dilectionis testis epistola, cui confestim priusquam aut ipsa manibus elaberetur, aut quem ipsius lepos excitaverat impetus animi deferveret, centum forte versiculos reddidi, lima quidem in tempus aliud dilata; quum ecce die proximo nuntius vester, de quo nil audiveram aut cogitaveram, repente adfuit responsum flagitans. Substiti quid agerem incertus. Ad postremum omnem iudicii vestri censuram subeundam potius existimavi, quam committendum ut frustra michi tantus vir scripsisse videretur, precipue quia hunc ipsum incultioris carminis horrorem amoris indicem fore, Virgilio admonente, didiceram. Mitto igitur quales erant: mittam vel feram ipse libentius maiora cum potero. Vester sum: obsecro me recommendari ad pedes humiliter domini mei regis, ad quos reverti quanto desiderio mens estuet testis est Christus: sed catena multiplicis obligationis, qua domino Azoni sum constrictus, me hucusque detinuit. Ex parte dicti domini Azonis vos saluto, nec non et Sennucium meum, cui multum invideo, quia est, ut ipse idem testatur, multa cum dilectione vobiscum, quibus ego me tertium fieri pro grandi munere cuperem, nisi et fortuna mea certe et indignitas prohiberet. Valere feliciter vos opto, et mei memores. Recommendo vobis Barbatum amicum meum.

Datum propere ult. Iannuarii.

[Parma, 31 gennaio 1342]

Inter varias quibus obsideor curas, Barbate carissime, quantum michi solamen attulerit predulcis vestre fraternitatis epistola verborum plurium opus est. Itaque de hac re tacere quam parcius loqui malim. De opuscolis quidem meis que maiori studio postulastis, quam vel illorum mereatur dignitas vel auctoris, excusari queso si non uberius vestre mos geritus voluntati. Obstant enim et occupationes proprie et curialium rerum irrequietissimus tumultus qui profecto tantus est, ut facilis possit stabiliorem licet animum convellere. Mitto tamen ex omnibus quattuor novissimas epistolas que michi anno hoc e manibus exciderunt, quibus illam addidi quam de Parma olim misi egregio domino Iohanni. Hanc – est quod mirari compulit – nominatim petebatis forte quia perierat illa quam miseram. Philologia Philostrati quam similiter poscitis tam confusa scripta est ut me preter per neminem legi possit. Ego autem si vacare potuissem nunquam passus esse in his ipsis epistolis hoc scripture ludibrium quod videtis. Sane quoddam magnum opus tui nominis est. Africam dudum ad laudem divine atque immortalis memorie domini nostri Regis inceperam. In quo invidente licet et repugnante fortuna id, si Deus faverit, qualecunque fuerit, Barbati mei limen in primis petet. Nulla me nunquam dies felicissime illi anime sacratissimoque cineri videbit ingratum.

Dum memor ipse mei, dum spiritus hos reget artus ut Vergilius noster ait. Patesceret...

[Avignone, febbraio-agosto 1343]

Inter curarum mearum turbulentissimas procellas gratissime michi tranquillitatis portum obtulisse visa est predulcis vestri melliflui oris epystola, quam nuper elegantissima colorum varietate distinctam et incredibili verborum artificio perpolitam, bis terque perlectam cum occupationum variarum occupatus sarcina deponere cogitarem, ipse michi lepos insitus ut decies blandiendo relegerem persuasit. In qua quidem illud expertus sum, quod de perfectis poematibus dici solet, ut ex crebriori scilicet lectione uberior delectatio proveniret. Nimirum fere omnia, que de ineffabili amoris imperio confusius apud clarissimos auctores magnis voluminibus explicantur, omnemque peripateticam materiam in qua poete quidam illustres tantum temporis ac studii posuerunt, luculentissimo quodam compendio intra pagine unius angustias redegistis. Mira vis ingenii, rara potestas eloquii! Animadverti sane totam narrationis seriem amantissimis quibusdam ac dulcissimis suspicionibus intertextam. Itaque subridens tacitus mecum dixi: indignabor posthac parcius casum meum rudis et inexpertus homuncio, quando iste vir tantus, quamvis sapientia preditus naturali, quamvis scientiarum omnium telis armatus, quamvis legum clipeo contectus et casside decretorum, aurate tamen cuspidis lacrimosum vulnus evitare non valuit: quod profecto quam profunde in visceribus suis insederit zelus indicat lamentantis. Sicut enim inter animi passiones inflammatus amor, sic inter amoris pestes ardens zelus et sollicitus obtinere non ambigitur principatum. Hinc quoniam iubetis ut adversus vos partes suscipiam defensoris, etsi tanto quidem duello fragilem hunc calamum obicere reformidem, huic haud dubie, nisi fallor, dilecte pariter ac ree, quam accusatio vestra persequitur, excusationis ingens prebetur occasio. Vulgata namque res est, quod quisquis amat non dubia tantum et formidolosa, sed etiam

omnia tuta timet,

sicut nature conscius Virgilius noster ait; et apud alium poetam:

credula res amor est;

et iterum:

Res est solliciti plena timoris amor;

denique unus etiam ex modernis:

Turbine perpetuo mentem timor angit amantis.

Profecto sic est: nusquam sine metu amor habitat, quamquam sepe sine amore sit metus. Nulli igitur sane mentis mirabile videatur si amor in vobis servat vetustissimum morem suum, ut, cessante licet omni criminum materia, inter flammas sic affecti pectoris suspicionis fumus emerserit. Cordis equidem vestri domine, cuius michi causam per vestras litteras commendastis, etsi ei insultaveritis delatione gravissima, nequaquam tamen innocentie patrocinium ademistis. Ceterum patronum pro qualitate negocii proque contradicentis eloquio nimis imparem deputastis. Ipsa, inquam, prorsus oculis meis ignota est: itaque novum pugne genus ingressus sum, quam nunquam viderim, cuius nec nomen audierim, defensurus. Feci tamen audentius, quia nec a vobis frustra commissum aliquid arbitrabar, nec tantum amicum iustitie <***> suo precepturum aliquid quod a iustitie terminis abhorreret. Ad hec in certe notitie locum opinio violenta successerat, quoniam non nisi verendam et prorsus egregiam matronam fore, quam alatus et faretratus ille puer tanto amatore dignatus est, inexpugnabili michi concluditur argumento. Sicut enim dissimilitudo morum ac nature est odii causativa, sic amorem constat ex similitudine procreari: quo fit ut quam ex tanto nobilium feminarum agmine maturo consilio pretulistis, necesse sit vobis esse simillimam. Quod cum ita sit, quid consequitur aliud nisi prudentem fore, castam, sobriam et modestam, suscepti beneficii memorem, piam, largam, preterea liberalem et in omni actione iustissimam, proinde contemptricem hominum reliquorum, unique duntaxat amoris vices fide purissima referentem? Nec me terruit ab adverso quod contra eam verbale bellum instituisse videremini. Sciebam enim quam dulces sunt amantium querele, quam bella brevissima, quanta discordantibus verbis animorum soleat esse concordia; memineramque Terrentiani illius verbi:

Amantium ira integratio amoris est.

Hiis atque aliis persuasionibus in opinione persisto, ut non facile crediderim quod mulier tantis circumfulta virtutibus in tantam laberetur insaniam, ut quenquam preponeret illi, cui morum integritate seu vite dulcedine nullum, quem ego quidem noverim nostri temporis, natura preposuit; quod illum parvi penderet, quo non sola civitas hec, sed omnis Italia gloriatur, in cuius serenissimi oris adspectum inhians scolarium turba suspenditur, quem non segnius stupentes advocatorum Parmensium chori cum veneratione suspiciunt, quam olim aut Marcum Tullium Ciceronem <Roma> aut Demosthenem mirabantur Athene moderantem pleni frena theatri (sic enim de illo scriptum legimus). Ponite igitur metum, queso, ni impossibile sit amanti; et si quid fortasse inter tot virtutum radios vidistis obscurius, cogitate id non tam ex illibata rerum veritate quam ex tenerrime zelantis delicatissimo iudicio processisse. Sicut sane sibi vel etatis vel conscientia forme lascivire permittit, citra tamen fame rubiginem et pudicitie lesionem – quod et in Claudia clarissima femina severior excusavit antiquitas et Cesar Augustus diutissime tulit in filia –, sic vobis iure proprio, si quid oculos vestros offenderit, accusare, et michi, qui vel iudex communi partium consensu vel spectator extra palestram huius ludi sedeo, non interdicitur vel ex arbitrio meo loqui vel equam, si sic dici debet, proferre sententiam.

Hactenus hec prosayco sermone processerint. Ad carminis autem iugum dispersas plurimisque iam diebus peregrinantes ab hiis laribus Musas, etsi sepe receptui cecinerim, congregare non potui. Parcat igitur urbanitas vestra, cui qualiacunque de arboribus meis poma furtim lecta pro tempore rusticanis vasculis offeruntur. Valere vos feliciter cupio.

[maggio 1344-febbraio 1345]

Pro hoc tam michi carissimo coniunctissimoque Lelio, quem Lelium Petri Stephani vulgo dicunt, moderne quidem sed generose romane originis, ac pervetuste vereque romane indolis viro, apud te, frater, preces meas fundo: perque amicitie fidem obsecro, ut in iis que dominus Tranensis Archiepiscopus super negotiis eius tibi dixerit, talem te exhibeas qualem in meis promovendis commodis atque honoribus exhiberes. Et quod tibi scribo Iupiter noster egregius sibi demum ut accipiat queso, cui suum Mercurium recommenda, nichil paterni sui ac dominici imperii recusantem. Vale, mi frater. Hic me Lelius, quamvis segnitie quadam ex fastidio rerum curialium suborta, et occupationum gravi sarcina recusantem compulit, ut bucolici carminis, quod in solitudine mea apud Vallem Clausam michi nuper in mentem venit, particulam saltem unam dedicatam eterne memorie sacratissimi domini nostri, regis, vel sic defessis digitis exararem, volens ut verbis eius utar, hoc pretium, parvum quidem, sed sicut ipse existimat, animis vestris gratum, vobis duobus, nec non et magistro N. de Aliphia premittere, quorum consiliis ac favoribus negotia sua ad votivum exitum perventura confidit. In quo, ne spes eius, si possibile est, ulla ex parte frustrentur, iterum atque iterum precor. Ceterum ut ecloge huius facilior sensus sit, noveris per argumentum, de quo hic mentio est, pastorem oculatum, circumspectissimum dominum regem, qui et ipse populorum suorum totus oculeus pastor fuerat, importari: per Ideum Iovem nostrum, qui in Ida Cretensi altus est: per Pythiam Barbatum meum, propter insignem amicitie gloriam, quam cum michi non arrogem, non Damon elegi esse sed Silvius, et propter insitum silvarum amorem, et quia hoc poetandi genus, ut dixi, in solitudine michi et in silvis occurrerat. Cetera clara sunt. Iterum vale.

Data in inferno viventium, XVIII Ianuarii.

Lelius antiquis celebratum nomen amicis

durat adhuc faustum nomen amicitiis.

Hic magno dilectus avo: placet ille nepoti,

Scipiadum geminus perpetuusque decor.

Tertius alter ego est: sed mentior: unus et idem,

dimidiumque animi vir tenet ille mei.

Dimidium dixi, totum dixisse decebat.

Faveris ergo michi, si sibi, care, faves.

[Avignone, 18 gennaio 1347]

Primum tibi, vir magnanime, pro tantarum rerum gloria an liberatis per te civibus pro tuis erga illos meritis et felicissimo successu restitute libertatis gratuler, incertus sum. Utrisque pariter gratulabor, utrosque simul alloquar, neque quos tam coniunctos rebus ipsis video, sermone disiungam. Sed quibus iterum verbis utar in tam repentino tamque inopinato gaudio? Quibus votis exultantis animi motus explicem? Usitata sordescunt, inusitata non audeo. Furabor me tantisper occupationibus meis, et homerico stilo dignissimos cogitatus, quod penuria temporis hortatur, tumultuaria complectar epistola.

Libertas in medio vestrum est, qua nichil dulcius, nichil optabilius nunquam certius quam perdendo cognoscitur. Hoc tam grandi bono et experimento tot annorum cognito lete, sobrie, modeste tranquilleque fruimini, gratias agentes talium munerum largitori Deo, qui nondum sacrosanctissime sue Urbis oblitus est, et eam servam diutius spectare non potuit, apud quam terrarum orbis imperium collocarat. Itaque, viri fortes et virorum fortium successores, si cum libertate sana mens rediit, non prius hanc quam vitam deserendam sibi pro se quisque cogitet, sine qua vita ludibrium est. Preteritam servitutem ante oculos assidue revocate! Sic etenim, nisi fallor, erit presens aliquando etiam quam vita carior libertas, ut si alterutro carendum sit, repperiri valeat nemo, cui modo quicquam supersit Romani sanguinis, qui non malit in libertate mori, quam in servitute vivere. Elapsus hamo piscis quicquid undis internatat metuit; excussa faucibus luporum ovis glaucos eminus horret canes; explicita visco volucris tuta etiam arbusta formidat. Et vos – michi credite – inescati hami false spei blanditiis et vos pestifere consuetudinis viscum et vos famelici luporum greges obsident. Circumspicite vigilantibus animis et videte ut, quicquid omnino cogitatis, quicquid agitis, libertatem sapiat! Ad hanc unam cure vigilieque vestre, ad hanc omnes omnium pertineant actiones; quicquid preter hanc agitur, vel irreparabilem iacturam temporis vel insidias extimate! Amor immeritus, quem ad tyrannos vestros longo usu forsitan concepistis, et affectionis indigne memoria omnis ex pectoribus vestris excidat! Et servus superbum dominum ad tempus colit, et clausa possessori suo avis alludit; et ille, si liceat, catenas excutiet, et hec, si detur exitus, cupido fugiet volatu.

Servistis, clarissimi cives, quibus omnes nationes servire consueverant, et quorum sub pedibus reges erant, sub paucorum infami tyrannide iacuistis; quodque ad doloris cedit et pudoris cumulum, adventitios et alienigenas dominos habuistis. Decoris vestri fortunarumque raptores, libertatis eversores dinumerate, singulorum origines recensete. Hunc vallis Spoletana, illum Rhenus aut Rhodanus aut aliquis ignobilis terrarum angulus misit. Ille vinctis post tergum manibus ductus in triumpho repente de captivo factus est civis. Imo vero non civis sed tyrannus, ut minime mirandum sit, si talibus Urbs Roma, si gloria, si libertas, denique si sanguis vester invisus est, dum antiquam patriam, dum proprie servitutis ignominiam, dum campis effusum sanguinem recordantur! Illud potius miror, unde vel vobis tam longa patientia viris Romanis et armatis, vel illis tam intoleranda superbia? Quid enim precipuum, cur tantopere sibi placeant, habent? Quibus inflantur et efferuntur flatibus virtutibusve, quarum nullum genus hominum pauperius usquam est? An superexundantibus divitiis, qui sine furtis ac rapinis famem sedare nequeunt? An ingenti potentia, que mox, ut vos viri esse ceperitis, nulla erit? An claritate nominis vel sanguinis et furtivo forsan aut precario domicilio gloriari possunt? Quid est autem, cur Romana prosapia glorientur? Impudentissime tamen id faciunt; et quia diu se Romanos esse mentiti sunt, ceu mendacio prescripserint, iam Romani sibi videntur; quodque utrum risu an lacrimis prosequendum sit nescio, iam Romanorum civium viluit nomen: non Romani cives, sed Romani principes appellantur. Sed minus indignor, dum eos etiam humanitatis oblitos video: nonne enim iampridem eo vesanie perventum est, ut non «homines» sed «dominos» dici velint? Proh nefas! In qua Urbe divus Cesar Augustus, mundi rector ac regnorum omnium moderator, edicto vetuit se dominum dici, in ea nunc mendici fures gravi iniuria se affectos putant, nisi domini vocitentur. O miserabilem fortune vertiginem, o mutationem temporis inauditam! Discutiantur umbre, pellantur errores, perveniatur ad verum. Utrum «homines» sint rationis expertes, viderint qui diffinitionibus rerum student; utrum «domini», vos quorum res agitur videritis, dum memineritis, in eadem urbe illos simul dominos et vos liberos esse non posse. Quod unum diffinire meum est, certe Romani homines non sunt. Horum omnium, quos inani nobilitatis titulo tam superbe fastidiosos videbatis, undecunque venerint, quolibet infelici vento delati sint, quecunque illos miserit barbaries, quamvis foro vestro obversarentur, quamvis stipati satellitum turbis in Capitolium ascenderent, quamvis superbo gressu Romanorum illustrium cineribus insultarent, nemo non peregrinus erat, et ut ait Satyricus:

Nuper in hanc urbem pedibus qui venerat albis:

verificatumque est illud alterius poete:

Solatia tantiPerdit Roma mali, nullos admittere reges,Sed civi servire suo.

Vobis vel illud utinam solamen miserie contigisset, ut uni saltem, seu civi seu regi, et non pluribus simul externis predonibus serviretis.

Sed verum est quod dixisse traditur ille famosissimus olim Romani generis hostis Hannibal, «preterita magis reprehendi posse quam corrigi». Ideoque ne amplius urgeam neu transacta vobis exprobrem, quin potius ut aliquod pudori vestro velamentum prebeam, fuerunt et maiores vestri sub regibus, iisque non semper Romanis, sed nunc Sabine, nunc Corinthie, quibusdam etiam, si credere libeat, servilis originis. Verum ut prospera sic adversa fortuna suum finem habet, et illorum et vestre libertati defensor insperatus adfuit, et suum Brutum utraque tulit etas. Tres iam hinc ex ordine celebrantur Bruti: primus qui Superbum regem expulit; secundus qui Iulium Cesarem interfecit; tertius qui nostri temporis tyrannos et exilio et morte persequitur: in hoc ambobus similis, quod gemine laudis materiam, quam inter se alii duo unitam dividunt, iste totam occupat, priori tamen quadam morum ac propositi occultatione similior: «iuvenis» uterque «longe alius ingenio quam cuius simulationem induerat, ut sub hoc obtentu liberator ille Populi Romani animus latens aperiretur tempore suo». Et illius quidem veteris Livius, princeps historie, huius autem vestri experientia testis est. Ille regibus, hic tyrannis contemtus primum, postea formidabilis. Illum legitis, hunc vidistis despectum ab hominibus, quibus equo iure vivere cum civibus extrema servitus, quibus nichil nisi iniustum atque insolens videtur esse posse magnificum. Illi humilitatem viri huius contemnebant atque calcabant, sub qua tam magnus animus interius tegebatur. Testis ego sibi sum, semper eum hoc, quod tandem peperit, sub precordiis habuisse, sed tempus idoneum expectabat; quod ubi adfuit, nichilo ille primus terribilior apparuit. Eductum corde «Lucretie cultrum tenens» nichilo virilius ille concivibus tunc suis libertatem reddidit quam iste nunc vobis.

Hoc interfuit, quod illorum patientia unius indignitate sceleris, vestra innumerabilibus flagitiis atque intolerabilibus iniuriis victa est. Pro quibus sanguinem vestrum totiens fudistis, quos vestris laboribus, vestris patrimoniis aluistis, quos publica inopia ad privatas copias extulistis, hii neque vos libertate dignos iudicarunt, et laceratas reipublice reliquias carptim in speluncis et infandis latrocinii sui penetralibus congesserunt; nec pudor apud gentes vulgandi facinoris aut infelicis patrie miseratio pietasque continuit, quominus post impie spoliata Dei templa, occupatas arces, opes publicas, regiones Urbis atque honores magistratuum inter se divisos – qua una in re turbulenti ac seditiosi homines et totius relique vite consiliis ac ratione discordes inhumani federis stupenda societate convenerant – in pontes, in menia atque immeritos lapides desevirent. Denique post vi vel senio collapsa palatia, que quondam ingentes illi tenuerunt viri, post diruptos arcus triumphales, unde maiores eorum forsitan corruerunt, de ipsius vetustatis aut proprie impietatis fragminibus vilem questum turpi mercimonio captare non puduit. Itaque nunc heu dolor! heu scelus indignum! de vestris marmoreis columnis, de liminibus templorum, ad que nuper ex toto orbe concursus devotissimus fiebat, de imaginibus sepulcrorum, sub quibus patrum vestrorum venerabilis cinis erat, ut reliquas sileam, desidiosa Neapolis adornatur. Sic paulatim ruine ipse deficiunt, ingens testimonium magnitudinis antiquorum. Et vos, tot millia virorum fortium, coram paucis latrunculis non aliter quam in capta urbe crassantibus, ceu totidem non tam servi quam pecora; cum publice matris membra discerperent, siluistis. Nimirum super vos enim sortem iecerant, quis huic, quis illi cederet in predam; et quod imbelli civitati Athenarum miramur et indignamur obtigisse, cum legimus eam ornamentis suis omnibus et luminibus orbatam ad triginta tyrannorum arbitrium pervenisse, hoc in Urbe Roma, domitrice orbis, urbium ac terrarum domina, sublimis adhuc Imperii et summi Pontificis titulis illustrata, potuisse contingere, ut non multo plurium forte, etiam paucorum tyrannorum libidinibus subiaceret, nemo quidem usque ad hoc tempus, qui satis indignaretur, inventus est. Quis illorum, precor, umquam a vobis servili aliquo nisi eorum sordido contentus obsequio fuit? Servis paulo cultioribus ipsisque etiam iumentis parcitur, etsi non eorum caritate, at saltem damni metu: vobis quis pepercit unquam? Quis non unumquemque vestrum hieme et nocte media, dum ubertim pluit aut fulminat, care gremio coniugis avulsum vel in periculum mortis misit vel nivosis montibus ac limosis paludibus ceu vile mancipium circumduxit?

Experrecti tandem ex tam gravi sopore videmini, ideoque si preteritarum feditatum pudet ac penitet, aciem mentis acriter adversus omnes casus exacuite, ne quis forte luporum rapacium, quos a vestris ovilibus repulistis et qui etiam nunc assidue septa vestra circumstrepunt, ululatu ficto aut specie alia blandiore, unde violenter exivit, fraudulenter irrumpat. Nisi enim hoc provideritis – quod omen venti auferant, et quod nedum cernere sed cogitare etiam abhorret animus – nolite credere eamdem illos quam extulerunt famem recreaturos, sed multo rabidiorem et magis magisque tractu temporis efferatam. Eque gregis sanguinem sitiunt et pastoris, et libertatem vestram et liberatoris vestri gloriam miseriam atque ignominiam suam ducunt. Adversus hos hostes fidenter insurgite: pauci et contemptibiles erunt, si vos unum eritis.

Sed multum timeo, quia multum diligo, eademque ratione multum audeo; amor enim et pavidos facit esse securos. Scio quidem in illa tempestate Reipublice, cuius supra memini, fuisse qui paucorum tyrannidi adversus libertatem omnium faverent, idque non ab obscuris, sed a preclarissimis adolescentibus atque ipsius liberatoris filiis admissum, quibus et mixti sanguinis nexus et consuetudo longior et familiarior convictus oblivionem sui ipsius invexerant; eos ille tamen orbitate forsan infelix, sed virtute animi felicissimus pater merita morte multavit, sanctius extimans sibi filios eripi quam patrie libertatem. Idemque prorsus in hac tempestate permetuo, eoque magis, quo fragiliora nunc et volubiliora sunt pectora. Quam multos futuros arbitramur, quibus vel mixto sanguine cum tyrannis vel miserrima consuetudine serviendi persuasum sit, dulciorem esse servilem crapulam quam sobriam libertatem, qui se grande aliquid assecuturos putent, si salutentur in publico, accersiantur, fatigentur obscenis imperiis, tandem infames et sordidi parasiti iniquis mensis assideant tyrannorum atque aliquid de reliquiis gule tam capacis absorbeant! Hec enim profecto, non alia sunt miserorum solatia, hec tantorum discriminum ac laborum premia.

Tu vero, vir fortissime, qui tantam labentis reipublice molem piis humeris subiisti, nichilo segnius adversus tales cives quam adversus crudelissimos hostes armatus invigila! Iunior Brute, senioris imaginem ante oculos semper habe: ille consul erat, tu Tribunus. Si conferimus dignitates, multa quidem a consulibus adversus plebem Romanam animose dicta, multa etiam atrociter facta sunt, cuius tribunos constantissimos defensores semper accepimus. Quodsi consul ille studio libertatis filios interemit, quid Tribuno tibi agendum sit in ceteris vides. Si fidele consilium non respuis, nil sanguini tribues vel amori. Quem libertatis inimicum senseris, scias, hunc non magis amicum tibi esse posse quam sibi, dum utrique, quod prestantissimum habet, tendit eripere.

De urbe Roma loquebatur Sallustius, ubi ait: «in tam magna civitate multa et varia ingenia sunt». Quot autem in eadem modo sunt, qui exiguo pretio facile se ipsos et universam rempublicam atque omne divinum humanumque ius perderent? Bene nobiscum agitur divinitus, si maior populi pars unum sentit, si torporem quo premebatur excussit. Magnum et formidatum nomen est quamvis afflicti populi Romani. Magne opes, magna presidia, si consilio gubernentur: abunde per se ipsum potest, modo velle unum incipiat. Incepit autem et iam vult: qui enim contra sentiunt, non de populi, sed de hostium numero sunt habendi, quibus velut pravis humoribus exoneratum reipublice corpus quo tenuius eo expeditius validiusque remanebit. Adsit providentia nec animus desit, robur quippe non deerit, non modo ad libertatem tuendam, sed etiam ad imperium repetendum. Quantum vero conferet recordatio vetustatis et mundo dilecti nominis maiestas? Quis non Rome ius suum prosequenti prosperos optet eventus? Tam iuste cause patrocinium Deus hominesque suscipient. Italia, que cum capite egrotante languebat, sese iam nunc erexit in cubitum; si persisteritis in incepto et letus rumor invaluerit, mox sospes et iocunda consurget. Boni omnes qui poterunt, auxilium ferent: quibus posse negabitur, votis saltem et precibus adiuvabunt. Contra autem proditores patrie et hic gladio ultore ferientur et apud inferos meritas penas luent, quas eis non novi tantum doctores, sed poete etiam veteres comminantur. Hii sunt enim, quos in acerrimo suppliciorum circulo Maro conclusit:

Vendidit hic auro patriam dominumque potentemImposuit, fixit leges pretio atque refixit.

In hoc igitur genus hominum seu potius beluarum, dicam quod sentio, omnis severitas pia, misericordia omnis inhumana est.

Tu quidem, vir, tibi egregie ad immortalitatem nominis aperuisti aditum. Perseverandum est, si cupis ad terminum pervenire: alioquin scito quod quanto clarius principium fuit, tanto obscurior finis erit. Hoc autem calle gradienti multa periculosa, multa perplexa, multa aspera se ostendent; sed virtus arduis, patientia difficilibus delectatur. Ad laborem gloriosum nascimur: quid ad quietem inertissimam suspiramus? Adde, quod et multa difficilia primum aggredientibus visa sunt, que longius progressis apparuere facillima. Quamquam quid ego de qualitate rerum disputo, cum multa quidem amicis, plura parentibus, omnia patrie debeamus? Itaque etsi infestis cuspidibus cum sceleratis hostibus concurrendum fuerit, concurres tu prorsus imperterritus Bruti ipsius exemplo, qui oblatum in acie Superbi regis filium occidit, mutuis ipse vulneribus occumbens; ita, quem urbe depulerat, in Tartarum usque persecutus est. Tu vero victor incolumis illis pereuntibus consistes, et si utique cadendum sit reddendaque patrie vita, illis ad inferna properantibus, celum petes, quo tibi virtus et tuorum caritas viam stravit, eterne fame vestigium hic relinquens. Quid aliud sperare licet? Romulus Urbem condidit: hic, quem sepe nomino, Brutus libertatem, Camillus utramque restituit. Quid ergo inter hos teque, clarissime vir, intererit, nisi quia Romulus urbem exiguam fragili vallo circumdedit, tu omnium que sunt et que fuerunt permaximam civitatem validissimis muris cingis? Brutus ab uno, tu a multis tyrannis usurpatam libertatem vendicas. Camillus ex novis et adhuc fumantibus, tu ex iam pridem desperatis ac veteribus ruinis eversam restituis. Salve, noster Camille, noster Brute, noster Romule, seu quolibet alio nomine dici mavis! Salve, Romane libertatis, Romane pacis, Romane tranquillitatis auctor! Tibi debet presens etas quod in libertate morietur, tibi posteritas quod nascetur.

Duo quidem a te dictu levia, sed effectu saluberrima nominatim petere, vir illustris, institueram: tu me in altero sponte preveniens efficis, ut alterum petiisse satis sit. Sic enim fama de te loquitur: solitum per singulos dies, ex quo ad reipublice regimen ascendisti, luce prima, antequam publici privatique negotii quicquam agas, venerandum Dominici Corporis sacramentum cum multa devotione et exactissima tue mentis discussione suscipere. Hoc nimirum sapientis fragilitatem corporum et vite brevitatem reputantis et impendentes undique casus varios circumspectantis viri opus est. Servasset, ut auguror, hunc morem, si ad hec tempora pervenisset, servavitque quoddam simile, quantum obducta tenebris et etheree lucis egens permisit etas, ille Romanorum ducum longe clarissimus Africanus. Reliquum est igitur, ut, quotiens seu discumbens forte seu insomnis iacens seu quid aliud corpori tribuens aliquid otiosi temporis nactus eris, animo etiam sui generis alimenta ne subtrahas. Lege dum vacat: quando id ex commodo non potes, legentes ausculta. Habes et huiusmodi rei ducem imitatione dignissimum Augustum, de quo ita scriptum est, «quod in lectulum transgressus non amplius cum plurimum quam septem horas dormiebat ac ne eas quidem continuas; sed ut in illo temporis spatio ter aut quater expergisceretur, si interruptum somnum recuperare, ut evenit, non posset, lectoribus vel fabulatoribus accersitis». De eodem legitur quod tam parcus temporis dispensator fuerit, ut inter «tondendum radendumque legeret aut scriberet». Tibi autem in hoc precipue rerum statu quid legendum audiendumve sit potius quam maiorum tuorum res geste et, quorum nulla abundantior urbs est, omnis virtutis exempla domestica? Est sane in libro De origine illius Censorii Catonis senis «solitos canere ad tibicinem de clarorum hominum virtutibus». Id non exigo, quamvis et hoc interdum scintillare animos et ad imitandum exardescere faciat: michi autem satis erit, si coram te crebro Romani annales et historie relegantur. Et tecum quidem hactenus.

Vos vero, nunc primum veri cives, hunc virum celitus vobis missum credite, hunc ut rarum aliquod Dei munus colite, pro salute eius animas vestras exponite! Licuit et sibi cum reliquis in servitio degere, et quod tam magnus populus sponte subierat iugum pati; licuit, si id molestum videretur, procul a conspectu miserrime Urbis effugere, et, quod quosdam summos viros fecisse novimus, spontaneo exilio suum caput contumeliis eripere. Retraxit eum solus amor patrie, quam cum in eo statu deserere sacrilegium putaret, in hac sibi vivendum esse, pro hac moriendum statuit fortunas vestras miseratus. In quam precipitem locum venerit, videtis: opem ferte, ne corruat! Cogitate, queso, quotiens vos periculo mortis pro tyrannis superbissimis et ingratissimis obtulistis, dum ferro decernitis, non ubi res vestre, sed illorum sint, hoc est: quis potissimum regnet, quis licentius rapiat, spoliet, laniet, spargat, occidat. Ausos pro indignis dominis et pro obscena servitute tam grandia audere aliquid pro vobis et pro libertate dignum est, pro qua inventus est et qui Urbe reges et qui vita Cesares spoliaret. Dicite michi: si Romanorum regum et imperatorum licentiam non tulistis, alienigenarum predonum tamdiu cruentam rabiem et inexplendam avaritiam preferetis? Non ita Deum a piorum consiliis aversum reor. Vivere sub illis est tristius quam sine illis mori. Audendum preterea aliquid pro filiis vestris, pro coniugibus, pro parentum canitie, pro avorum tumulis, postremo nichil non audendum pro Republica, cuius caritas Decios coegit, ut devotis corporibus ad mortem irent; Marcum Curtium, ut se in horribilem illam terre voraginem eques armatus immergeret, Horatium Coclitem, ut armis onustum corpus, quod muri loco legionibus hetruscis obiecerat, in Tyberini amnis vortices effracto ponte dimitteret; Gaium Mutium Scevolam, ut erranti dextere inferret mirandum ipsis hostibus formidandumque supplicium; Atilium Regulum, ut, cum manere domi posset, ad irati carnificis tormenta remearet; duos Scipiones, ut in Hispania morientes iter Carthaginensium, quando aliter non poterant, corporibus suis et morte precluderent, horumque alterius natum, ut exul inops inglorius mori mallet quam libertatem populi ulla ex parte concutere, alterius, ut privatus Tiberii Gracchi turbidos motus morte comprimeret; multos item alios, ut adversus tumultuosos cives eodem remedio uterentur; Marcum denique hunc recentiorem Catonem, qui agnomen a morte sortitus est, ut sibi ipse manus ingereret potius quam tyranni eiusdem, licet singularis et unici viri, vultum et servientem patriam videret. Singulos enumerare curiosum est, apud illos presertim quorum de sanguine non viri tantum, sed eiusdem unanimis et iuncti propositi illustres etiam familie surrexerunt, cuius rei testis est Cremera sexque et trecentorum Fabiorum clarus simul et miserabilis casus, nec familie modo, sed legiones, sed exercitus, quibus ruere in mortem pro patria dulce fuit; ad hoc cum in eo ipso Capitolio, ut auguror, ista relegenda sint, de cuius olim vertice vir acerrimus Manlius, qui eius paulo ante custos fuerat, ob id solum quia libertati, cui faverat, insidiari et egregio cepto dissimiles exitus spectare videbatur, preceps impulsus est idemque saxum habuit et eximie laudis et supplicii monumentum exemplarque reliquit perpetuum similia non audendi. Nec vero sibi quisquam falso persuadeat, eos, qui pro libertate excubant, qui hactenus deserte reipublice partes suscipiunt, alienum agere negotium. Suum agunt: in hac enim una reposita sibi omnia norint omnes, securitatem mercator, gloriam miles, ubertatem agricola, postremo in eadem religiosi cerimonias, otium studiosi, requiem senes, rudimenta disciplinarum pueri, nuptias puelle, pudicitiam matrone, gaudium omnes invenient. In hoc tam publice tamque privatim salutare negotium omni publica et privata ope Romani cives intendite: huic uni relique cedant cure; si hanc omittitis, in quantalibet occupatione nichil agitis; si huic incumbitis, etsi nichil agere videmini, cumulate tamen et civium et virorum implestis officia. Deleatur, oro, de medio vestrum civilis furoris omne vestigium; incendium, quod in vobis tyrannorum flatibus exarserat, liberatoris vestri monitis et mutua benivolentia restinguatur. Unum ex omnibus certamen assumite, non uter potentior, sed uter melior, uter patentior, uter patrie amantior civis sit, uter vicinis humilior, uter tyrannis infestior! Certate vicissim cum Tribuno, an ille ad honesta imperia prudentior an vos ad obedientiam promptiores; et si fortassis amor, quo nichil solet esse validius ad coniunctionem animorum, non satis virium haberet, habeat communis utilitas: eo vinculo nexi herete invicem tenaciter atque pacifice, et tradita vobis a patribus vestris non nisi in hostes publicos arma convertite. Horum exilio, egestate, suppliciis illorum cineri pulcherrimas inferias date! Qui hec si, dum aguntur, viderint, exultabunt, si autem previdissent, equanimius expirassent.

Sed iam vereor ne plus equo vos in verbis detineam, hoc presertim tempore, cum factis potius opus est. Que quoniam neque professioni neque fortune mee suppetunt, quod unum auxilii genus habeo, verba transmitto. Et primo quidem clarissimis rumoribus excitatus invidi, fateor, honori vestro, fortunamque meam multiplicibus querelis oneravi, quod me presentis tanti gaudii fecisset exsortem. Sed ne exsortem fecerit, venit ad me per terras et maria mea virilis portio letitie. Itaque calamum festinabundus arripui, ut in tanto tam celebri libertatis populi consensu vox mea de longinquo saltem audiretur et vel sic Romani civis officio fungerer.

Ceterum quod soluta oratione nunc attigi, attingam fortasse propediem alio dicendi genere, modo michi, quod spero quidem et cupio, gloriosi principii perseverantiam non negetis. Apollinea fronde redimitus desertum atque altum Helicona penetrabo: illic Castalium ad fontem Musis ab exilio revocatis ad mansuram glorie vestre memoriam sonantius aliquid canam quod longius audietur. Vale, vir fortissime! Valete, viri optimi! Vale gloriosissima Septicollis!

[Avignone, giugno 1347]

Non desinam quotidie tibi ascribere, magis ut quidquid de te michi parturit animus meus primus omnium scias et tui sollicitudinem apud te potissimum deponam, quam ulla responsionis tue spe. Hanc enim, fateor, cupio potius quam expectem inter tantas et tam varias curas tuas. Hoc igitur primum scio, te in altissima specula constitutum, nec Italorum tantum, sed omnium omnino mortalium, neque eorum modo qui nunc sunt, sed eorum etiam qui omnibus seculis nascentur, aspectui iudicioque ac sermonibus expositum onus ingens sed preclarum, ac pulcherrimum sed singularis et gloriosi negotii suscepisse. Nunquam te presens etas, ut reor, nunquam posteritas silebit. Ceterum sermones hominum pro uniuscuiusque libidine varii atque discordes sunt; propositum tuum, nichil ipso quod inhabitas Capitolii saxo immobili mobilius, ventorum flatibus non mutatur.

Unum sane an scias, an cogites, an ignores nescio: litteras tuas, que istinc ad nos veniunt, non extimes apud eos, quibus destinantur, permanere, sed confestim ab omnibus tanta sedulitate transcribi tantoque studio per aulas Pontificum circumferri, quasi non ab homine nostri generis, sed a superis vel antipodibus misse sint. Ad quarum litterarum tuarum suspitionem vulgus omne circumfunditur. Nunquam Delphici Apollinis oraculum in tot sententias tractum fuit, in quot intellectus verba trahuntur tua. Circumspectum igitur animum laudo, quo tam irreprehensibiliter hactenus stilum tuum temperare studuisti. Ut imposterum magis magisque studeas, hortor ac deprecor. Sic enim in verbis tuis et magnanimitas scribentis et populi Romani maiestas elucescit, ut nec reverentia Romani Pontificis nec honor debitus obscuretur. Hoc eloquentiam, hoc sapientiam tuam decet, posse sic ea, que contraria videntur sed non sunt, miscere, ut unumquodque suam teneat dignitatem. Nonnullos obstupescere legentes vidi, ut sic in litteris tuis modestie certantem fiduciam viderent, ut ambigua victoria pares essent, nec in eam palestram aut degener metus aut superbie tumor irrumperet. Vidi hesitantes, an res tuas an verba potissime mirarentur, nec abnuentes, quin libertatis beneficio Brutum eloquio Ciceronem dicerent, ad quem Catullus Veronensis ait: Disertissime etc. Fac igitur ut cepisti: sic scribe tanquam omnes visuri sint, nec visuri tantum, sed agnitorum ictibus impulsuri et evertere tentaturi.

Iecisti fundamenta validissima: veritatem, pacem, iustitiam, libertatem; super illis edifica. Quidquid enim erexeris, firmum erit, adversus que quisquis impegerit collidetur. Qui contra veritatem venerit, mendax erit, qui contra pacem, inquietus, qui contra iustitiam, iniquus, qui contra libertatem, arrogans et impudens.

Laudo etiam, quod apud te omnium epistolarum, quas ad quaslibet terrarum partes miseris, exempla permaneant, ut et dictis dicenda conveniant, et si quando casus fuerit, conferre valeas aliena cum tuis. Id te facere data michi litterarum tuarum indicio est, ubi magnificentissime subscribis liberate reipublice anno primo. Reficiendorum annalium propositum sapit. Id verbum solatur, placet et delectat.

Et quoniam tu in agendo occuparis, donec ingenium rebus par inveneris, ego tibi, nisi Deus..., in eam rem ingeniolum hoc et hunc calamum spondeo, pro virili parte, ut ait Livius, principis terrarum populi memorie succursurus; nec cedere paululum indignabitur Africanus meus. Vale, Vir clarissime!

[luglio 1347]

Non facile dici potest, optime Vir, de eventibus ceptorum tuorum quam sollicitus quamque suspensus sim. Sic me Deus diligat, ut quodammodo particeps michi videor et periculi et laboris et glorie. Et revera nec volo dissimulare nec possum, quin in acie verbis disceptantium de rebus tuis, quociens fortuna me presentem facit, primas susceperim partes. Nota loquor, et michi populus testis, quanto semper fervore animi quantoque studio adversus oblatrantes de tribunatus tui iustitia et de intentionis sinceritate animi disserui, nec retro nec ante respiciens, nec attendens, quos sermone pungerem, quos mulcerem. Multos michi quos conciliaveram convictu, verbis alienavi, nec miratus sum. Sciebam enim, verissimum Terentianum esse illud Obsequium amicos, veritas odium parit, nec multi facio, quis me accuset, si absolvit conscientia. Hec prefari libuit, ne forte frequentiam litterarum et sedulitatem in me supervacuam mirareris. Neque enim ut absens et de longinquo finem spectans, sed in acie media presens sum, vel victurus ingenti prelio vel vincendus; ideoque et dies curis et quies turbatur insomniis, et dormiens et vigilans laboro et quietem nulla pars michi temporis largitur. In hoc statu unum michi solatii genus est calamus: ut illum in manibus habeo, tecum sum, loqui incipio non quod dictu pulchrius, sed quod prius occurrit, neque tam coloribus sermonum studeo quam ut stilo quolibet in auribus tuis animi mei curas et pregravatum pectus exonerem. Que cum ita sint, epistolas meas sic inspicias, ut ab eis expectes potius familiare colloquium quam dictamen. Rerum enim tuarum curis anxius hoc per diem, hoc per noctem cogito, et quoniam memoria fugax atque volatilis est, ne confestim evanescat, litteris eam tenacibus illaqueo et diurnos quidem cogitatus sero domum repetens, nocturnos mane consurgens scribo; neque si impetum sequerer, dies ulla sine litteris preteriret.

Quid autem de te proxima nocte, nescio an pervigil an semisopitus, cogitaverim an viderim dicam. Videbar te videre in medio et altissimo mundi loco, tam supremo prerupti montis vertice, ut prope celum tangeres. Quidquid de nostris montibus videram, quidquid de peregrinis audieram seu legeram, planities deiecta videbatur; ipse cantatus utriusque lingue vatibus Olympus humillimus collis erat. Nubes longe sub pedibus, sol non multo super verticem ferebatur. Caterva te virorum fortium stipabat, tu medius et cunctis sublimior sedebas radianti solio, tanto mortali specie augustior atque fulgentior, ut ipsi et Phebo movisse videreris invidiam. Volvebar in circuitu, et ecce tantus populus sub oculis meis erat, ut eum nec metiri animo possem, et quasi pre stupore deficerem. Percunctabar attonitus unum ex iis, qui proximi constiterant, quidnam miri quidve prestigii viderem; neque enim reri me unquam potuisse vigesimam illius populi partem terras incolere. 'Nec fallebaris', respondit ille; 'non enim hic presentis tantum, sed omnis venturi evi populum convenisse noveris illius imperio, in cuius manu omnis mundi pars, omne genus hominum, omnis temporum cursus est.' 'Et quid hic? Nunquam omnes tam intenti fuerunt.' 'Eventum', inquit, 'viri illius expectant' – et ad te oculos erexit – 'de quo, ut vides, non terra solum, sed celum ipsum atque astra dissentiunt.' Et his addidit: 'Audisne murmur ethereum?' Intendi aurem, et ecce velut adventante procella tonitruum raucum de nube longinqua. 'Mars', inquit, 'fulmen minatur, sed Iupiter est tranquillus.' 'Et quid putas', inquam: 'quis huius tante expectationis exitus?' 'Deus', inquit, 'solus novit. Sed quisquis erit, latere non poterit nec sileri; omnis hic populus semper meminerit et loquetur. Quantum tamen humanis coniecturis previdere licet, vivax et perennis erit huius viri gloria, modo ventos non timeat; nec timebit. Quid enim metuat, cui fixum sit, si oporteat, pro virtute mori? Unum vereor, ne quorumdam ex eis, qui secum in eiusdem cacumine montis sunt, fides titubet, oblique nimis aliena cernentium, eorum scilicet, qui ad preeminentiam non rectis tramitibus aspirant et deiecto illo se solium eius invasuros putant. Sed falluntur. Si inde sibi caverit, tutus est.' 'Heu!' inquam, 'ulline hominum tam ferox inhumanitas, ut quo duce ad tantum glorie culmen ascenderit, de illius cogitet ruina? Quid, Deus bone, amentie, quid furoris, sospitatorem suum non ut se ipsum salvum cupere? Quid autem illi, si unus hic – quod Omnipotens avertat! – rueret, quid agent? Quo duce consistent? Uno verbo: quo usque miseri omnes precipites post ipsum ruent?' 'Sic enim', inquit, 'livor, quo in orbem terrarum mors introiit, certus est: nedum dolore impulsus alteri noceat, sua damna circumspicit. Melius tamen spero evasurum omnes fortune laqueos, quia cum illo Deus est'. 'Post hoc audiendi avidum linquebat. Ego autem manu prendens: 'Quo', inquam, 'properas?' 'Nocte', inquit, 'fugiente festino'... Et ego: 'Hoc saltem michi ne subtrahas: quis hominem hunc tam alte labor extulit, quod studium, que fortuna?' At ille Virgiliano versiculo elegantissimo fretus in tempore: 'Ex paucis', inquit, 'est

quos equus amavitIupiter aut ardens evexit ad ethera virtus.'

Hoc dicens aurora iam rutilante disparuuit. Et ego vel ad me reversus vel experrectus sum. Vale vindex libertatis unice!

Magistro Iohanni, Excellentie tue nuntio, testis ego sum, testis Curia, testis est veritas tanta cum fide in tuis et reipublice negotiis se gessisse, ut principali laude et honore, nisi fallor, et gratia dignus sit. Quod etsi me tacente noveris, tamen credidi non tacendum.

[Valchiusa, agosto-settembre 1347]

Nuper ex procellis huius curie, que Romana dicitur, inter quas egre iam senior navita, sed adhuc rudis et inexpertus navigo, in solitudinis assuete portum fugiens abivi ac Vallem clausam ex re nuncupatam petii. Locus est XV passuum millibus ab hac turbulentissima civitate et sinistra Rhodani ripa semotus, adeo tamen hoc tam parvo spatio dissimilis, ut ab ultimo occidente in extremos solis ortus transiisse videar, quotiens hinc digrediens illuc pergo. Nichil simile preter celum: alter hominum, alter aquarum, alter terrarum habitus. Surgit hinc Sorgia inter clarissimos atque pergelidos fluvios numerandus et crystallinis undis et smaragdeo alvei nitore spectabilis et sine exemplo vicissitudine modo tumentis, modo subsidentis fontis insignitus; quem miror a Plinio Secundo positum inter memorabilia provincie Narbonensis; et Arelatensis enim rus est, ubi me extra Italie fines adamantine necessitatis laquei morantur, studius meis aptissimum matutinis simul et vespertinis umbris collium et apricis vallium recessibus ac late tranquilla solitudine, in qua plura ferarum videas quam hominum vestigia, magno preterea perpetuoque silentio, nisi quatenus fugientis aque murmur aut pascentium in ripis mugitus boum et cantus volucrum audiuntur, de quo plura dicerem, nisi quia ille locus preter raras nature sue dotes iampridem longe lateque meis carminibus notus est.

Illuc igitur cum avide confugissem, tum ut aliquantisper animum et aures fessas urbanis tumultibus recrearem, tum ut aliquibus ceptis meis, quibus premor ac pregravor, supremam imponerem manum, ipsa silvarum facies hortata est, ut silvestre aliquid et incultum canerem. Igitur ad Carmen Bucolicum, quod estate altera eadem valle cecineram, unum capitulum, sive, ut in re poetica non nisi poeticis utar verbis, eglogam unam addidi, et quoniam illius lege carminis silvas exire prohibeor, duos pastores eosdem, germanos fratres, colloquentes feci, quod tibi, Vir studiosissime, multiplicum curarum tuarum solatio transmisi. Sed quia natura huius generis scriptorum hec est, ut, nisi illo ipso qui edidit exponente, divinari possit sensu eorum forsitan, sed omnino non possit intelligi, ne te summis Reipublice factis intentum cogam unius pastoris scilicet verbis intendere, ac ne in nugis meis vel momento temporis divinum illud occupetur ingenium, paucis tibi patefaciam propositi mei summam.

Duo quidem pastores duo sunt civium genera in eadem urbe habitantium, sed de Republica longe discordantium; alter est Martius, hoc est bellicosus et inquietus, scilicet a Marte, quem conditoris nostri parentem finxit antiquitas, nominatus, erga genitricem pius et sibi compatiens. Genitrix autem Roma est. Alter frater eius est Apicius, quem magistrum coquine novimus, per quem voluptatibus et inertie deditos licet intelligere. Inter hos sibi de pietate vetuste matri debita magna contentio est, super restituenda presertim domo eius antiqua, que domus Capitolium est, et ponte, quo rus suum petere solebat, qui pons Milvius est, supra rivum, hoc est Tiberim, ex alto Apennini vertice descendentem. Iter illud ad veteres hortos et ad Saturni domos, hoc est ad Hortanam civitatem veterem ac Sutrium ducit, et ad umbrosa Tempe: hoc est ad Umbriam, in qua est Narnia et Tudertum et alie multe, et ulterius in Tusciam, cuius populos a Lidorum gente profectos esse non ignoras. Pastor autem, de quo illo loco fit mentio, qui fures in ponte reperit et occidit, Marcus Tullius Cicero est, qui ut nosti supra pontem Milvium coniurationem reperit Catiline. Bene pastor, quia consul; bene argutus propter eloquentie principatum. Silva quidem, cui pontis ruina damnosa est, et grex patria est et populus Romanorum. Coniuges et filii quibus neglecta matre studet Apicius, terre et eorum vassalli sunt. Antra autem que nominantur, arces sunt potentium, quarum fiducia calamitatibus publicis insultabant. Vult autem Apicius non refici Capitolium, sed Romam lacerari et in duas partes discerpi, ut alterne nunc apud hos, nunc apud illos summa rerum sit. Alter ad unitatem nititur, et in eo quod ad refectionem Capitolii maternas etiam divitias commemorat, vult Roman adhuc potentem, si filios habeat unanimes, que scilicet et oves et iuvencos pascit, plebem scilicet humilem et populum fortiorem. Inter ceteras autem fortune prioris reliquias et salis occulti meminit, per quem licet simpliciter publicos ex sale redditus, qui ut audio magni sunt, possimus accipere, melius tamen accipe sapientiam Romanorum diutius metu tyrannidis occultatam. Qua de re sic altercantibus, volucer supervenit, hoc est

Fama malum quo non aliud velocius ullum,

ut ait Maro. Hic volucer curas eorum vanas arguit et iurgia superflua, nuntians ipsos a matre abdicatos, iuniorem fratrem matris consensu domos erigere, silvas regere, eisque silentium indicere, gregibus animalium canentem dulciter, hoc est leges iustissimas ferentem et nociva repellentem. In quibus sub ferarum vocabulo quorumdam ex tyrannis vel nomina vel naturas vel armorum signa recondidi. Frater iste iunior hactenus est tu. Cetera clara sunt. Vale mei memor, Vir illustris!

[Valchiusa, fine estate 1347]

Orationem Tullianam pro Licinio Archia, quam pollicitus sum tibi, presentem mitto refertam miris poetarum laudibus. Iuvabit puto fide digno teste cognoscere, quod studiis quibus delectamur preco ingens et preclarissimus Orator accesserit, cuius rei admonuisse te velim, ut rem licet parvam in pretio habeas. Neve pro una tres eiusdem oratoris remisisse te pigeat, quas fateor ipse mecum detulissem, et sicut uno, sic duobus te libris uno tempore spoliassem per fiduciam, nisi propere Philippicas dimisissem, neque id eo proposito ut eis perpetuo careres, sed ut accuratius et littera floridiore transcriptas ad te quamprimum remitterem. Ego enim usque adeo vetustati oculos assuefeci ut novam scripturam qualemcunque fastidiam. Super hoc nichil amplius. Tuus sum et Lapum meum lappis tenacissimis amoris obsitum fuisse nunc sentio, a quo divelli nequeo. Sic te semel complexus animo inhereo. Feliciter vale.

Franciscus Petracch. tuus Parme, octavo Idus Ianuarii festinanter valde.

Parma, 6 gennaio [1351]

Literas tuas iocundissime perlegi: presentem enim michi te presentesque vivas voces tuas et exoptatam faciem fecerunt. Nichil in eis vidi quod vel trasonem redoleat vel gnatonem, parce suspicionibus, sed lucidum ac sincerum pectoris affectum. Cuius tamen extimatio quam vera sit ab experto quidem tu, fidissimum caput intelliges. Iudicantis gravem atque stabilem esse animum oportet; volatilis Amor est. Amictu varie cogitationis indutum; nudus est. Lynceis luminibus; cecus est. Etate integra; puer est. Pacificum et inermem; faretratus est. Rectum et inflexa sectantem; procurvo gaudet arcu. Innocuum; nulli parcit. Que cum ita sint, non inepte dicitur amor obesse iudicio. Ego tamen te in rebus meis semper sic errare cupio, ne si forte pressius adspicias, despicias, et quo plus nosse ceperis minus ames. Ac hactenus.

De reliquo sic habe: nichil te silentio agere: extorquebo quod celatum vis, alioquin tu ex me tacendo elicies quod non vis: ut liber scilicet quem donatum cupis ad te redeat. Neque enim michi ad renovandum tui memoriam hoc vel altero quolibet amoris opus est pignore. Occupasti animam et cuius oblivisci nequeo vel meminisse quidem possum. Vale felix. Patavii, VIII Idus aprilis. Franciscus tuus

Cetera Iohannes noster. Rescribenda erant. Sed, signum adventantis libentissime senii, fugio laborem.

Padova, 6 aprile [1351]

Ad ea que scribis brevi responso, ni fallor, opus est. In primis suspicari nullo pacto debueras ad amicos, quos in patria michi carissimos ac predulces illorum virtus et meritum fecit, familiares epystolas dictanti tuum nomen excidere potuisse; necdum enim aut tanta segnities incessit, aut pectus hoc de tam fluxa materia amicorum sibi fingit imagines. Amice igitur fecisti et, ut res docuit, vere, quod omnem culpam in nuntium reflexisti. Homericum illud, ne dubites, mittam cum primum facultas affuerit. Ceterum ex eo tempore parmense domicilium et quam ille nunc incolit bibliothecam nostram non revisi. Scito brevissimum opus esse, quoque facilius ad scribendum eo laboriosius ad querendum; sed hanc tibi libens diurnam operam dicabo, neque, quod iucundo admodum figmento timere te innuis, metuendum est, ne ille divini vir ingenii, audito quo mittendus est, fugiat et profundioribus latebris caput abdat: illud potius spero, ut, ubicunque fuerit, ad tuum nomen exiliat. Postremo parum abfuit quin <***> modo pro moderamine stili tui, ut me scilicet deinceps singulariter adloquendum crederes, cum sim unus et o utinam integer nec in multa cupiditatum ac passionum mearum frusta discerptus. Epystole cuiusdam mee ad tribunum quondam urbis Rome, qui spem publicam, ut vidistis, tam claro principio fefellit, tibi mitterem particulam misissemque, sed laborem timui. Tu vale et me illi viro optimo tuis litteris quanto familiariorem potes efficito.

Patavi VIII Idus Aprilis.

Franciscus tuus

Padova, 6 aprile [1351]

Amicus noster communis, quo nichil fidelius, nichil potest esse sincerius, sepe admonuit ut te meis litteris visitarem. Excusavi nunc occupationum variarum turbam adesse dictitans, nunc scribendi deesse materiam. Nunc autem occasionem nactus, omne mearum excusationum dimovit obstaculum, petens ut Florentini Senatus litteras humanitatis eximie, novo quodam et insolito et inaudito genere honoris, publicum erga me testantes affectum tibi mitterem, commoda et honores meos precordialiter gavisuro. Digna res visa est, in qua sibi morem gererem. Mitto igitur et illorum exemplar epistole, et responsi mei, ut intelligas quanto adhuc esset in pretio vera virtus, si usquam appareret, quando falsum eius nomen non despicitur. Vale.

Patavii XII Kal. Maias.

Franciscus tuus

Padova, 20 aprile [1351]

Miratur ille vir doctus, sed docendus adhuc, quid est quod in epistola quadam nuper Senecam ac Tullium, quodque Christiano ingenio maius est, ipsum quoque Hieronymum notare non sim veritus. Ultimum nego: de reliquis rationem cum illo communicandam accipe. Nemo fere est cuius aliqua non reprehendantur. Non tam subtile quam laboriosum fuerit rem exemplis asserere. Verte Philosophorum libros ac Sanctorum quorumdam quorum celebrior fama est: multa passim apud illos vel ab ipsis vel ab aliis retractata, seu certe retractanda comperies. Notavi ego aliquot Senece sententias, sed ut arbitror, non iniuste; notavi aliquas: crede michi, plures poteram; et tamen Senecam ipsum miror ac veneror. Notavi Ciceronis mei unicam. Verum id non sic accipi velim, ut quasi aliene fame delatoris titulo gloriabundus insultem, sed ut ex unius hominis duabus invicem contrariis sententiis preferrem veriorem, idque non arroganter, ut qui me non modo non inferre maioribus, sed nec paribus conferre nec minoribus preferre consueverim; nec iniuriose quidem ut cui, fateor, Cicerone ipso scriptorum nullus acceptior sit. Illam itaque sententiarum repugnantiam quamvis ab ineunte etate perpenderem, tamen verecundius asserebam, donec civitatem Dei, Augustino duce, ingressus, animadverti opinionem meam illius auctoritate firmari. Leges illum Augustini locum: est autem magni operis Libro primo haud procul a fine. Videbis illic Catonis voluntariam mortem improbari, quam Seneca ante omnia viri illius egregia facta collaudat. Cicero autem excusat, et licet aliquanto modestius non negem excusare culpam quam laudare, tamen si Augustini rationes dicto conferas, intelliges nec metu imminentis mali, nec presentis odio, nec spe vite melioris arcessendam mortem, nec iniussu eius a quo corpus istud accepimus, emigrandum, nec Catonis in morte, ne dicam laudem, sed excusationem ullam esse; et quamvis pluriformiter utrinque suppresso Ciceronis nomine, conicies tamen Ciceronianam Catonis excusationem eiusdem Ciceronis sententia meliore damnari. De me autem sic habeto breviter. Michi quidem nomina virorum illustrium, si dici fas est, totidem prope numinum loco sunt, et tamen in his ipsis cum multa delectent, veritas prime reverentie causa est, que ubi cultoribus etiam suis neglecta videbitur (quis enim tantus amicus veri est qui non interdum a veritate deviet, seu illa segnities sit, seu rerum obscuritas, seu ingenii hebetudo), tum procul dubio rem solidam umbris inanibus et veritatem ipsam quantorumlibet nominum glorie anteponam, nec metuam hoc meo iudicio vel hostes vel amicos veritatis offendere, quod illos oderim, hos certe sciam mecum esse sensuros, atque illam semper proprie sententie prelaturos. Denique sic animum institui ut cuius benedicta laudare ausim, eiusdem errores improbare non verear, quamvis illud volens faciam, hoc invitus. Si enim vere fit, utrunque permissum; alioquin est alterum honestius, utrobique par mendacium. Vale et iterum vale.

[Provenza, estate 1351-maggio 1353 (?)]

Non aliter litteras tuas legi quam frontem oculosque tuos spectare consueveram. Quid tibi vis dicam, pater? Conscientiam meam testor: semper ego tecum sum, et cupide tecum versor, quantum sinor interiecto tanto maris ac terrarum spatio. Ceterum illo die multisque sequentibus dum alternis epistolam tuam pono et positam resumo, dumque illam nunc lego nunc cogito, diu toto animo tecum fui. Tibi sane in presens occupatior etiam fragiliorque quam soleo, quod et loci mutatio curas auxit et vires corporeas morbus imminuit, hoc unum pro responsione reddiderim. Gaudeo medius fidius te ad proprias sedes incolumem pervenisse, atque feliciter Tyrrhenum litus Adriatico permutasse. Gaudeo, atque utinam propediem locum hunc feliciore aliquo, ad extremum vero permutatione felicissima terram celestibus permutemus. Quid autem vetat augurari cito te Tyrrheni maris oram revisurum, ac prope Theanum tuum antiquum, vel Parthenopeio litori vel Casilinis collibus prefuturum? Romuleis mallem, idque magis vel origini tuo debitum, vel virtuti. Sed tam alta spectare prohibet durior nunc Italis fortuna, haud equidem prorsus immerito; neque enim iniustum est ut eo diu careant, quo se ultro per insolentiam atque impatientiam spoliarunt. Quamquam quid nos meriti, quos nondum ad vite limen sors violenta proiecerat? Sed neque id novum est, paterne culpe supplicium insontem ferre progeniem. Comederunt acerbas uvas patres nostri et ecce filiorum dentes obstupescunt. Et iterum: Patres nostri peccaverunt et non sunt, et nos iniquitates eorum portavimus. Itaque Tiberinos honores cuncta rodens Rhodanus vorat. Et que spectacula, bone Iesu! Sed ne congratulatoriam epistolam querelis impleam, ad te revertor. Gratulor quidem tibi, et spero dignitatis tue gradum hunc esse non terminum. Ceterum quocunque pedem moveris, animo consequar, et ubicunque fueris, tecum ero. Quod si imaginarie presentie forsan vera successerit, te pater optime, Barbatumque meum eximie gavisuros, tacentibus licet vobis, certe scio: non opus erat huic rei asserende multum tempus impendere. Animos vestros novi. Verum id hac tempestate, verum fatear, occupationes meas circumspiciens, non tam spero quam cupio. Oh si quotiens vellem possem ut animum, sic corpus hoc in longinqua transmittere, quam sepe me hospitem haberetis! Sed enim id non ante futurum credimus, quam corruptibile et mortale istud naturam induerit immortalem. Vale.

IIII nonas Octobris.

[Avignone,] 4 ottobre [1352]

Iucundum in stuporem tua me vertit epistola. Quis enim non miretur et gaudeat, etate presertim unde tam longe virtus exulat, ubi tam late regnat avaritia, potentis animum reperiri et libertatis amicum et principum modernorum moribus generosa contumacia rebellantem? Loquor de communi domino, cuius nunc et sepe alias insignis munificentia cupientis licet animi spem ac desiderium supergressa est usque adeo, ut dum pro reliquis gratias agam, unum in ea sit quod obstupeam potius quam amplectar. Quod enim meis usibus applicandum aliquid filio pater eripiat, absit ut patiar. Plaudenda quidem ista magis quam toleranda benignitas. Sed hec et alia propediem mutuo coram sermone tractabimus. Ad vos enim hinc nunquam deflexo tramite et me meus urget animus, et trahit eximia caritas tanti viri. Et quid scimus an ita datum sit ut, ubi Maro noster primitias, illic ego reliquias vite agam, et que illum in peregrinationes varias misit, ea me de tot peregrinationibus redeuntem ac prope iam fessum tranquilla demum statione refoveat; postremo que sibi tellus incunabulum, michi prebeat sepulturam? Ignara fati proprii mens est: fieri potest ut que illi procul a patria, eadem et Mantue me scio dulcem michi fecit fortuna participem. Sane de his totoque rerum nostrarum statu Fortune dominus celi regnator viderit. Volo enim ut intelligas me his precipue diebus sacre studiosissimum lectionis dixisse domino: Dominus Deus meus es tu, in manibus tuis sortes mee. Hec hactenus. Ceterum nepos tuus sperate similitudinis indolis, preceptique tui memor, semper insistit ut sibi de scripturis meis nescio quid liceret excerpere mittendum tibi. Negavi cum ne fervidus adolescens proprio studio distractus alienis in finibus vagaretur, tum ut id onus digitis tuis servaretur integrum, ac more venantium dulcius saperet, quod cum labore quesisses, et sudor tuus nostrum condiret eloquium. Vale.

[Provenza, 1352-1353]

Babylonicis tandem vinclis, et carcere vix explicitus Transalpino, letus ac liber in patriam revertebar vobiscum ex voto vite reliquias acturus. Sed pervertit dulce propositum dominatrix rerum Fortuna mortalium. Qui me pontificibus romanis, qui Gallie Sicilieque regibus aperta toties me fronte negaveram, huic Italicorum maximo, satis humane postulanti, negare non potui. Subitis et inexpectatis precibus ac maiestate viri circumventus obstupui. Consilia hominum inania! Quod impossibile amicorum arbitrabar, huius victus instantia cessi, et desueta iugo colla submisi. Tanti est libertatis et otii nomen, que sub illius imperio promittuntur, quorum me ita cupidum norunt omnes, ut quisquis me capere decreverit, non voluptates, non divitias, non honores, sed hec duo tantum velut escam laqueis adhibeat dulciorem. Tu vero tibi persuadeas me sive sub Austro, sive sub Arcto agam, tamdiu vobiscum animo futurum, quamdiu mecum fuero, nec unquam ab illius optimi viri fide atque obsequio discessurum, nisi a me prius ipse discessero.

[Milano, giugno 1353]

Solebant Romani Consules legatos consulares ad exercitum ducere, quibus in bello cooperatoribus et consultoribus uterentur. Horum crebra romanis in annalibus est mentio. Legatorum clarissimus Africanus est meus ille superior, qui Lucio Scipioni Asiatico fratri suo legatus in Greciam atque Asiam profectus, ut fraterne pietatis preclarissimum exemplum, sic ingens magne victorie causa fuit. Regum quoque gentiumque nuntios solemnes legatos dici solitos scimus; horum plena est omnis historia quum reges aut populi, sive hostes, sive federati, sive bello domiti legatos vel auxilii poscendi, vel res ablatas reposcendi, vel misericordie implorande gratia Romam miserint Romaque transmissos acceperint, sive harum aliqua, sive aliis causis. Clarissime quidem hoc in genere habentur et Fabii Maximi legatio ad bellum Carthaginensibus indicendum, et Sulpitii ac Vilii ad bellum scythiacum compescendum, et Titi Flaminii in Bithyniam ad Hannibalem deposcendum. Externorum vero legatio insignis fuit Asdrubalis senis cognomento Hedii, qui missus a Carthagine ad misericordiam excitandam poscendamque a Romanis pacem, animos solo flexit aspectu; nec minus illustris Africani iunioris quolibet in genere numeranda legatio, qui, ut ait Cicero, obiit legatus Egyptum, Syriam, Asiam, Greciam, atque absens ad bellum maximum conficiendum conscidendamque Numantiam consul iterum est directus. Philosophorum quoque legatio preclara ad impetrandum mulcte remissionem ab Atheniensibus Romam missa, in qua et Academicus Carneades, et Stoicus Diogenes fuerunt, et Peripateticus Critolaus, quorum quenam in publicis ac celeberrimis Rome locis ingenii atque eloquentie ostentatio, quenam Catonis censorii et quam severa sententia, de illis dico dimittendis, et tibi notum est, et locus iste non exigit. Quorsum enim hec? Nempe non nisi ut advertas hoc legati nomen apud maiores tritum atque vulgatum, nec omnibus ereptum (longa quid non mutat dies?), Romanam Ecclesiam sibi proprium vindicasse, ne dicam usurpasse. Itaque iam legatos exercituum suis quoque nominibus vocat: at quibus mandata regum aut urbium committuntur Nuntios dicunt, sive aliter, aut vulgo alius atque alius sermo est. Soli igitur sunt legati, quos, ut aiunt, Romanus Pontifex ad aliquas provincias destinavit, e quibus quidam legati tantum, quidam vero de latere legati nuncupantur, quos videlicet missos e Collegio, quod sacrum vocant, Romulei Cardinis fulgor illustrat. Ita michi fando videor audiisse, neque enim res est cui ediscende multum temporis impendisse velim. Sit autem ita: quid enim ad nos? Et ferendum est equo animo ut qui rerum potiuntur summa, nomina rebus vel auferant vel imponant: quando etiam senes nostros modestissimos hominum, tamen propter potentiam atque opes, quibus, teste Livio, ante ipsum romanum imperium floruerunt, geminis equoribus quibus Italie magna pars cingitur, nomina que adhuc durant, tot circum litoreis gentibus nichil obluctantibus, imposuisse meminimus. His ante propositum decursis, ad rem venio. Legatus iste de latere, qui iam solus mundo patiente nomen hoc habet, XVIII Kalendas Octobris Mediolanum obvio domino et magna celebritate populi faventis ingressus est; cui ego nescio qua recti confusione iudicii, ut me urbanum ostenderem, quod non sum, nec esse velim, neque si velim natura permittet mea, pregressus alios, Ticinensi porta ad secundum forte lapidem occurrens, didici, si non antea didicissem, quam sit rerum naturalium fragilis ac lubricus status. Cum enim ingentes pulveris globi, rotarum atque quadrupedum agitatione commoti fusca nube celum solemque texissent, conspectu mutuo erepto, contra morem meum, ita me malus abstulit error, inferor in mediam cohortem. At vix data et reddita salute, sic pulvis omnium fauces et ora compleverat, aridumque precluserat vocis iter, ut dum me recolligerem quo et aliis parcerem et michi, equus quo vehebar et ipse oculis captus, postremisque pedibus in prealtam iuxta viam foveam dilapsus, omnes qui aderant metu et horrore complevit, preter me unum, qui quid mecum ageretur nesciebam: tanta caligo pulveree noctis incesserat, eo michi molestior quod a luce venientes oculi sunt in tenebris pigriores. At vero ille magnanimus adolescens, quem nisi ceptam successionum telam fata preciderint, Mediolani Ligurieque dives expectat hereditas, et quo, nisi iudicium amor fallit, inter iuvenes fortunatos nullus est melior, nullus humanior, ante alios me nomine inclamans ut caverem admonebat. Ego ignarus, et plus fateor clamore omnium quam periculo meo motus, non prius intellexi quid rei esset, quam solas equi auriculas extantes, meque densis vepribus oppressum vidi. Profuit ad salutem proprium non nosse discrimen. Quosdam iuvit ignorantia, et dum nil metuunt nil nocuit: sic contra multos egros morbi fecit opinio, ut aliquando essent quod diu esse crediderant: neque enim de nichilo dictum est, imaginatio facit casum. Cui pari ratione illud obiecerim, imaginatio casum tollit. Ita cum multa scire sit optimum, quedam melius nesciuntur. Certe cum discrimen ipse meum nescio, dumque nil mali suspicor, nil incommodi passus sum: neque enim periculum nisi post periculum agnovi, magisque, cum iam timendum nichil esset, timui, et nunc, ut ait Maro, horresco referens. Tunc ut eram in pedes subito desilui, supremumque ripe marginem illesus, plusquam meo saltu, tenui invisibili subnixus auxilio. Substiterat equidem adolescens ille mitissimus, iussisque famulis descendere, ipse non modo vocis obsequium michi prebuerat, sed dextere: dum interim equus meus magno nisu sibi consulens primisque (dictu mirum) ungulis dependens, attritus genua vix tandem emergebat, qui si ut natura rei poscebat, repente postquam labi ceperat in tergum cecidisset, actum erat, et absolutus eram omnibus curis. Adfuit hominum succursus, adfuit equi vigor, dicet aliquis. Ingratum mendacium, mendax ingratitudo: vana manus hominis, fallax equus ad salutem ipse suam; ut alias, supposuit manum presentique me solus exitio Christus eripuit. Quod idcirco tibi notum volui, ut sicut apud Flaccum caduce arboris ruina, sic apud me instabilis equi lapsus proprie nos conditionis admoneat, inanem esse providentiam humanam, ineluctabilem fati vim, innumerabiles mortalium casus, inestimabilem cecitatem. Itaque dum huic occurrimus in illud currimus, et dum maxime circumspicimus ac multa providemus, tum maxime unde nil metuebamus opprimimur, fitque quod ait ille verissimum:

improvisa letiVis rapuit rapietque gentes.

Nequidquam estuamus atque angimur, sola potens est occurrere cunctis divina clementia. Ea tunc Flacco adfuit, nunc michi, sepe aliis: alioquin nec ille suum, nec ego meum, nec multi bellorum casus in pace, pelagique pericula in litore renarrarent. Hic semper scrupulus premit, quod dum difficultatem unam evanuisse credimus, superest altera. Tota nostri nostrarumque rerum custodia committenda Deo est, et de propriis viribus aut consiliis nil sperandum. Sed iam de moribus satis est dictum: ad familiaria convertamur. Legatus ergo hic, de quo ambigue tibi scripseram, spem meam liberalitate vicit sua, ut prope me diffidisse peniteat, quamvis semper minus sperare sit tutius. Nil omnium que petieram negavit: ultro etiam ut pro me ipso grande aliquid peterem, hortatus est. Ego autem pro me nichil. Fallor: immo vero pro me omnia: quid enim verius meum quam quod amicorum est? Ceterum ego iampridem michi modum statui, et fines posui, quos ne transeat siticulosa cupiditas, vallum ac foveam circumduxi, coegique animum stare. Neve illum testimonio suo privem, neque renuentem iusta imperia, neque recusantem frenos, neque suadentem ferocia, si obstrepere pestilens consuetudo desierit, rebellantem patior: sic sementem qui dedit adiuvet, ut michi frugalitas grata est, ut leta et otiosa paupertas amicior quam tristes occupateque divitie. Si quid secus ac loquor facio, prerapido rerum humanarum torrente raptatus, indignans tamen facio et in diversum nitens. Mitto autem hec: sic enim glorior, sic queror, sic omnia tecum loquor ut mecum. Idem animus, eadem patria est, idem studium, idem nomen, par voluntas affectusque persimiles. Tu pietate prior, tu religione prestantior, et familiarior Deo: sed et hec sileo. Verum ut intelligas quod mallem clariori aliquo scire posses indicio, quanto pluris ego faciam preces tuas quam tu ipse qui eas tam verecunde porrexeras, ut inter poscendum omnem michi negandi viam ostendere videreris, scito quod etsi pro his amor, pro his sanguis, pro his miseratio, pro quibusdam familiaritas meritumque certarent, prima tamen omnium petitio tua fuit, quam tuis scriptam ut misisti legatique signatam digitis accipies huic epistole interclusam. Litteras hinc fieri, non illud modo quod pro quibus executionibus (sic) uti velles eram nescius, sed extreme temporis angustie vetuerunt. Petitione enim michi sero tradita, ille mane discessit. Ita tamen res acta est ut amantissimus pater Egitaviensis Episcopus cancellarius suus, litteras ipsas expediri iubebit, ubi tu eum vel pro parte mea, vel nostra alter adierit. Ibis ergo vel mittes aliquem ex tuis Pisas aut Senas qua ille iter acturus est, Episcopumque convenies, et viva voce de negotio instructum et litteris ad eum meis, que cum istis veniunt, excitandum. Pro aliis vero unum ex meis sequi illum iubebo: nullas enim his litteras scribi temporis sivit inopia. Doleo quod tibi laboris aliquid aut negotii reliqui: sed necessarium fuit.

Nil sine magnoLabore vita dedit mortalibus.

I ergo, et laborem tibi certum imaginaria condias voluptate. Iucundum si tibi finxeris, efficies. Estima te otio non negotio trahi. Semper sedes, nunquam patrium limen transis: in hoc nempe differimus, ad cetera pene gemelli. Et hic quoque meum morem indue, tuum exue. Habet et motus suam dulcedinem, et sepe quiete gratior fuit labor; ut nichil aliud, quietem ipsam efficit gratiorem. Incipe, surge, age, move te loco; reversus saltem melius sedebis. Qui semper alienas facis, aliquando res tua facito. Fallere te, et si possim, nolo, et si velim, nequeo. Artificium meum vide. Facio quod consolatores solent: fando quod oportet ut delectet nitor. Cuperem legatum ipsum Florentiam invisere, quod et optare illum arbitror: sed puto non poterit, magnis et gravibus Ecclesie negotiis recto Romam calle festinans. Ipse vero quantum obliquo atque udo calle festinaverim, frustra tamen ut huc ante crepusculum pervenirem, claudicantes linee et fesso simillima viatori, vel sola frons indicat litterarum. Vale.

[Milano, 18 settembre 1353]

Amice. Carmen egregium quod misistis responso, non infitior, dignum erat. Verum occupatus mirabiliter et distractus, tempus ad ista non habeo. Agite modo summo studio pueri insignis et divine indolis sue curam. Ego, siquid in me opis est, in tempore adero, et, ut apostoli verbo utar: «Tu plantabis, ego rigabo; Deus autem incrementum dabit». Litere vestre XV dierum spatium in itinere posuerunt; quod idcirco dixerim, ne forsan in admirationem aliquam responsi tarditas vos compellat. Vale feliciter. XVIIII septembris, Mediolani. Franciscus vester se recommendat.

Milano, 19 settembre [1353]

Virtuti tue congratulor, adolescens, quando tu sic unus adversum millia, sic solus adversum agmina clavam de manibus Herculis extorsisti. Redemisti, sicut audio, iugera tua certamine magno: quod eo letius intellexi quo certius reor ob hoc ulla te iactantia non extolli. Iam verbis non eget tempus: tempus est, fateor, iam sulcis telluri semina credere: que suum sperato fenore non deceptura cultorem, stridentia plaustra vocent, cumulentque felices areas ad trituram. Vale.

[Milano, settembre 1353 (?)]

Onerabo te litteris, obruam te papyro, non sinam te aliud legere quam nugas meas, nullum respirandi spatium dabo. Comminatus sive pollicitus eram tibi breviores deinceps epistolas meas fore, quod occupationi nostre debitum erat, ne dicam fastidio eorum, quibus omnia sunt prolixa, nisi que hebes atque insolens eloquentie sue forceps absciderit. Nunc, ut video, multiplicant et crescunt: nil amicitia loquacius: amicorum colloquio nulla enim brevis nox, nullus non angustus dies fuit; cupidum dum convenerit amicorum par, improvise fugiunt hore; non loquentibus tempus, non ambulantibus rura sufficiunt; non gelu non estus non fames non lassitudo sentitur: Omnia vincit amor. Duo sunt bene instituti animi solatia: litterarum otium, et fidelis amicitia. Duo tedia: occupatio et turba; ultimum in urbibus, primum illud optime in solitudine et in Helicone nostro semper experior; sive mane solus in silvas ierim, sive dulcis intervenerit amicus, nullus est finis, non prius obire solem quam abiisse perpendo: sin vespertina congressio est, non axem flecti, non stellas labi sentio, denique non fugam noctis intelligo, nisi solis adventu. Ego quidem perlibenter sum tecum: non unquam presentior es michi quam dum vel te alloquor vel loquentem audio. Hinc et epistolarum tuarum ista cupiditas, et prolixitas mearum. Invitus enim avellor; alloquor te dum scribo, audio te dum epistolas tuas lego; utrobique te audio, tecum sum. Hodie sane quia serium nichil erat, et intermissiones occupatis animis non minus quam exhaustis agris utiles esse solent, aures magnis rebus parumper ablatas non inameno ridiculo prestabis. Neophytus quidem ille, quem hactenus nesciebam, eo quod literas tuas illum loquentes de manibus non suis acceperam, eo ipso die dum forte huius sociam scriberem ad me venit, cum vestibulum prius atque atrium totamque domum verbis implesset. Nichil motus (ab assuetis enim non fit passio) excipio hominem vultu quam animo letiore, non quod aut me etiam intermissio non delectet, aut hospitem non amem, sed quia tempore minus idoneo obambulans, et nescio unde rediens, melioribus curis non satis opportunus incesisse videretur. Quid multa? Concedimus. Incipit ille de inexhausto fonte verborum, immo vero continuat, iam enim antequam limen attigisset inceperat.

Demitto auriculas ut inique mentis asellus,Cum gravius dorso subit onus.

Ille mox urgebat, instare, lingue fustibus ad pistrinum agere: ego autem nichil, nisi quod dum ille michi linguam suam, ego sibi aures meas accomodo. Ita illinc loquendo hinc tacendo impari pugna conseritur. Dum in hoc statu res essent, hortari illum incipio subducat equum, seque familiari prandio, cuius iam tempus instaret, equum prebeat. Ille autem ad hec surdus, sed non mutus ad propria cepti sermonis torrente profluebat. Multa de te in primis: quam michi, quam illi itidem amicus. Mirari cepi quisnam iste Dionysius qui nobis quoque tertius accessisset, Damonis aut Pitie moribus simile nichil habens, nec satis intelligere unde ille te nosceret. De me enim non miror. Ab extrema infantia nescio quo sidere hec me lingua persequitur, nec mutasse climata et effugisse patriam me iuvat. In te nostra omnis admiratio, ut nobis non animus modo, sed fatum idem, ut euntibus via sacra, Bolanus idem semper obvius; quibus enim ad te ille tramitibus penetrasset incertus eram, nec memineram me illi aditum prebuisse. Cum enim ante aliquot menses ille michi sub ardentissimo sole pulverulento et arcto quodam loco occurrisset, meque confestim ex more verbis aggressus esset, nec spes opis superesset aut fuge, sed hinc sol, hinc pulvis, hinc cicade, hinc Bolanus iste certaret, quid facerem? Iubebat ille aliquid sibi committi in patriam ad amicos; negabam ego commisso opus esse; ille transverso quadrupede, occupatis angustiis obstabat. Cepi consilium ex tempore, utique te meis verbis salutaret imposui: ita contentus ille ministerio cessit, et ego e manibus amici hostis evasi, ratus id verbum quod michi elapsum esset, nequaquam tanto studio colligendum servandumque. Sed verborum impiger agricola loquendi semen oblatum non tam sterilibus sulcis mandat, quin tamen centesimum fructum ferat: sic sementis exigue copiosissimam messem referens capax horreum patule auris impleverat,

Multa super Priamo cumulans super Hectore multa;

super te autem ante alios que stilo quolibet ad me perlata mulcebant; cetera vero rancidiora de se ipso, de amicis, de cognatis, de affinibus, de vernaculis, de clientulis, omnique sodalitio, de universa familia: quid germana, quid neptis, quid vicine omnes agerent; postremo de canibus ac lupis, de leone patrio, de tota Republica, de preside provincie, de primoribus populi, de sterilitate annua, et de innumerabilibus aliis que memoriam vincunt, ut non minus ego quam apud Milonem suum Apuleius posset, si nox esset, non modo somnolentus balbutire sed stertere, cenatusque solis fabulis cubitum ire; dum ecce cocus increpitans horam prandii transire denuntiat. Nichil ille lentescere, sed enixe quemdam excusare quod litteras ad me tuas quas afferre debuerat promisisset, nuntii celeritate fortuiti, festinationi tue consulueris. Nec dum talia dicente illo (oh! segne cerebellum), subibat animum quid presagii esset; ita michi persuaseram illum in somnio fabulare. Inde cum miris modis obtunderet, ut iam in labiis esset illud Horatii:

Confice, namque instat michi fatum triste,

subito expergiscor, tacitusque respicio ut noti nova forma viri, ut religio sine litteris, ut cetera omnia que epistola convenirent tue, simulque ad me ipsum redeo, et mecum: posset ne is esse Neophytus quem michi pridie meus ille sapidissimo sale descripserat? Ille est haud dubie. En rudis et nova religio, en illa verborum largitas: singula conveniunt; ille est. Talia cogitantem tantus risus arripuit, ut nec rationis freno, nec commorsicatis digitis, nec ulla meditatione dolendarum rerum cohibere potui: tum liquido expertus sum esse, ut aiunt, affecti animi motus indomitos. Ut vero ridentem ille me vidit, quesivit, quid rei esset admirans: ingenio impigro erat opus; nec enim consultandi quid loquerer spatium inopina res dabat: ex improviso respondendum erat: verum enim vero ex hominis habitu materiam responsionis arripio, et heus, inquam, quis non stupens rideat qui te meminerit armorum gloria paulo ante clarissimum, eumdemque nunc videat tanta gratia religionis insignem utramque vite viam multum diversis studiis brevis spatio temporis honestasse? Letari preconio visus est, et rauco plausu titulum bellice laudis amplecti seque protinus in talos attollere, quo grandiusculi formam bellatoris indueret. Hec inter discubuimus, ille plenus letitia cibo feriari contentus, bibere et loqui, ego autem satis habui audire et silere, et vicissim erumpenti cachinno frena substringere, cum totus non nisi de re militari sermo esset, qualiter arma movenda, qualiter feriendus hostis, qualiter declinandus. Phormionem illum diceres, nisi quod ego Hannibal non eram: ceterum nostri quoque seniculi mirus fervor, et inexhausta copia peregrine materie. Singula nutu quidem approbabam, nam nec loqui poteram, nec si possem, ille permitteret: sic totus ille transiisset dies, nisi publicum horologium, quo ultimo invento per omnes fere iam Cisalpine Gallie civitates metimur tempora, prelium diremisset; admonitus enim diem ire, surrexit. Ego illum ad limen cum pueris prosecutus sum, et egregium bellatorem vix omnes sustulimus in tergum equi, cui ad capelle squalentis effigiem preter cornua nichil desit, cum interea nil nisi rei militaris epilogum loqueretur. Quid te in verbis teneo? Vix tandem inde divulsus est. Nescio historie finem: nutantes ruinamque minitantes abierunt, neque compertum habeo in quam foveam equus sessorque ceciderint. Quod extremum petiit fuit ut per me tibi, per te familie eius innotesceret eum huc corpore quidem, ut ipse ait, ut ego testificor, lingua, incolumem pervenisse. Vale.

[Milano, settembre 1353]

Malicia salutabis Ganum. Cuius vulgare carmen responso non egere idem ipse qui scripsit fateretur, si videre omnia penitus posset. Sed error facti magna sepe fallit ingenia. Multi similia scripserunt, sed nemo fuit qui re comperta sententiam non mutaret. Metus et suspicio, amantium comites, per absentiam crescunt; multa de longinquo timuimus que sub oculis posita ridenda cognovimus. Ponat ergo metum et bonam spem concipiat de amico, cui non modo florentissima Italie pars, sed, si oporteat, quivis Indorum angulus aut extrema Taprobane patria est. Super his secundum tuam illam prerapidam eloquentiam disputabis ut tibi videbitur viva voce, sed non aspera ut solitus es: suaviter, oro te, sine clamore cerebrifrago et sine accentibus horrificis; denique non barbarice, queso, sed italice.

[Milano, autunno 1353 (?)]

Equus meus stabulis tuis pastus ad me rediit solito vegetior atque lascivior: ita quem fessum atque egrum recreandum sanandumque susceperas, uberiori indulgentia saginasti. Multa ille dicturus de te si loqui posset, nunc liberalitatem tuam fronte testatur, ac tacitus clamat optimum se et qualem semper optasset hospitem habuisse. Venit secum tua de successibus meis parva quidem sed vere gravis epistola, cuius est illa summa, qua preclarissimus ducum Africanus apud Livium usus, omnia, inquit, que agimus subiecta esse mille casibus scio. Sciebat ille rebus in maximis expertus: scimus et nos qui idipsum assidue rebus licet in levioribus experimur. Dicerem quod magni dixerunt viri: Fatis agimur, et iterum, Fata regunt homines: et illud Mantuani vatis: inevitabile fatum, nisi Fati nomen suspectum esset apud nostros: sed certe quod dixi satius dicitur Fortune rotamur imperio; quam licet apud Virgilium ipsum legam, omnipotentem dicere non audeo, cum in litteris sacris non nisi unus sit omnipotens; multipotentem dixisse non vereor: sepe quidem infirma consiliorum nostrorum acies illius adamantina soliditate retunditur. Parendum rebus, obsequendum tempori, cedendum necessitati, patientia durandus armandusque animus meditatione continua, et sic instituendus ut ad quelibet aspera, licet etiam impedimenta, sese preparet. Iam vero, ut tanta futurorum caligine circumsepta immeditatum nichil possit accidere, hoc unum inter vite tenebras remedium noris: expectare omnia, scire nichil non evenire homini posse, nichil horum omnium consistere, nichilque ideo magnopere metuendum, nichil optandum; de his loquor que miserum genus humanum mulcendo fugiunt, fugiendo solicitant. Quidquid undequaque contigerit immota fronte suscipere, et rerum suarum propriam portionem credere, et dicere: hoc me latebat; quid ad rem? non latebat illum, cui presentia et clara sunt omnia: hoc equidem me manebat, hec michi sors, hic votorum exitus debebatur: placet, amplector, insuper et gratias ago. Deus solicitus est mei; carior illi sum quam michi; cecum ille me regit ac dirigit, non in iucundiore forsan calle sed tutiore: aliud optabam, sed inconsulte: non desiderio nunc consulitur sed saluti. Illud delectabat, hoc proderit: meliora largitus est qui in electione non fallitur: recipiam non tantum equo sed leto gratoque animo, et in reliquum permittam ipsum expendere, iuxta Satyrici consilium, quod

Conveniens nobis rebusque sit utile nostris.

Longius ferebar: sed ut desinam hic brevior papyrus admonuit: et preterea sequi impetum temporis vetor angustiis. Hoc ipse die iter arripio, et hac ipsa hora, qui procellas perosus Parmensium simultatum, sedem otio Italico Mantuam Pataviumque delegeram, Mediolani michi sedes est! ut appareat vera esse que loquimur, quamque nichil ex consilio succedat. Vale.

F.

[Milano, estate 1353 (?)]

Utcunque aliis, quorum vel libertate vel opera fretus eram, quid dicerem inveni, ad te scribere cogitanti mirum ut sepe verba defuerunt. Quid enim dicerem? Ita michi persuasum profundeque insitum est tuum te negocium agere dum meum agis, idque non emolumenti consideratione vulgaris, sed alia quadam generosa et ingenua estimatione paucorum, et in primis tua. Sunt enim qui nichil nisi pecuniario pretio estimare didicerunt; tempus amicitius impendunt quo nichil est carius, tam nil sibi videntur impendisse, nisi forsitan quantum lucri idipsum tempus intentis ad alia collaturum fuisse videbitur. Dant consilium, dant auxilium, dant animam, dant seipsos, nichil se dedisse putant: forte etiam nec falluntur: at si quid pecunie impensum est, id estimatione tacita, id importunis verbis exaggerant; haud immerito: quando eis pecunia pretiosius nichil est, non tempus, non fama, non sanguis, non vita, non anima. Tantum imperii inter miseros mortales auro argentoque dedit insana cupiditas. Tibi vero mens alia, diversi mores, iudiciumque dissimile. Non te superficies rerum fallit; solerter introspicis, et suum pretium rebus ponis. Non tu ex me aurum speras, non ambitiosa suffragia, sed animum meum et obsides animi affectus tenes potius quam speras: de futuro etenim spes est; itaque quod habet sperat nemo. Tu quidem pleno iure animum meum habes; ubicunque sim ille tecum est, quem tibi pulchra negotiatione mercatus es. Pietas, fides, humanitas, sapientia, eloquentia, litterarum amor, caritas mei, conversatio suavis, et servata dignitate familiaritas inaudita. Hec sunt pretia quibus me hominem liberum comparasti. Posses, non inficior, contractum communi iure rescindere, ultra dimidium iusti pretii deceptus: non tamen id vereor, nam et prescripta res est, et multa preterea, licet exigua in se, adeo possessoribus cara sunt, ut ea vix ullis pretiis commutasse velint. Innumerabiles sunt affectuum humanorum cause, et inestimabiles estimantium voluntates, investigabilesque respectus. Quidam vasti animi sunt, et appetitum nonnisi ad immensa transmittunt. His orbis ipse terrarum carcer videtur, et angustie, quod de Alexandro Macedone, ac de Iulio Cesare lectum est: contra alii minimis delectantur, magna fastidiunt: his tugurium regia est, ampla domus ergastulum. Tales puto fuisse Diogenem et Amiclam illum Cesareum, prius quam vector sibi permaximus obtigisset. Multos quoque alios precipue ex nostris, qui pauperem ducem nacti omni studio fecerunt sibi familiarissimam paupertatem, in scissuris lapidum atque in desertis specuum habitantes: sic et in reliquis invenies. Quidam purpuras mirantur et quidquid supra humane mensure modum attollitur attoniti et hiantes aspiciunt: his regnare felicitas prima est: id si fortuna negaverit, at saltem amicitiis regum student, et proximum regno putant esse sub regibus. Alii omnem potestatem perosi ferre nequeunt regis occursum. Quibusdam melle dulcior, ut dixi, aliis amarior felle pecunia est. Itaque nummos alii non quasi fallax et fragile mortalis vite presidium, sed quasi fratres aut filios amant, sepe plus etiam quam se ipsos, quando ut nummis parcant fame pereunt. Horum alii contactum ceu contagiosum aliquid evitant, et quasi non sufficiat avaritiam declinasse, nisi in contrarium relabatur, bellum indixere divitiis, quas ut valde optare imbecillis, sic non posse pati enervati animi est. Hinc apud Flaccum extrema illa ridicula procul a virtute distantia Staberii et Aristippi, quorum primus multiplici pena heredibus apposita ni paruissent, omnem ingentis patrimonii sui modum sepulchri saxo iussit insculpi, quo scilicet posteritati nota felicitas sua esset quam in divitiis reponebat: alter in Lybia servos aurum suum quo gravati tardius incedebant, quasi cenum iussit abiicere, cum ille posset rem caducam penitus fenerari, et hic in meliores usus largiendo quam proiiciendo convertere. Sunt quibus in rebus omnibus mediocritas placet. Horum ex numero esse velim, nec verebor pusillanimitatis infamiam, meque illo Senece testimonio tuebor: Magni, inquit, animi est magna contemnere, et mediocria malle quam nimia. Sed omissa votorum varietate mortalium, ad nos et rem nostram redeo. Tu quidem quam industrie amicitias regum colas insigni nuper experimento et preclara usque ad exitum fide monstrasti, adeo ut te et amicum rex dum vixit, et nunc etiam regnum ipsum Sicilie patrem vocet. Nec ideo quod in monte stare consueveras vallem odis, doctus et suspicere et equa conspicere, nec tamen ima despicere. Omnia enim agere virtus docet, et diversissima licet, uno rationis imperio administrat. Non sum rex. Quid refert si apud eum cuius sum, quantuluscunque sim, in pretio sum? Multi deformes coniuges ardentius amavere. Sepe quo minor filiorum indoles, eo parentum amor fuit intentior. Scipio Africanus summus hominum, filium usque adeo dissimilem patri, ut hostis non filius videretur, plusquam paterne dilexisse traditur. Mirum; sed aliquid latet quod amorem excitet amantemque solicitet: sine causa enim nullus amat, quamquam aliis non tam pronis ad amandum eadem causa tanto impar forsitan sit amori. Certe ego, dum me metior, quid de me ipso sentiam, in dubio sum. Fateor enim, ipse michi non placeo, nec mirari sufficio quid est hoc quod clarissimis viris (neque enim vereor ne vanitati detur si hanc michi vere, licet immerite glorise, partem sumo), clarissimis, inquam, omnium qui nostra etate vixerint, carum fecit. Dum equidem ipse res meas funditus excutio, nichil invenio, quod in me bonis amabile suspicer, preter unum hoc, quod ipse etiam quisquis sim, bonos semper amavi et colui, semperque ab his amari et volui et optavi, nec ullas michi in vita maiores opes posse contingere ratus sum, quam benevolentiam bonorum, atque illustrium virorum, quorum quo minor est copia, maior est gratia optabiliorque convictus. Sed dum cogito tot claros viros haud facile in eo simul omnes errore versari, nescio quomodo de me michi spes oboritur: ita, ut dixi, dubius sim, nec scio quid michi, quid aliis credam. Vos videritis quicunque me vobis amandum, nullis causis apparentibus delegistis. Verum ut non alios sileam, de te loquar quem a principio crebrioribus et clarioribus indiciis patrem sensi. Veni Mediolanum, inquit Augustinus, ad Ambrosium episcopum, in optimis notum orbi terre: et post pauca: Suscepit me, inquit, paterne ille homo Dei, et peregrinationem meam episcopaliter dilexit. Quid tibi, quid michi convenientius dici potest? Veni ego non Mediolanum, unde tibi tamen hec scribo, quo pridem a te corpore digressus cum alio pergerem, Fortuna sic res hominum volvente, perveni, sed in ruris tui secreta, non te quidem, quem adhuc nisi facie non noram, sed solitudinem ab infantia dilectam ac locorum silentium querens veni, ubi a te quam paterne susceptus sim, quam erga me familiariter simul episcopaliterque te gesseris, tu forte vel nichil estimes, vel, quod valde beneficis inesse solet, oblitus sis; ego non si Lethei gurgitis fluenta transierim obliviscar, ut me semper una fronte unoque animo videris: ut ad te inde venientem exceperis, morantem excitaveris, segnem increpueris, et adhortationum stimulis sepe segnitiem excusseris, sepe nec stimulis quidem parentem, urbe relicta tua, quoque me dignatus sis consolatusque presentia, teque hospitis amor attraxerit quo locorum tuorum caritas non trahebat. Me ne, ut cetera pretermittam, illius loci immemorem arbitraris, dum coactis sarcinulis Italiam repetens, sero ad te pro benedictione ac licentia venissem, ante solis occasum Durentiam transiturus; ut te graviter egrotantem, quod dolori meo parcens me celaveras, mestus et admirans reperi; ut subito factus alacrior totos penates leto quidem sed modesto clamore complesti, te sanitati redditum adventu meo predicans; ut in egregium fratrem tuum versus nichil iam te de salute tua dubium dixisti, quia quem querebas invenisses; ut mox, dum ego dolens quidem et invitus, sed urgente hora qua ad transitum rapidissimi fluminis iam tardior videbatur, propositi mei summam, et ad quid venissem, quove iter intenderem indicassem tibi, repente tristior et pene intermortuus orasti ut illam tibi noctem darem: adfuturum enim Deum et aliquid remedii monstraturum? Quod cum pietate tua victus annuissem, meruisti ut, precibus credo tuis, quod Scholastica quondam virgo sanctissima pro Benedicto fratre promeruit, ingens et inopinus imber adfuit, cum tota non pluisset estate. Ceterum, quia seu laborum usus seu nature est, satis iam contra ventos, et fulgura, et estus, et pluvias induruisse videor, uni forte cessurus impedimento, quod etsi librorum quos mecum ferendos assumpseram amore tangebar ac vehementissime retrahebar, post me tamen illos dimittere non vetabar, et tergum indomitum imbribus dare, obstaculo interim validiore detineor. Siquidem nocte illa priusquam a colloquio tuo in cubiculum transissem, rumor ad nos incredibilis pervenit, te gaudente, me propter miraculum fictam a te fabulam opinante: iter quod destinaveram bello fractum, quod nec nostra unquam nec avorum nostrorum etas adiuverat. Qui cum mane percrebuisset auctus, substiti atque his causis in unum coeuntibus effectum est, ut sicut olim pia soror noctis spatium fraterne more, sic tu pius pater more mee prope integrum anni tempus adiungeres: cui totum quidquid id est vite reliquum adiungere potuisses, ut non a te magis corpore quam mente divellerer. Sed quod tunc nequivisti nunc implere satagis, idque non verbo, cui tamen fidei plurimum inesset, sed his que mentiri nesciunt rebus probas. Taces tu quidem, sed pietas tua loquitur; clamant actus, pro quibus gratias agens clamat animus meus, lingua tamen silet, cui paria meritis tuis verba non suppetunt: id enim agis non ut vulgare aliquid, sed ut suprema vite gaudia, libertatem, solitudinem, otium, silentium, id agis ut laborum ferias, ut tranquille mentis statum, ut te postremo, ut me michi restituas. In quo te adeo pervigilem probas quasi rerum immemor maximarum huic uni omne studium curamque devoveris; quod michi stupens Socrates meus scribit et stilo efficit ut pene rebus ipsis interfuerim. Perfecisti iam tandem, ut spero, quod sepe tentaveras, obluctantemque Fortunam pro nisu et indefessa diligentia fatigasti: victa iam nobis cedit, et patitur ut, quod semper optaveram, prope te vivam, prope te moriar; quod si ita est ut audio, fecisti rem, fateor, qua nescio an ulla michi gratior fieri posset. Ceterum, ut principio finem iungam, conscientiam tuam interroga, illa tuum te quoque negotium fecisse fatebitur. Supple igitur inscientiam meam, et tu tibi gratias age, quod licet a nemine fieri ipsi ego patri nostro Meldensi scripserim, sic habeto efficacissimam uberrimamque omnium in terris esse gratiam, quam bene conscius animus in silentio refert sibi. Vive et vale.

Mediolani, VII Kalendas Maias.

Milano, 25 aprile [1354]

Lex triumphalis Rome fuit multis servata seculis ne quis triumpharet, nisi quinque hostium millia saltem una acie cecidisset: cuius legis causa fuit ne more ingenii humani ad gloriam sepe non rectis tramitibus aspirantis, ob quelibet levia prelia immature quemquam lauree cupiditas ad triumphi spem precipitanter attolleret, neve aliquando virtus exigua indigno donata premio, et indignatione dignos accenderet, et Populum Romanum impensis impertinentibus pregravaret. Quid nunc dicam? Adulatio omnis fortibus viris invisa est: sed reddendum vero testimonium. At non aliter, dicat aliquis, nisi dum alteri scribas; illum enim ipsum, quem alloqueris, laudare muliebre nimis ac tenerum, ipsique nonnunquam vel laudanti damnosum vel laudato. Credo si adulator laudet, aut si laudetur stultus. Inter doctos autem ac prudentes viros, vera laus vere virtutis est stimulus. Inardescit qui laudat, accenditur qui laudatur: neque aliquando metuendum est ne in animos altissimos serenosque terrenarum nebula sordium possit obrepere. De quo alibi pluribus. Nunc ad te redeo. Si ergo belli victor fusor hostium et quinque millium interfector triumphum merebatur, quid non meretur centum millium e suis aut multo plurium conservator, conciliator hostium, pacis auctor, patrie sospitator? Hec pro te, pater optime, dixerim: nec insisto, ne forte solida laus incipiat nimium tractata mollescere. Id dixisse ausim, et siluisse noluerim: nullum armatum belli ducem, quantum te inermem pacis nuntium, patrie contulisse. Quotiens inundassent campi cesorum sanguine? Quotiens flumina rubuissent? Quotiens vester rubuisset Oceanus et lacerata cadavera litoribus reddidisset? Unus tu venturis malis ac prope iam presentibus occurristi. Posses utinam et preteritis succurrere! Sed irretractabile est quodcunque preteriit, et humanis consiliis exemptum quidquid a tergo est. Fecisti quod homini licebat: homini, inquam, non cuilibet sed unico, ad multorum hominum, imo ad innumerabilium populorum compescendas finiendasque miserias celitus destinato. Iure igitur, quod nulli unquam accidisse scio, de multis magnisque confectis bellis miro prorsus honoris privilegio, sine curribus, sine armis, sine captivorum pompa, sine tumultu circumstrepentis exercitus, sed togatus ac tranquillus inter faventium Gallie Britannieque voces, atque inter plausus multum gaudentis Ecclesie gloriosissime triumphabis. Heu cur nunc absum? Sed certe, quod michi preripere Fortuna non poterit, animo presens ero. In reliquis sane que me et statulum meum tangunt, oro te, dominorum optime patrumque mitissime, ut et Socrati meo credas, et libertati mee faveas, ut spero. Vale, gloriosissime presulum, decus nostrum.

Mediolani, VII Kalendas Iulii.

Milano, 25 giugno [1354]

Mirari cogor in tantis occupationibus tuis, in his fluctibus rerum maximarum quos ab aquilone veniens novus Cesar invexit Italie, et quorum te valde participem tua sors facit, hanc tantam meis in rebus diligentiam tuam, ut videri possis nichil aliud quam me unum cogitare; ita dico videri possis ignaris industrie ingeniique tui. Nam qui te noverunt non mirantur posse animum tuum ad multa et multum diversa sufficere, presertim ubi illum suis stimulis urget amor, quem omnis difficultatis victorem, et regem novimus animorum. Hec cur prefatus sim interroges? Quia dum te litteris prioribus fessum reor, ecce due simul alie a te michi, vir optime, redduntur omnes impigerrimis digitis tuis scripte; ita (mirum) plus tibi vacat in negotio quam in otio. Michi mirum, inquam, nisi celeritas que, ut Cicero noster ait, ingenii laus est, mirum esse discuteret. Sed venio ad rem, et illud transeo quod in primis quasi magni criminis te michi purgas infamiam, et prope sacrilegii instar ducis, in tuis me litteris singulariter compellasse. Itaque stilum mutas, quasi vel ego blanditiarum egeam, quas primum Iulii Cesaris fortuna mundo intulit, aut te vilior stilus robustiorque non deceat, quo usi veteres omnes quicunque calamum attigere: quem articulum quoniam alibi latius digessi, nunc suspenso pede pretervehor, et si quid auctoritatis apud te non quidem merui sed inveni, me quoque novissimum omnium habes auctorem, qui hoc stilo non tantum ad amicos, quos ex equo alloquor, sed ad Reges atque Pontifices Cesaremque ipsum uti soleo, quos reverentius affari ius equumque est. Verum ego reverentiam veram in mendaciis non repono; mentiri autem dominis his vocibus, quibus nunc vulgo utimur, etate ipsius Cesaris inventum Lucanus asseruit. Sentio autem quid te movit, neque tu dissimulas: motum te litterulis meis, in quibus stilum hunc intermisisse videor, cuius rei, ne de cetero moveare, reddenda ratio est. Ego quidem, amice, stilo huic constanter inhereo, quotiens grandiusculum aliquid adorior; grandia enim nec huius angustissimi fugacissimique temporis, nec ingenii mei sunt, nec huius calami, quem agrestem rectius cum liceret, celestem urbanus dicere maluisti. At quotiens ad plebeias atque humiles curas, quas nec stilo dignas putem, aliqua rerum necessitas me attraxerit, plebeium quoque characterem non recuso, ne forte plus opere verbis impendam quam sententiis debeatur, idque michi non aliud cause in illis literulis fuisse noveris. Et hec quidem hactenus. Ex nunc autem, quidquid agam et stilo quolibet, illud saltem non admittam ut plurali numero utar amico et uni loquens: idque tum propter me ipsum sum facturus ne amicis mentiar, tum vel maxime ne exemplo tibi noceam, cuius apud te non leve pondus esse video. Tu igitur, si me amas, ad proprium stilum redi, et id agamus non ut auribus vulgi, sed ut decori nostro satisfecisse videamur.

Venio nunc ad acerrimum dolorem meum, quo in secunda parte litterarum tuarum quasi venenata cuspide aures meas atque animum pupugisti. Oh! factum pessime de amico optimo, oh! infaustum negotium, oh! rem tristem calamitosam et miseram, oh! novum et inauditum seculis infortunii genus! Assuefeceram oculos tristibus spectaculis, aures amaris rumoribus, pectus cunctis fortune vulneribus, et cogitabam assidue quid unquam mali, quid asperi, quid acerbi accidisset homini, ut quidem michi et meis, quoniam homines sumus et non Dii, vel eventurum esse vel evenire posse certe scirem, utque adversus omnia iacula duratum atque armatum animum haberem. Telum hoc, quia nunquam tale aliquid videram, nil simile prorsus audieram, aut legeram, cogitare et previdere non potui: et ideo inermem improvidumque transfixit. Hei! michi quid querar? unde ordiar? Quid dicam? Accusabo Fortunam? Surda est. Accusabo mollitiem amici, qui sibi mortem, michi mortiferum dolorem attulit? Sera est accusatio erroris, irrevocabile damnum est, quod aucture potius inutiles sint querele. Et tamen: oh dulcedo effera! iuvat insistere, et fando alimenta miserie prestare. Quid enim aptius possit animus tristis, quam in tristi materia versari? Habet et meror voluptatem suam, duram quidem, sed sibi accomodatam. In Arte poetica scriptum est:

Tristia mestumVultum verba decent.

Utar consilio quod me decet. Sed quo pergo? ut illi nichil prosim, michi noceam, forte aures atque oculos tuos ledam? Oh ceca mens hominum et non futuri modo, sed sepe presentis etiam fati sui nescia! Ad Paulum Hannibalensem, unum ex Romanis principibus, cui me familiarissimum virtus et humanitas fecerant, quibus illum mirabiliter natura dotaverat, mandata dederam tibi, ignarus illum iam rebus humanis exemptum, taliter quidem ut non mortem, que natis omnibus equa est, sed genus mortis unice miserum cogerer usque ad meam ipse mortem lamentari. Oh! cogitationes hominum vanas, oh! inanem spem, oh! lubricum statum, oh! instabilem fortunam, oh! ancipites vite vias, oh! precipites exitus, oh! prosperitates ambiguas, oh! inevitabiles erumnas. Amisit filium Paulus: tritum et tolerabile mali genus. Quis enim non aliquando filium perdidit, nisi qui nullum habuit? Rari sunt quibus fortuna prolem dederit, nec donum suum delibaverit. Rapinam dicimus; primitie sunt. Amisit Paulus noster filium. Rem non insolitam narras. Et alius Paulus filios amisit. Hannibalensis unum perdidit, Macedonicus duos. Alii plures, quidam omnes, unum iste perdidit. Priamus unus ex tanta natorum acie superfuit. Sed hic suum ferro amisit. Quid refert an ferro, an incendio, an naufragio, an febribus, an veneno? mors autem una est. Sed hec iuvenem abstulit. Scio. Nam adhuc iuvenis pater erat. Quenam vero hinc tanti doloris causa fuit? An ignorabat doctus homo et prudens plures multo iuvenes mori solere, quam senes et ut vulgo dicitur, plures hedos perire quam capras? Humani generis incrementum terra non caperet, si omnes senescerent qui nascuntur. Quid igitur ploras, dicet aliquis, nichil adhuc novi audio. Adolescentem in prelio pugnantem in prelio cecidisse? Eveniunt ista quotidie, et fortium patrum innumerabilis multitudo est. Nam quod scribis, corpus exsangue hostibus fuisse ludibrio, hostili sevitie aliquid, sed superstitis existentisque miserie nil prorsus adiecerit: stultum enim cum mortem spreveris, cadaveris iniuriam formidare. Patres obitum filiorum forti tulere animo: laceros quidam artus siccis oculis collegere, multi autem suos cum lacrimis ad sepulcrum, ad inferos quidam versis in se gladiis prosecuti sunt. Fletu immodico, quod meminerim, ante Paulum nostrum nemo: hic est novus et rarus et inconsolabilis dolor meus. Homo nobilissimus, et mea quondam opinione fortissimus, sic Fortune tergum prebuit, sic laxavit frena mestitie, ut illa eum precipitaret in mortem. Oh! lacrimas meas, oh! inexhaustos fletu oculos, oh! liventia lumina. Da veniam, Paule: fons ille aruit, qui cunctis amicorum miseriis ubertim lacrimas dabat. Siccare illum, vel una Romana domus debuit: dum Columnensium familiam fleo, flere alios posse desii: omnes lacrimarum mearum scatebras illa consumpsit; pumice siccior factus sum. Tu tamen, vir optime, sine lacrimis meis non eris, quas de profundissimis atque abditis anime recessibus fando eruam, et quibus mestum funus absens prosequar, immo vero inter tristia funera fletu madidus presensque versabor. Quid, heu! michi, fecisti? Vir in rebus aliis acer ac strenuus, quid fecisti? Non sat magna pietas est visa paternis lacrimis filii funus ornare, quod ipsum virtute animi melius, et spe ac solatio promisse resurrectionis ornasses; sed parum pie vise sunt lacrime, nisi mortem morte accumulans, carissimo et insonti filio paterne mortis invidiam post fata relinqueres, et reum atque odiosum posteris faceres quem amabas? Non prestabat quamvis prepostere filio superesse, et te sibi fratres, feliciores tibi natos querere, virentissima enim etas erat: vel que christiane pietatis proprium fuit, pro illius salute anime, cuius corporis preceps et festinata mors fuerat, preces atque suffragia ad celum mittere? Vel si qua ea dulcedo est, recolligere animum atque firmare, et in extrema solatia patri viroque forti debite ultioni intendere? Postremo quidvis facere potius quam que potissimum elegisti? Que enim ista dementia est superbis hostibus, qui filii tui frigida membra calcaverant, quibusque suus luctus et crudelitatis et insolentie supplicia debebantur, de te quoque duplex gaudium et geminam ultro victoriam concessisse? Oh! mortalia pectora in extremis semper ceca casibus! Audita primum morte filii conspectoque cadavere, quod humanitatis immemor hostilis ira discerpserat, cum et ferro posses ulcisci, et animi viribus gravem ferre fortunam, fato succumbere maluisti, et te exitialibus atque mortiferis ultus es lacrimis: cumque virorum exemplis illustrium, que probe noveras, revocareris ad vitam et ad spem, desperatam in mortem nescio qua ferali dulcedine raptus es. Nonne autem, queso, luctus inconsolabiles paranti tibi occurrebat Anaxagoras, qui filii mortem nuntianti, nichil, inquit, inopinum narras: cum enim ipse mortalis sim, sciebam ex me genitum esse mortalem? Nonne Xenophon in animum venit, cui cum sacrificanti primogeniti mors filii nuntiata esset, neque ceptum sacrificium intermisit, neque succubuit fortune, sed corpore atque animo mansit immobilis, corona dumtaxat quam capiti gestabat deposita, ne tantum vulnus non sensisse videretur: moxque cum gaudio reposita, ubi accepit fortiter dimicantem filium occubuisse, Deos testes faciens plus se virtute filii delectari, quam morte torqueri? Nonne unici filii dolorem immodicum castigare visus est Pericles, qui duobus simul rarissime indolis amissis filiis, neque coronam deposuit, neque concionibus abstinuit, neque ullum penitus aut in verbis, aut in vultu mutati animi signum dedit? Et si longinqua respicere mens lacrimosa non poterat, nonne sub oculis erant romane virtutis exempla rarissima? Nonne aderat Marcus Cato senex ille famosissimus, cuius cum innumere laudes sint, tamen illa apud Ciceronem precipua est, quod fortiter ac modeste optimi filii mortem tulit? Nonne Catonis collega Quintius Marcius, qui cum Consul eo ipso die quo Senatus secundum legem convocandus erat, unicum spectande indolis filium amisisset, et sepulture filii pius pater interfuit, et mox Senatum Consul egregius convocavit, unum diem inter diversissima privati meroris et publice maiestatis partitus officia? Nonne Paulus Emilius, cuius supra memineram, Paulo nostro par nomine, sed, quod nollem, virtute superior, qui duobus primum filiis in adoptionem datis, et mox duobus quos sibi servaverat (qui quales essent inde coniicies quod inter datos fuit Africanus iunior) intra septimum diem morte subtractis, orbitatem suam tam invicto animo pertulit, ut post triumphum Macedonicum, quem sibi virtus et fortuna de opulentissimo rege pepererant, et quem alterius filiorum mors precesserat, alterius insecuta erat, Populum Romanum alloquens, quasi publici consolatoris officio fungeretur, et id sibi optato accidisse diceret, quod in tanto splendore successuum publicorum, metuens ne qua forsan gaudio, ut fit, mestitie se nubes effunderet, Deos anxie precatus esset, ut si quid tacitum minaretur, totum a populi cervicibus in suam domum Fortuna converteret? Nonne Marcus Horatius Pulvillus, cui cum Capitolium dedicanti ab Emilio mors filii nuntiata esset, ab opere glorioso, quamvis equidem, ut falso, mesto tamen rumore perculsus absisteret, nichil aut vultu aut animo motus est, ceptumque non amplius intermisit, quam ut cadaver iuberet auferri, templi continuo postem tenens? Quod si false tantum ille religioni, diisque mendacibus tribuit, quantum vere religioni, vero Deo tribuendum erat? Quantoque studio providendum, ne tuo fletu, Paule, tu perires, Christus offenderetur? Quamquam quid exempla virilia colligo, cum Romane mulieres, pudorem tuum premere et lacrimas siccare debuerint, vir Romane? Nam ubi tunc, queso, ubi erat Cornelii Africani filia, Gracchorum mater, cui preter materne pietatis affectum, quam cari filii essent, illud indicat quod Campane olim hospite, apud se muliebriter iactabunde, et sua sibi ornamenta monstranti, filios e ludo litterarum revertentes ostendit, et hec, inquit, mea ornamenta sunt. Hos illi filios et hec ornamenta simul omnia, seva mors rapuit: tantum tamen animi femineo fuit in pectore, ut ex morte illam complorantibus et miseram vocitantibus responderet: Mestam utique, sed miseram se non esse que tales filios genuisset. Oh! non femineam sed virilem, et vere paterna gloria dignam vocem! Ubi erat Livia Augusta, cui cum e duobus filiis mors, ut ferme mos suus est, et pessimum reliquisset et optimum imperioque dignissimum abstulisset, ita casum suum flevit, ut ultro et modum et finem lacrimis imponeret, mediamque se inter piam matrem et principem feminam exhiberet, ne vel nature debitum negaret, vel tanti coniugis oculos spectaculo tristiore confunderet? Quanto autem exactius cavendum erat ne gemitu nimio lederetur Christus spectator ac iudex actuum nostrorum, cui mortalibus querelis iudicia eterna convelli haud dubie neque immerito permolestum est? Sed Romanas transeo quibus, ut muliebris est pudor, sic virilis animi robur atque constantia, quasque nunc etiam fama vulgaris, etsi multa viris detrahat, iure tamen omnium gentium mulieribus anteponit, cum in hoc genere laudis sese offerat Graia muliercula, ut prole impar, sic par animo, que audita morte filii qui in acie ceciderat, in hoc, inquit, illum genui ut esset qui mori pro patria non timeret; digna vel hoc responso cui natus incolumis redderetur, quem tam fortiter amisisset. Verum quo progrediar? Quid ago? Consternatos et absque resurgendi spe deiectos animos fortia exempla non decent. Itaque quando nichil mestius, nichil hoc tempore dulcius possum, libet nunc incepto herere et omnibus seculis flebiliora conquirere, ut ostendam Paulo meo nichil toto orbe miserabilius, nichil ulla etate flebilius, qui ut patrem indueret, virum exuit, consecutusque est ut miserrimus pater potius quam vir modestus et sapiens videretur. Excutiantur poete, evolvantur historici, protrahantur in medium insignes gemitus, ut appareat quantum in hoc genere mali altior cunctis est Paulus, quantumque supereminet et toto vertice supra est. Ut Maro ait, flevit suum Pallanta miserabilis Evandrus, sed post fletum vixit, et vindictam prestolari maluit quam filium sequi. Lausum quoque Mezentius flevit, nec immerito; nam si credimus Virgilio, pietas patris filio causam mortis attulerat; sed multum hic filio supervixit, tentavitque vindictam, que cum parum succederet, non tam flendo mori voluit quam pugnando; et erant ambo senes, ita ut diutius vivere et animosius pugnare potuerit Paulus meus. Legimus Phocecum Argi patrem navali prelio, quod Massilie gestum est, cum traiectum iaculo et expirantem filium videret, violentius quidem indoluisse, non tamen eatenus ut fletu solo, sed ut gladio proprio confossus, saltu etiam preceps in medios fluctus, gemina velut morte, procumberet: quod genus mortis, o Paule, utinam esses imitatus. Sic enim, nisi fallor, et parcius, et profecto virilius doluisses: nullus enim maior dolor quam qui non eget auxilio, nec circumspicit instrumenta, sed ad inferendam mortem solus sufficit. Ad hec et honestius viro est, vulneribus quam lacrimis mori. Hunc dolorem et has lacrimas consumptrices apud Lucanum, ut rursum ad luctus femineos revertamur, Pompeiana uxor optabat ubi ait:

Turpe mori post te solo non posse dolore.

Ipsa tamen hec dicens vixit, sicut Hecuba vixit et Andromache post coniugis et natorum mortes. Multum filios multe fleverunt matres, sed plus omnibus Marcellum mater Octavia, Augusti soror, que talis tanteque spei filio amisso, qualem nullum Rome puerum fuisse Virgilius eterne memorie mandare non timuit, omni solatio reiecto, in tenebris perpetuisque gemitibus evum egit: pertinaciter infelix omnis illi letior habitus, omne minus triste verbum irritamentum doloris, omnis illi consolator hostis fuit. Postremo ita semper vixit, ut ait Seneca, talis per omnem vitam, qualis in funere. Multum flevit apud Virgilium mater Euryali, multum apud Statium nutrix flevit Achemori: ille tamen filiis vixere superstites, hec alumno. Sic fletum legimus Antigones et Argie: mortem non legimus: mirum superfuisse iuvenculas dolori, cui vir fortis superesse nequiverit. Flevit Evadnes Capaneum, flevit Brutum suum Portia, sed illa se in ardentem viri rogum intulit, hec candentes hauriens carbones, precluso spiritu, quod pridem animo destinarat, virum ad inferos prosecuta est. Et ut amores illicitos attingamus, qui ut turpiores sic nonnunquam iustis amoribus fortiores sunt, flevit Ero Leandrum, Phedra Hippolytum; neutra tamen gemitu, sed illa precipitio periit, hec laqueo. Apud Catullum Lesbia, meretricio amore saucia, passerem suum flevit estinctum, ita tamen ut oculorum aciem perderet, non ut animam exhalaret. Verum hoc dicet aliquis, he viros, aut fratres, aut amicos flebant, noster hic filium. Sed quid de superioribus dicemus, que fleverunt natos vel plurimos, vel unicos? Quid dicemus de illis matribus, quas Romana narrat historia, post insignem cladem que ad Trasimenum, ut Livius tradit, cui potius fidem do, et quem Valerius sequitur, vel Cannis, ut Plinio placet, est accepta, nuntiatis filiorum mortibus, attonitas flevisse: utramque autem post aliquantulum temporis, alteram scilicet mestam domi sedentem preter spem conspecto filio, dum in occursum eius assurgit, exanimem corruisse, alteram percunctandi studio anxiam, extraque muros urbis egressam porta Flaminia, qua fuse redibant legiones, obvio repente filio, dum irruit in amplexus expirasse? Has nempe non meror, sed quod multis accidit, gaudium interfecit. Fuisset ille utinam, o Paule, falsus etiam rumor tuus, ut te quoque non luctus sed gaudium peremisset! Nunc quocunque me verto, dolore simul ac pudore confundor. Legi ego permultos patrum amantissimorum, legi matrum gemitus ac sororum et coniugum utriusque sexus. Siquidem duos Plautios, mirum dictu, ut eiusdem nominis sic paris amentie, impatientia doloris in uxorum mortibus sese gladio transverberasse compertum est: quod apud Valerium Maximum non excusari tantum sed laudari, si de proprio loqui datur, nec excuso nec laudo. Legi mortem Indorum, apud quos cum mortuis viris vive cremantur uxores: legi singulorum hominum, legi populorum atque exercituum luctus tam vehementes, ut quidam arma reliquumque ornatum, quidam etiam semetipsos ardentium ducum rogis iniecerint: legi quorumdam fidem supervacuam amicorum, nulli utilem, et damnosam sibi, qui confodi gladiis iuxta dilecta cadavera maluerunt, quam dum liceret evadere. Ad summam multos invenio quibus causam mortis dolor attulit: cui vero mortem intulerit, nullum: nisi forte pro vero recipimus quod de Homero poeta quidam scripsere, remque tam stultam de tam docto viro, de tamque divino ingenio suspicari libet. Quod ipsum tamen etsi inter vera numerare voluerimus, nec de morte alterius dolor fuit, nec repentina vis doloris; sed egritudo forte animi, et egritudinis forte inedia ac spiritus in dies tristior, qui procul dubio vitam imminuit, et sicut scriptum est, exsiccat ossa, et quem multos paulatim seu consumpturum esse, seu consumpsisse non negem: in quibus nomen habet Macedonie rex Philippus morbo animi ex crudelitatis proprie et iniuste tristi seraque penitentia, Perseique filii dolis et impietate contracto. Nam Paulus Rutilius, quem, nuntiata fratris repulsa in consulatus petitione, illico expirasse scribit Plinius septimo Naturalis Historie, ut verum sit, huic sententie preiudicii nichil affert, quod iam ante morbo impeditus describitur: itaque facile parva doloris accessio inclinatum animum stravit. At quod integrum quemquam subitus dolor de alterius morte susceptus meroris impetu et lacrimarum diluvio oppresserit atque necaverit, hoc est quod apud auctores idoneos vel non legi, vel me legisse non memini, eoque insolabilior dolor est meus, quo inusitatior amici miseria, qui sic mori voluit ac potuit, ut sine exemplo sit mors ipsa mortalibus. Ceterum ego quoque fortassis impetu animi evectus sum longius quam debui. Da veniam, queso: amara michi dulcedo et dulcis fuit amaritudo, cum amico iam sepulto quasi responsuro ac presente contendere. Iam tandem detersis utcunque oculis ad te redeo, atque ita censeo idem omnibus agendum esse fortune sub imperio degentibus, quod solent qui seva premuntur tyrannide: tergum patientia durandum: sic instruendos oculos ac aures, sic formandos animos ut quod vident non videant, quod audiunt non audiant, et quod sciunt nesciant; multa dissimulanda, omnia toleranda, et ut Flaccus ait, amara lento risu temperanda. Horribile cogitatu est, quam nichil est mali quod non impendeat hanc vitam agentibus, cui, nisi fallor, optandus finis esset quem tantopere formidamus. Itaque sapiens omnia cogitat, omnia previdet, omnia scit multo ante quam fiant, examinans non tantum que ventura sunt, sed que possunt evenire, tamquam que evenire possunt prorsus non evenire non possint, et adversus possibilia quelibet ceu necessaria atque inevitabilia sese armat, pervigilem intentumque in excubiis animum tenens. Et hec quidem sapiens. Ego autem qui tam procul inde absum, ut sapientem, si occurrat, ne nosse quidem venerarique digne queam, meis hactenus amicorumque fortunis possibilia, fateor, et verisimilia sed non inusitata previdi. Videbam ergo nunc gladios, videbam morbos et venena, et incursus ferarum, et naufragia, et incendia, et laqueos, et ruinas; luctum repentinum mortiferum non videbam. Unde facie rerum insolita vehementer exterritus atque deiectus sum. Sensim animum attollere et sparsa arma colligere incipio. Discam cogitare et expectare omnia, et si possim, nichil valde metuere. Imparatum et inermem nostra Fortuna reperit: lorica defuerat ubi furtiva cuspis irrepsit. Quamobrem vulnus hoc sentio, et Paulum meum nunquam sine suspirio recordabor. Tu vale: nam de reliquis, et presertim ad summam Reipublice quod ominer et quod sperem ne dici quidem opus est. Vale.

Mediolani, XII kalendas Martias.

Milano, 20 aprile [1355]

Quo sepius, care pater, in memoriam redis (quamvis, ut verum loquar, ex quo semel animum occupasti, nunquam inde discesseris, sed hoc dicere volo: quo sepius curis omnibus reiectis in secreta parte animi tecum sum), eo magis inducor et mores tuos diligere et laudare propositum et ingenium admirari. In quam sententiam unde venerim si roger, rem, ut est, effari breviter non possum. Patere, queso, me altius ordiri et, quoniam tecum colloqui delectat, ad id, quod destinavit animus, longiusculis amfractibus pervenire.

Romanorum igitur annales atque historias evolve et, quod libentissime facis, famosa veterum scripta perlustra. Quamvis regium nomen, alibi magnum, Rome sit intolerabile, quod superiorem illum Affricanum dixisse refert Livius, dabo tamen inter ipsum populum Romanum regio sic infestum nomini regesque nonnullos exteros tantam benivolentie caritatem quanta vix inter populum et optime numeratos ac preclaros cives visa unquam aut lecta est. Multorum nempe civium erga patriam ardens ac perpetua pietas fuit, at partes amicitie, si requirimus, non constabunt. Possem exemplis affluere. Sed ne forte notissimorum inculcatio fastidium pariat, paucis agam.

Quid non fecit Affricanus ille, cuius paulo ante mentio est habita? Quid non laborum ac periculorum subiit, ut urbem Romam atque Italiam ab oppressione Carthaginensium liberaret? Cuius viri piam magnanimitatem magnamque pietatem sic fortuna comitata est, ut formidatum illud sub arbitrio nephandi et inhumani hostis excidium, quod nostris cervicibus impendebat, in auctoris caput personamque reflecteret et, vastitate, terroribus, rapinis, cedibus, incendiis ex agro Romano in terram hostilem interdum – maiori virtute an felicitate? – translatis, Italie Affricam, Rome subesse Carthaginem doceret. Ipse victor, triumphator inclitus, cum multa patrie, nichil sibi preter splendorem nominis et rerum gestarum titulos ac gloriam reportavit. Quid postea nepos? quanto cum capitis sui discrimine avi reliquias armis ac flammis ultricibus persecutus de tributaria Carthagine nullam fecit! Ipse quoque, cum in patriam sicut dulcis sic nimie securitatis letitiam pertulisset, in domum suam nichil intulit preter Affricani cognomen et virtute sumptum propria, quod ab avo iam pridem hereditarium possidebat. Inde a meridie in occasum versus quam periculosa obsidione Numantiam fregit nosti. Quid Marcus Furius Camillus? Quam multa bella, quam animose, quam prospere pro patria sua gessit, testatur et Veiorum decennis obsidio et ex variis hostibus innumerabiles triumphi.

Riden Imperii nostri tria fulgida sidera, non quod plura deferverint? Siquidem catervatim sese ingerunt viri illustres et similia ausi et similes rerum exitus sortiti. Sed quoniam tres tantum ex adverso locuturus sum, ternarium in utrisque servaverim.

Quid de hiis igitur viris dicam? Amarunt profecto miro amore rem publicam, cui se ipsos, cui vitam ac sanguinem, cui fortunas suas tam fideliter devoverunt. Quas autem amoris vices eisdem illa ipsa res publica tam vehementer dilecta reddiderit, pudet meminisse, multoque libentius tacerem, si mea forte taciturnitas esset oblivionem paritura, qua pudor illorum temporum tegeretur. Sed quoniam res ea me vel tacente vulgata est, quid laboris premium, quem tandem virtutis ac fidei sue fructum tam singulares perceperunt viri, non absque virili ruboris parte narrabo.

Primum nempe Camillus in exilium pulsus est, non iure ullo, sed invidia, nec antea revocatus quam illum non penitentia tribunorum, non erroris verecundia, non amor civis optimi, sed casus patrie et Gallorum metus et presens necessitas revocarent. Nec ideo tamen ingrate patrie distulit opem ferre pius exul, non in id modo quod fuerat, sed in augustioris urbis speciem de faucibus hostium ereptam collapsamque restituens. Tum etiam in eiusdem obsequio potius originis quam iniurie memor vir adhuc animo fortissimus, sed iam corpore debilior, quod superfuit vite, senilibus expeditionibus bellisque consumpsit. Non erga primum Affricanum gratior fuit Roma. Etsi eum in exilium non miserit, summis tamen honoribus assuetum tot contumeliis fatigavit, ut turbide patrie tranquillum preferret exilium. Ita ille, cuius solius opera factum erat ne miserabilis solitudo in ipsius menibus urbis esset, de restituta suis manibus et iam florente republica in desertam solitudinem commigravit, ubi multa gloria et ingenti animo vite tempus extremum exegit nec revocatus a civibus nec flagitans revocari. Cum secundo autem actum est acerbius. Qui nec coacto nec spontaneo exilio civili sevitie subtractus, sed in domo suorum manibus interemptus inulta etiam morte procubuit. Tam dissimulanter enim tamque negligenter id scelus et tanti viri fatum lacrimabile pertulit populus Romanus, quasi ipse conscius nepharie cedis esset. Redde Carthaginem huius ducis manibus eversam, redde Carthaginensium senatum: plus ibi nimirum quam in Capitolio Romano talis Affricani mors querelatum et indignationem inveniet. Unde in patria vir fuit isque inimicus interfecti, sed virtutis amicissimus Metellus Macedonicus, quem in hoc tam truci facinore lamentantem et legimus et laudamus.

Hiis equidem tribus viris, tam patrie sue vilibus et quibus tam patria cara fuit, tres obiciam peregrinos reges, quibus hac ipsa cum patria, suorum civium contemptrice, honorate benivolentie iusta vicissitudo contigit ac permansit in finem: Massinissam scilicet Numidarum et Eumenem atque Attalum Pergamenorum reges. Horum data et accepta beneficia tam multa sunt adeoque certa in dubiis rebus fides, ut de publicis ac regiis meritis extimatio subdifficilis sit. Tot ultro citroque de virtute benivolentiaque certantium experimenta contendunt, tam preterea hinc illinc perseveranti amicitia usi sunt, ut et Romanorum favor et obsequia regum non ipsorum modo vite tempus equaverint, sed ad posteros usque pervenerint. Atque ut Romane perseverantie argumenta preteream, que sunt multa, regum animi quales ad extremum fuerint, si aliunde nescirem, duorum ex hiis suprema testantur elogia. Quorum alter exactissima moriens etate unum in terris populum Romanum suis noscendum colendumque mandavit, alter in testamento canit: Populus Romanus bonorum meorum heres esto.

Multa tecum hactenus, optime pater, familiari licentia collocutus sum. Superest dictorum rationem querere simulque quid intendam breviter patefacto epistolam claudere.

Illud igitur constat in primis, si nullam scelus rationem habet quod Affricanus idem dicit apud Livium, ut reliquorum sic ingratitudinis rationem nullam esse. Causa autem profecto fuit invidia, individua comes et prosperitatis et glorie. Contra vero perpetui amoris inter populum Romanum et alienigenas reges, nisi parum acute pervideo, ratio hec a veritate non abhorrens fuerit, quod obsequia de longinquo, hec ex Affrica, illa ex Asia percepta eo suavius Romanorum obrepsere animis eoque tenacius inhesere quo minus inde talia sperabantur. Rursum dominatoris populi dignatio peregrinas mentes arctius innexuit quanto inopinatior et novitate ipsa mirabilior fuit.

Habes propositi mei summam. Pedetentim ad te pervenit oratio.

Tu, procul ab Elicone genitus atque educatus in terra multum diversis studiis dedita, ubi scilicet ista nedum non magnopere expetuntur, sed vulgo etiam contemnuntur, densam errorum vulgarium ac circumfusam nebulam perrupisti teque in apertam veri speculam alis ingenii et studiorum plumis auxiliaribus evexisti. Inde liberius quid pulcrum quidve magnificum contemplatus, ita bifariam tempus omne partitus es, ut et nostra scrutari velles et nichilo segnius ad tuorum fastigium pervenires. Quod cum multa testentur, tum precipue Imperii registrum, ita priorum incuria obsolefactum, ut ad neglecti stili rubiginem detergendam flammanti opus esset eloquio, atque ita tua purgatum industria, ut post te venturis distinctum ac lucidum relicturus sis quod fuscum et incompositum invenisti. Pro quo tibi quid tui debeant, ipsi viderint. Multum sane se debere fatebuntur, si in extimanda virtute non vulgi strepitum, sed rationis iudicium sequi volent. Nos certe, ut pro cuntis Italie Grecieque viris illustribus qui sunt quique ullis fuerunt aut erunt seculis loquar, memoriam tui nominis et clarum immortalis fame preconium debemus, eoque magis quo minus hac tempestate et hiis locis in tanto tantisque rebus occupato animo Pyerium hoc specimen sperabamus. Locus, tempus, etas, dignitas, occupatio, fortuna infinitum quiddam laudibus tuis adiciunt. Ipsa tibi rupes Parnasia, si loqui queat, et bicipitis montis apex geminus, ipse tibi fons Castalius et Penei nemoris recessus, ipse tibi plectrifer Apollo et virgineus Musarum chorus gratias agunt et a finibus orbis venientem tantum hospitem cum gaudio et veneratione suscipiunt, summis equantes ingeniis et raris te nominibus inserentes. Vale.

Mediolani VIII Kal. Aprilis.

F. tuus se

Domino meo Cancellario. F.

Milano, 25 marzo [1355]

Queris ex me, seu per te querit amicus maior, imo quidem, ut intelligi datur, ambo queritis quid remedii norim adversus Nemei rabiem Leonis toto nunc impetu Phebi crines ac faciem accendentis. An invidetis forsitan amico, quem aer haud dubie blandior, et Alpini flatus iugisque nivium prospectus in medio solis fervore refrigerant, quodque non nunc noviter dixerim, cum reliquum corpus estatem sentiat, prestant ut perpetua saltem in oculis hiems sit? Vos vero cedriferis non nivosis collibus abditi, et ad Austrum penitus versi, tepentis brume delicias estivis ardoribus compensatis. At si ingenia vestra novi, aliud hic nescio quod remedii genus poscitis, quam quo vulgus contra hanc anni partem uti solet. Accipite breviter quidquid id est. Arbor est rara quidem et paucis nota, sed eo clarior nobiliorque quo rarior: arbor quidem procera et recta multum lauro qualibet aut oliva, multum cupressu et cedro, multum pinu palmaque et abiete virentior: nunquam gelu nimio, nunquam calore peruritur, nunquam frondibus caret. Umbram habet saluberrimam, fructum succumque mirificum. Locis arduis ac repositis habitat. Aditus modo difficilis: cetera iucundissima sunt atque dulcissima. Quam ut nosse possitis, neu similitudine aliqua forte fallamini, signis hanc describam suis. Quatuor tantum hec olim ramos habuit, dum illam fessi operum pastores avidius frequentarent. Venit incognitus celestis agricola, et sarculo cultam pio, serotinique roris suavitate conspersam ramis auxit ac frondibus nimium. Hodie septem habet, quorum inferiores quatuor tellurem, tres altissimi celum spectant: ramuli autem plures sunt de quibus nunc loquendi non est locus. Illic assidue felices aure circumsibilant, canore simul et candide volucres nidificant, poma predulcia divites ramos premunt. Mite solum, herbe varie et purpurei flores tegunt: in quibus levis accubitus, odor suavissimus, et ad se oculos trahens color. Fons ad umbram nitidus amenitate lympharum scatebrisque perennibus manat, cuius in circuitu roscidis cespitibus ripisque recentibus cursum frenantibus, undarum late gratissimum murmur strepit. Hec igitur summa consilii mei est. Arborem hanc querite omni studio ut facitis: inventam cupidis ulnis arripite, et tenete, et colite, et amate; amari enim ante alias digna est, sacra coma, ut ait Maro, et cunctis humanorum estuum vaporibus inaccessa. Herete certatim trunco illius usque ad vesperam, nemo vos inde divellet. Nusquam melius mansuri estis, ibi enim, michi credite, nec Cancrum timebitis, nec Leonem. Vale amice, et clarissimum illum virum percunctationis tue responsique mei participem, quem, teste animo, profunde diligo, tuo ore meis verbis iterum atque iterum salvere iube.

Mediolani.

Milano [estate 1355]

Uberem messem parvo de semine messui. Arborem quam stilo descripseram coloribus designasti; ac memorem Horatiane sententie ubi ait:

Segnius irritant animos demissa per auresQuam que sunt oculis subiecta fidelibus,

quod auribus ingesseram oculis subiecisti, non contentus nisi et eius oppositum insuper, et huius vite arenam habitatam mortalibus addidisses: ubi ad tempus utrunque permixtum, et heu! non equis portionibus confusa sunt omnia, discernenda novissime, et supremi flabro iudicii ventilanda. Ostendisti realiter, amice, arborem tibi notissimam, quam, ut de singulis dubitans philosophico consilio videare, verbo dicis incognitam. Est ergo (quoniam hesitatio tua interpretem me videtur exposcere), est, inquam, arbor illa quam putas, nec te fallit opinio. Quomodo enim, ut de te sileam, amicum illum magnum, quem tue dubitationis tueque consortem narras indaginis, falleret arboris notitia, cuius sub ramis, nec me fallit amor, ab adolescentia sua sedit? Unde tunc flores vernos, nunc maturos et tempori debitos fructus legit? Est igitur est utique virtus ipsa quod visum dicis ambobus: virtus olim quadrifidos habens ramos, propter quadripartitam honestatis speciem, solo nomine late notam: quos ideo spectare terram dixi, quia quatuor morales, pro ea presertim parte quam politicam vocant, civiles actus ac terram respiciunt. Has sane, quod invitus fateor, maioribus nostris constat aliquanto magis fuisse cultas quam nobis, precipueque principibus; quos pastorum appellatione notavi, qui usque adeo iam aerei facti sunt, ut amare homines et curare terrestria vile ducant, ac preiudicium maiestatis, cum tamen omnes iisdem ex seminibus nati simus. Tres altiores rami theologice sunt virtutes. He ante Christi adventum, quem celestem agricolam non inepte videor nuncupasse, mundo incognite habebantur, quas celum spectare non ambigitur. Christi sarculus Christi doctrina est, qua fidelium mentes colit. Ros serotinus sanguis est proprius et gratie celestis infusio, que sero, hoc est sub finem seculorum, in mundum sterilem, Deo res hominum miserante, delapsa est. Ramuli sunt harum subdistinctiones innumerabiles virtutum: felices aure sunt cogitatus pii et sancte inspirationes: volucres sunt anime que alis cogitationum talium alte conscendunt, candide propter innocentiam, canore propter id quod scriptum est: cantabo Domino qui bona tribuit michi; et iterum: cantabo Domino in vita mea, psallam Deo meo quamdiu fuero; et rursus: benedicam Domino in omni tempore, semper laus eius in ore meo. Poma sunt virtutum fructus, quibus omnino nichil dulcius esse fatebitur quisquis inde gustaverit. Quinam vero fructus hi sunt, nisi et hic gaudium de virtute, et illic in patria finem non habitura felicitas? Mite solum est vita mansuetorum, qui licet altius aspirent, adhuc tamen terram inhabitant: hanc exornantes herbe varie quid nisi varietas sibi convenientium actionum? Flores purpurei quid nisi morum fuerint ornamenta? Lenis accubitus quid nisi bene compositi animi status et felicis conscientie quies est? Odoris suavitas famam bonam: oculos mulcens color quid aliud quam decorum illud importat, quod elucet in virtute, de quo preclare in Officiis suis agit Cicero? Fons sub hac arbore scaturiens quid nisi actuum bonorum ex virtutis radice nascentium inhexausta series est, que hinc illinc difficultatibus obiectis excita, clarior fit atque sonantior? Siquidem ex colluctatione laudabili et meritorum preconiorum murmur elicitur, et lautius exauditur. Gaudet enim virtus difficilibus, et vix facile aliquid magna dignum laude reperies: propter quod arborem hanc locis arduis radicatam dixi: repositis autem ideo quia cum difficilis, tum secreta est ad virtutem via. Nec illud puto mentitus sim difficilem aditum, cetera planiora: quod et experti omnes norunt, et te expertis annumerare non dubitem. Postremo Cancer retrogradum, Leo autem ardentissimum sidus est. Quorum ille relapsum adscendentis animi et ad infima reditum significat: hic ardores cupiditatum atque libidinum et irarum passionumque omnium quibus humana mens astuat. Harendum vobis huic arbori usque ad vesperam, hoc est usque ad huius vita: terminum admonui: addens de quo nemo dubitat, nunquam melius esse mansuros: malefida enim voluptatis statio, ad quam velut ad portum mundus iners confluit, ut blandos introitus sic mestos habet ac precipites egressus; quod si unquam dubitatum esset, heu! clare nimis ac terrifice non sine meis et multorum lacrimis nuper apparuit. En, amice, parabolam tibi meam ipse reseravi. Superest ut et amico illi optimo et tibi gratias agam, qui pro brevi papyro non eam modo de qua loquebar arborem, sed totum michi terrarum orbem in membranis descriptum insigni quidem artificio remisistis: utque ambobus et arboris ostensa: refrigerium, et mentium corporumque valetudinem inconcussam ac perpetuam precer. Vale.

Mediolani.

ille tuus

Milano [ottobre-novembre 1355]

Barbate optime atque unice, longiores ad te litteras, sub hac eadem data, recipies de manu Celestinorum nostrorum Mediolanensium, quibus cum Barbati mei glutino ingens michi amicitie nexus est. Nunc vero Matheus lator presentium, familiaris meus, a me missus pro quibusdam familiaribus rebus meis, Neapolim venit, incertus an te ibi reperturus, an omnino visurus sit. Unde factum est ut per hunc latius scribere non curarim. Ceterum si te videat, non est rogandus ut sibi faveas. Pro multis quidem venit, sed in primis ad explorandum an in Magno Senescallo, cui te carum ex litteris suis scio et cui ego quoque, si verbis tanti viri fides est, licet immeritus et ignotus, non mediocriter acceptus videor, spei aliquid sit ad id quo valde suspirat animus meus, ad solitarie scilicet vite genus, si forte desuper datum est, ut qui in pelago vixerim, moriar in portu. In quam rem multis eque forsan indignis non negatum regis auxilium somnio, michi fateor nec debitum nec speratum nisi interventus illius viri optimi maximi, ad quem nuntius iste dirigitur. Quem dum audies, scito te fidelem hominem, sed nec Demosthenen audire, nec Tullium. Ipse tibi latius omnia digeret, cui credas ut michi consilioque aderis in id presertim, ne inani spe laboret. Forficulas tuas litteris ad me missis inclusas habui, et anno altero sine litteris sex paria ab Avinione receperam, de quibus partem feci illi qui tunc in Liguria participem non habebat, nunc partem ibi non habet nisi quantum corpore occupat. Audieram etiam te prius alia quinque paria misisse, que ad me non pervenerunt, Florentie, ut dicitur, intercepta; nec minus ideo gratias ago: sed iam satis est, pone modum et vale. Iam dixi, sed repeto: omne statum meum, de quo valde solicitum te sciebam et in litteris tuis lego, omnem vite mee ordinem, quid agam, quid cogitem, quid optem, quid moliar, quid expectem, ab hoc audies. Viro illi insigni, quem ad me ignotum hominem affici scribis, illi inquam cui Franciscus nomen est Sanitasque cognomen, meis verbis plurimam salutem dicito. Vale iterum, nostri memor.

Mediolani, IIII Idus Octobris, propere.

Milano, 12 ottobre [1355]

Invidisse Fortunam nostre amicitie crediderim; ita nos distraxit ac dissuit, ut vix hoc ipsum commercium litterarum, extremum solamen absentie, sit relictum. Ubi enim, ut sit otium, ubi, inquam, nuntii? ubi fides? piget occupatos ac defessos hos digitos, tantum quotidie litterarum perdere. Tu michi, nam memini, pontem nescio quem dudum traiciendis animi conceptibus struxisse videbare, et monstrasse iter, quo, si quid omnino familiarium nugarum haberem, ad te facile mitterem. Nempe pons ille illico, quo nam terremotu seu quibus imbribus incertum, ita corruit ut ne vestigium extaret. Itaque iam desperare ceperam posse curas meas, nisi data opera missis ad te nuntiis, pervenire. Eo nunc libentius et religiosum hunc virum et quam sinu extulit epistolam tuam vidi: restituit enim spem vetusti moris renovandi, quo scilicet absentie dispendia leniremus. Quid autem, queso, felicius, quid dulcius, quam cum amicis totum si detur tempus agere vite? Atqui tecum ero dum me leges, mecum eris dum te legam. Semper michi fateor presens es; utor enim privilegio amantium et absentem absens audio et video. Potest Apenninus corpora nostra dirimere, animos loca non dirimunt. Alpes ipsas intersere, et Caucasum et Atlanta et Olympum nubibus altiorem, ipsum denique Oceanum interpone, congrediemur tamen, confabulabimur, colloquemur, una erimus, simul deambulabimus, simul cenabimus, simul pernoctabimus, nec epistola ventis allata, qualem Tiberianus hemispherii huius accolis ab Antipodibus missam fingit, sed presentibus ac notis affectibus importunam vincemus absentiam. Et licet obstantibus elementis, convenienter cum quovis vultu assidue mecum sis, nec aliquando discesseris, ex quo primum meus esse voluisti, tamen in litteris recentior atque veracior facies tua est, ut inter legendum multis post diebus preter solitum, quasi vivas voces audierim frontemque quodammodo et ipsos amici oculos aspexerim. Ita michi in paucis verbis eminebas totus, ut dicerem: oh! femineum ingenium, oh! bona Carmentis, que hoc inter absentes remedium meditata es! Fecerat idem apud Chaldeos Abraham, apud Hebreos Moyses, apud Grecos Cadmus: Egyptiis et Latinis mulieres argutissime providisti: Isis Egyptiis, tu nobis. Hoc igitur michi solatium restitutum gaudeo, teque longo velut postliminio redeuntem letus amplector. Nunc ad epistole tue sensum venio, ubi si brevior sum quam velis, veniam dabis. Nam et hospes mea tertiana, et september familiaris hostis meus sic in me nuper coniurati exarserunt, ut si paulo vel illa acrior, vel ille longior fuisset, oppressuri fuerint haud dubie: a primo enim ad extremum diem in grabatulo meo vinctum ac semianimem prope tenuere. Tempus adfuit, et aer blandior, et mensis amicior: sensim redeo unde raptim excidi, tamque nullarum adhuc virium sum, vix ad scribendum digitos explodam, vix papyrum explicem, vix calamum versem: ipsum iacet ingenium proprii carceris concussione deiectum. Sed assurget in dies, et si illud novi, fiet intermissione vegetius. Interea tamen has notulas excudere potuerunt egra mens, frons pallida, manus imbecillis et tremula, equo animo ut perlegas, eadem amicitie vis compellet, que te adeo solicitum ardentemque coacervandis opusculis meis fecit, que ut memoras, ab innumeris et mirum in modum patria, moribus ac professione distantibus mendicasti. Stupui audiens, si licet benevolentie antique novus stupor; vetus hic mos tibi: michi propter perseverantiam admiratio quotidie recens est, quod ita nichil affectui tuo detrahat cuncta consumens etas. Quibus autem armis amor, aut quibus viribus vinceretur, quem seu vincere, seu vincire omnia, secretorum nature conscius poeta confirmat? Quintusdecimus, nisi fallor, annus agitur, ex quo immortalem amicitiam, et vite nostre finibus non contentam saluberrimam ad umbram pastore gregis, silveque domino tunc Argo dextras iungente, contraximus. Ecce idem hodie mirator es rerum mearum, qui tunc fueras. Mirum et prorsus impossibile, si tamen me minus, aut te solito plus amares. Minus enim se ipsos amantibus et sua cuncta mirantibus, alienum omne sordescit. Tibi animus idem atque uniformis est: semper itaque tua legens dixi: magna est Barbati mei humilitas, magnus amor; adamantinas opiniones et radicatos in silice sensus habet. En ut anxie, quasi magnas opes, nunc etiam ineptias meas querit. Unde hoc? nimirum non ingenii mei, sed illius indulgentie laus est; has illi curas amor, hoc studium, hos labores intulit: quiesceret nisi amaret. Haud nova quidem res. Inops iudicii omnis amans: lippos amicus oculos laudabit; obliquum nasum, nodosos digitos, mestam frontem, genas aridas, squalidam comam. Quid enim inter adulantem et amantem interest, nisi quod ille fallit, hic fallitur, ille persuadere vult aliis, hic iam persuasit sibi? Vidi ego, Barbate, virum optimum quem strumose humerus, quem claudicantis incessus, et quem blese confabulatio delectaret. Novissimum hoc et tibi accidit: quid enim flagitas? quid queris? facessat ad horam amor; non ames parcius, sed incorruptius iudices; videbis quoque tibi sine ullo discrimine placent omnes, partem exiquanto, nisi amor esset, abiceres. Sit tamen ita: errori enim tuo gratulor: nam et ex amore oritur radice pulcherrima, et plusculum forte quam suspiceris nomini tuo confert num integre iudices hesitare. Quis scit an et interrum de rebus meis mutare sententiam cogat testimonium talis viri? utcunque ita sit, profecto litterularum mearum, que tibi sine ullo discrimine placent omnes, partem exiguam tanta solicitudine congregasti, cum tibi interim voti tui conscius multa paraverim. Tibi equidem quodcunque michi est epistolare carmen inscripsi, quod ne pridem acceperis non mea, sed scriptorum culpa est, quorum semper insidiis ac fraudibus patui, homo incautus intentusque aliis: studiorum meorum iactura non ultima. Ita sepe numero meque measque res, reculas dicere debebam, negatis pactis auxiliis retardarunt, et ad proprios cuncta digitulos redegere, que michi vel non attingendorum, vel deserendorum plurium causa fuit. Hactenus hec. Nam operosioris vigilie labores nec promisisse tibi velim, nec negasse. Primum ideo quia sentio fidem meam hac in parte suspectam, eo quod dudum promissa distulerim: secundum quod nec viri boni, nec amici arbitror aliter quam in animo habeas loqui. Unum hoc dissimulasse noluerim, quoniam de stupendis amoris effectibus sermo susceptus est nobis, mirari me quid hic iterum rei est quod michi tam facile poetarum regis titulum de inexhausto caritatis et indulgentie tue fonte largiris, cuius rei sanctum hunc atque devotum hominem testem dicis, qui id michi cognomen, his in locis esse narraverit. Idque quam cupide ac scienter arripueris epistole tue superscriptio et finis indicant, quasi vero non cuilibet idem narranti pari facilitate crediturus fueris. Enimvero primum tibi, amice, quem passionibus expeditum in omni vero iudicio nulli secundum facio, meis in rebus quantum fidei sit, si ad te ipsum redis, intelliges; deinde hunc testem de re sibi incognita locutum scire debueras, et scires, nisi persuasor potentissimus amor obstreperet. Non equidem tantum prona, sed preceps ad delectationem est humana credulitas, cum ad contrarium pigra sit. Cernis ut amara fugitans quocunque eam dulcis aliquis rumor vocat, vento velocior fertur. Sed oro te, nonne huius testimonium audienti primum illud occurrit, piscatorem de aquis interrogandum, de nemoribus venatorem, pastorem de gregibus, de ventis nautam, de bobus agricolam; sic et de armis militem, et de bellis ducem; sic religiosum denique de sacris, poetam de Musis, oratorem de causis, de naturis rerum et vite ratione philosophum? extra suos hunc terminos eduxisti, dum coegisti ut de Poetica sententiam ferret. Sed dices: nichil est de proprio: vulgi iudicium referebat. Sentis ut pedetentim ad corruptissimi iudicis tribunal accessimus: iam mallem de proprio loqueretur. Cogita, Barbate, acriter quanto priscis vatibus nostris aut felicior aut certe facilior etas fuit, prius dico quam Pierides ex Grecia in Italiam commigrarent, ea scilicet tempestate quando, ut Sulmonensis tuus ait:

Qui bene pugnabat romanam noverat artem,mittere qui poterat tela disertus erat.

Haud magni negotii tunc fuit esse poetarum regem. Ut sileam reliquos, quantus Lucilius est habitus, quem tum in aliquo reprehendisse prope sacrilegium videretur, cum in multis impune reprehendatur Maro? quantus aliis quantusque sibimet visus est Nevius, quantus Plautus? Et qui fuerint scimus. Ars exigua, mediocre ingenium, vivax fama, magnus populorum favor, rerum suarum extimatio immensa. Lege epigrammata sepulchrorum ab his edita; satis superba fateberis, etsi ab alio dictata essent, etsi alter horum Homerus, alter Virgilius fuisset. Blanda, inquam, etas et favorabilis petis, que de tam parvis radicibus tam magnificas opiniones eliceret. Nobis durior nostra est etas, a quibus exactiora omnia requiruntur. Limatiori seculo successimus. Alta sapere non sinimur. Cultioribus ingeniis circumsepti sumus, quorum admiratio insolentiam nostram frenat. Cave igitur, ne me amando pregraves, obruasque non mei mole cognominis. Ingenueque quidem regis poetarum appellationem respuo. Ubi enim regnum hoc exerceam queso? quos michi statui regni fines? occupata utraque sedes est, cognomenque istud apud Graios senex ille Meonius, apud nos Venetus pastor tenet. Ubi sedere, quove ire iubes, ut sim vatum rex, nisi forte in solitudinem meam transalpinam, atque ad fontem Sorgie me restringis? Illic – iocari enim tecum dulce est – nescio an iure, sed certe cum Nasone tuo gloriari solitus sum, forsan audacter, ut ipse ait: sed sicut in suo poetico exilio Istrum ille, sic in meo peregrino otio Sorgiam ego:

Ingenium nullum maius habere meo.

Ludo equidem, amice, ut vel sic intelligas omnibus me modis id agere ne titulo premar importabili, neve non michi debitum regnum petens, lese reus inveniar maiestatis. Reliquum est, ut noris me in dies magis ac magis congressus veros atque complexus tuos optare, quod utinam vel semel michi contingat antequam moriar. Et vale, Barbate fidissime, nostri memor. Mediolani IIII idus Octobris, postridie quam litteras tuas acceperam.

Parce, precor, additionibus et lituris; non fuit iterum hanc rescribere: non curo autem nec magni facio quam compte Barbato meo scribam, cui vel impexus placeo.

Milano, 12 ottobre [1355]

Urget hinc animum dolor, serenissime principum, et in lamenta precipitat; hinc silentium iubet et attonitum facit stupor, dum durum Fortune iugum cogito, cui conditio est subiecta mortalium. Quid homini tutum? Aut quis omnino Fortune imperio sit exemptus, quoniam summus hominum illustrissimus pater vester ac dominus meus rex, ex altissimo solio tam repente, rote volubilis deiectus impulsu, quod sine lacrimis meminisse non possum, in manus hostium dicitur pervenisse? Et quod non parva doloris accessio est, secum una minor filius amantissimus frater vester, ut irrecuperabiles sileam iacturas, strages procerum quos quasi totidem regni lumina una tristis, preceps et calamitosa dies obruit et extinxit: mesta, inquam, et flebilis et obscurior qualibet nocte dies: que utinam pereat, ut illius sancti senis utar verbo, et vertatur in tenebras, non requirat eam Deus desuper, et non illustret eam lumine: obscurent eam tenebre et umbre mortis: occupet eam caligo, et involvatur amaritudine, non computetur in diebus anni, nec connumeretur in mensibus. Vere enim caliginosa dies et infelix et de numero temporum abradenda, que clarissimum regni solem ac stellas tam fusca nube circumdedit, et quam tanti doloris vespera tantorumque fletuum vox consecuta est. Huius ego tam insoliti et tam magni meroris particeps sum, inclyte princeps: Deum et conscientiam meam testor! et ad me quamvis a longe positum pars pervenit lacrimarum. Nam preter communem et publicum dolorem, qui ad tante ruine sonitum haud dubie omnium, et in primis regum ac magnatum corda tenuerit, cogitantium nichil in suum caput non ausuram sevam illam memorabilemque Fortunam, que verita non sit manu sacrilega sacrum Francie diadema contingere, est michi privati gemitus ac doloris causa iustissima. Nolo enim vestra maiestas existimet me illius forsan humanitatis immemorem quam in me olim invictissimus avus vester exhibuit, quam idem vester genitor multis et variis benevolentie regie auxit indiciis: quam vestra quoque iam tunc venerabilis pueritia et preclara indoles fronte letissima et suavissimis cumulavit affatibus. Hec singula equidem sic in animo sedent atque imis penitus sunt affixa precordiis, ut eorum lucidam radicatamque memoriam nulla unquam ullius ingratitudinis nubes tegat vel convellat oblivio. Quin imo cum avite, vel paterne, vel vestre benignitatis insignia, quibus me certatim omnes, hominem vix nomine vobis cognitum, honestatis, multa et magna tunc merito iudicarem: deinde certe renovata atque aucta sunt tempore, meoque tantum crevere iudicio, ut que tunc magna visa sunt, nunc maxima videantur, et prorsus omne meritum meum vincant. Que quodam tempore mecum reputans una cum reliquis fidelibus et amicis vestris, queror et lugeo tanti domini mei casum. Veruntamen cogitans statum vestrum et iuvenilibus humeris regni pondus impositum, postremo cuncta circumspiciens, quoniam dolori meo egre impero, vestrum cupio temperare et lugentium unus e numero consolatoris partes, fide valida cogente, suscipio. Dedit adolescentie vestre Deus quod vix raro virorum illustrium senio dare solet, ut etate hac vanitatem rerum humanarum et Fortune vim ac perfidiam agnoscatis, que profecto nullis aliis artibus vinci potest, nisi summa stabilis animi virtute. Illam vobis natura contulit, experientia firmavit, studium meditatioque perficiet: cuius ope vel hostium vel Fortune vincetis insidias. Remoto patre, regni salus et publice spei ancora in vestra virtute fundata est: quam Deus ideo belli casibus preservavit incolumem, ut esset per quem et sperari possent patris vel liberatio, vel vindicta, et tanti regni gubernacula regerentur. Onus grave, sed Deo auxiliante, possibile: et quod etatem vestram excedat, fateor, non virtutem. Sed quoniam et recentis damni memoria et presens occupatio vestra multiloquio staret adversa, finem verbis imponam: hoc adiecto, quod si vestris regnique vestri laboribus opem aliquam mea devotio ferre possit, quidquid sum aut possum affero pura fide vestre inclyte maiestati, quam mei memorem consolari, patre inclyto libertati ac glorie proprie restituto, quamque feliciter serenare et stabilire divinitus ac victoriosam facere dignetur Altissimus. Vale.

[Milano, inizio ottobre 1356]

Reverendissime pater et domine. Audito rumore flebili ac stupendo super casu miserabili et inaudito illustrissimi domini mei regis, tanto sum merore simul ac horrore concussus, ut vix aliquid loqui sciam. Quis enim sibi hanc vitam, ac incertam fortune aleam tutam speret, quando in summo ac unico Francorum rege tantum facinus ausa est: quem glorioso e solio ad terram, et usque ad manus hostium detrahere manu impia et temeraria non expavit? Lugere debet, nisi me fallit amor, totus terrarum orbis, atque omne genus hominum, maxime qui in altiori aliquo statu sunt. Singularis autem dolor et inconsolabilis est suorum, quorum ego me numero adscribere audeo, quin etiam teneor, recolens quam benigne quamque suaviter visus atque tractatus fui olim, tam per ipsum dominum meum regem, quam per inclyte memorie patrem eius, nec non etiam per hunc filium eius primogenitum, quem Deus omnipotens ad salutem regni et tranquillitatem fidelium reservavit: qui, quantum in illa tunc puerili etate sua fieri potuit, tanto me favore complexus est, ut imaginem suam precordiis meis affigeret perpetuo duraturam. Illi nunc igitur, ut dignum est, sincera fide compatior. De ipsius tamen egregia indole atque virtute confido, quod divino fulta presidio et patrem liberet, et destituti regni gubernacula moderetur. Et tibi ergo devotionis ac fidei mee testes litteras misi, et vobis, quos post ipsum solum mestos his rumoribus et turbatos scio, hoc quod inter luctum et occupationes meas licuit scripsi, quo me vestri doloris participem indicarem. Persuadere sibi dignemini, ut me suo in omnibus fiducialiter velit uti. Altissimus vos promoveat et conservet.

[Milano, inizio ottobre 1356]

Superbie imo vero insanie tue litteras, quas iniuriis plenas exudantesque conviciis in nos diceris effudisse, ad manus nostras non pervenisse noveris, sed dumtaxat continentiam in effectu quorumdam nobis fidelium nostrorum sedulitate transmissam, quodque ipsas eas qua decuit fronte percepimus, nunquam procul dubio credituri tale aliquid sani hominis processisse. Sed ut omnia de te credamus suadet notissimus et importabilis furor tuus. Solet enim sermo hominis vite moribusque simillimus esse, et clarum animi testimonium oratio perhibere. Tu quidem, quantum intelligi datur, credens forte tibi rem esse cum pueris, multipliciter visus es ut nos ventoso tonitru et verborum inanium fragoribus deterreres.

Nos qui, quantum in hac vita brevi et iuvenili etate permissum est, multa vidimus, plura etiam audivimus memorieque mandavimus, et insolentie tue minas ac dicta contemnimus, omnino muscularum murmur, ac vanus strepitus non horremus. Tu tamen ut animum tuum tui merito contemptorem preclarissimi nominis lux prestringat Vicarium te romani iactas imperii! Cuius nos et fideles fatemur et Vicarios profitemur; et omnes a quibus originem traximus maiores nostros devotissimos semper ac fidelissimos extitisse certum atque adeo clarum est, ut, preter te virum omnis boni nescium, nulli hominum incognitum arbitremur. Contra autem te non Vicarium imperii credimus, sed nostrorum hostium, et quod multo tibi fedius est, predonum quoque reipublice stipendiarium scimus. Quis enim tam grossus ingenio est ut credat romanum imperatorem decus ac culmen principum orbis terre, etate illa sua florida, illo cum robore, illa prudentia consilioque subnixum, illis tot bellicis illustrem virtutibus, illa denique prevalentum ducum ac procerum comitiva ad compescendos motus Italicos, quibus vix ipsa hodie vel Iulii Cesaris, vel Scipionis Africani presentia, sed nec utriusque sufficeret, senescentem, et, si verum equo animo pati potes, furiosum atque inutilem presbyterum direxisse? Nunquam profecto milvum aquila, nunquam leo leporem misit in predam. Solent enim qui mittuntur similes esse mittentibus. Tibi quid, quesumus, cum Imperatore domino sancto nostro similis est? Animus, etas, genus, an virtus, an professio? Nulla nisi dissimilitudo rerum par: nunquam tam nulla proportio. Si quo te igitur Imperii Vicarium possemus inditio suspicari, quanquam non immerito de mittentis iudicio miraremur, quia propositum est nobis nil velle quod nolit, et nil nolle quod velit, parati essemus, etsi non parvi periculi rem sciamus, ad irati et rabidi iudicis tribunal accedere, et nos ante ipsum iracundie tue fulmen vivis et veris vocibus excusare, quibus vel tuam placaremus insaniam, vel quia, ut credimus, illa nisi ferri acie frangi nequit, coram Deo saltem et hominibus nostram innocentiam probaremus. Sed quoniam te non Imperii Vicarium, sed stipendiarium furum, ut diximus, ac satellitem reputamus, omisso ad presens illo longo processu et confictorum criminum acervo, ubi multa et varia in nostrum seu verius in tuum caput mendacia congessisti, omissis nugis et tumentibus verbis tuis, hoc solum presentium tenore rescribimus. Nos infra terminum quem nobis ad hoc diceris prefixisse, ne laborare te oporteat veniendo super Mediolanense, Placentinum, seu Parmense territorium, ut minaris, in ipsis tuis aut tuorum finibus, quia te non tanti facimus ut ad nutum tuum personaliter moveamur, tibi per procuratores nostros idoneos, ut speramus, legitime et magnifice responsuros. Unum hoc premissis adnectimus, ne tibi forte, ut vanissima spes stultorum, de conscientia vesani capitis blandiaris; et quoniam vocaris episcopus, cum vir sanguinum sis, impune furere et insultare posse urbibus ac populis qua impetus tulerit, bonorum fines, statum et patrimonia lacerare, postremo passim quidquid est libitum licitum speres, nos si cum nefaria latronum manu ad populandos exterrendosque pacificos fines nostros attigeris, si te in manus nostras Fortuna iustitie ministra perduxerit, non alio quam quo meritus es famosi latronis ac incendiarii supplicio punituros. Vale.

Data Mediolani, die VIIII Octobris.

Milano, 9 ottobre [1356]

Invitus ducor ad scribendum Vobis, inclite princeps, non quod desiderium meum suadet, sed quod cogit aliena perfidia: longa est hystoria, sed quam potero breviter explicabo. Vester dominus Pandolphus de Malatestis, quem certe ego meum similiter extimabam – sed, ut experientia docuit, vehementer errabam – anno altero ad preces magnifici fratris mei in auxilium meum venit. Cui, tamquam illi de quo concorditer ambo ante alios sperabamus, summam belli resque nostras fortunasque commisimus et utriusque duos exercitus illi uni parere et subesse precepimus, ita ut, si unus ex nobis ad exercitum isset, nichil amplius habiturus fuerit vel potentie vel honoris. Iam inde ab initio ei assignata erat, et sine ulla difficultate liberaliter persoluta, provisio mille florenorum auri in singulos menses et, quamvis quidquid ei dominus frater meus fa<ceret> me facere extimarem, ut qui ita semper habuerim nichil me secum realiter dimisisse quin ambobus una mens et patrocinium unum sit, volens tamen et cupiens eum singulariter promereri, et <in> infirmitate quam hic passus est diu et dum sanus foret omnia per me ipsum et per interpositas personas facere visus sum que animum eius, tedio egritudinis affectum, oportuno solacio recrearent. In quod, ut verum fatear, etsi me satis eiusdem, quem non plene noveram, respectus induceret, multo magis tamen Vestre consideratio Maiestatis; et, ut leviora multa preteream, sciens et cogitans precipuum animi sui vulnus, ad restaurationem diminuti hiis temporibus status sui quidquid autem possem ei obtuli, ac, nequid ambiguitatis haberet promissio generalis, quantum cum honore meo possem, promisi me sibi ad quodcunque bellum suscipere decrevisset cum mille electis equitibus usque ad finem personaliter affuturum. Quod, novit Deus, non aliter sibi promittebam quam germano meo, cum desiderio tempus exspectans quo rebus ipsis posset meam benevolentiam experiri; et certe idem ipse promissionem meam sic accepit sicque gratias egit ut ex eius sermone spes michi magna esset unum me talem virum cum omnibus suis michi et meis in perpetuum quesivisse. Se<quentia>, princeps illustris, libentius tacuissem, sed cogit, ut dixi, non tam mea voluntas quam aliena nequitia; et non sine aliquali rubore, fidentius tamen, iuvenis iuvenem alloquor de iuvenili materia.

Ego quidem a primis annis publica peste adolescentium in amorem cuiusdam puelle incidi, quam diu amavi ardentius quam debui et fortassis quam volui: est enim molesta res amor et que etiam fortissimos animos frangit et superat. Ego autem, etsi hactenus per etatem excusabilis michi visus sum, deinceps tamen fateor libenter maturiora cogitare, sed adhuc cogor agere non quod ratio sed consuetudo comparat et quis erit finis nunc nescio; hanc itaque dilectam michi amicabiliter ostendi dicto domino Pandolpho, cui nichil mearum rerum occultaveram et erga quem nichil, ut puto, fraterne benivolentie et familiaritatis omiseram. Ipse autem, qui si vir esset ullius probitatis aut conscientie delectari debuerat sinceritate mee fidei, ostense pocius mulieris facie delectatus est et propter vilem vilicissimamque libidinem oblitus mei, immo quidem oblitus Dei, oblitus fidei, oblitus denique sui ipsius. Ceterum, cum res ut erat et conatus suus ad illicitam venerem turpis et perfidus ad aures meas pervenerat, obstupui et, vix michi crediturus nisi tangerem et viderem, nuntium sibi, mulieris nomine, clam direxi, qui eum ad nocturnum colloquium evocaret. Quid multa? et cupidissime rem audivit, sicut is qui ad offensionem talis et de se ita meriti amici vehementer exarserat, tandem et anulum mulieris accepit et suum in<de> <re>misit, adventus et sceleris sui pignus. Cumque iam nil restaret nisi ut conventa perciperet, evocavi eum ad me, adhibitis meis sociis etiam amicis, videlicet domino F<rancisco> marchione Asten<si>. Manfredo marchione Saluciarum <...>; ipse autem venit trepidus atque confusus, ut ille quem conscientia proprie turpitudinis remordebat. Ostendi sibi quam perfide et ingrate mecum ageret, propter quam scilicet vilem causam fidelem amicum et forte utilem perdidisset. Indicia fraudis exposui: anulum eius, quem in manu habebam ei ostendi; quo visu nichil omnino negavit, sed anulum sibi missum ostendit, quid egisset quidque agere voluisset sponte confessus. Ego autem, etsi ingens dolor atque ira suaderent ut acriter talem iniuriam vindicarem, frenavi tamen animum non sine difficultate et, contentus confessione sua, que sibi siquid generosi animi haberet, perpetuum deberet esse supplicium, magno metu sibi incusso liberum tamen et incolumem dimisi. In quo Maiestatis Vestre reverentia ac patris forte et suorum respectus ei profuit, ne pateretur quod meritus inde videbatur nec simile aliquid adversus amicos in posterum attemptaret. Hec, serenissime princeps, familiariter Vobis exposui nichil falsitatis inmiscens, quin pocius multa preteriens quo scelus aggravatur. Sufficit michi summam perfidie sue nosse, ut sciatis quantum honoris Vobis exhibuit qui cum divisa Vestra et Vestris insignibus ad me votum Vestrum sic tractando, familiaris idem, accesserit, nec dominum reveritus nec amicum, et circa hoc provideatis ut honori Vestro videbitur convenire. Maiestatem regiam conservet Altissimus.

Datum etc.

[Milano, primo semestre 1357]

Magnifice frater carissime, quia certi sumus quod inter omnes homines nos diligitis et caros habetis, nec de hoc unquam ex quo per amicitie ac parentele vinculum iuncti sumus ulla dubitatio in animo nostro fuit, et quia nobis constat quod si forte inadvertenter nos in aliquo turbaretis gravius multi vobis esset quam nobis ipsis, idcirco notum fraternitati vestre facimus tenore presentium quod dominus Pandulfus de Malatestis, propter cuius perfidiam quam erga nos exercuit, qui eum fraterne diligebamus, et propter id maxime quod postea cum deberet conscientie stimulo et pudore fugere facies hominum, totum orbem nos et nostrum nomen quantum potuit diffamando circuivit, hostem nostrum atque adversarium ducimus, nec hominem qui eum diligat amicum nostrum possimus oppinari. Unde cum nuper ipsum Venetiis audiverimus multipliciter honoratum, hec vobis notificanda credimus ut sciatis qualiter eum in posterum tractare debeatis si vobis, sicut certissime confidimus, cari sumus. Quod si voluntas nostra nota [esset] procul dubio in iudicio fecissetis, ut autem sciatis quam iustas et quam apertas adversus eum odii causas habeamus, copiam litterarum imperialium et regiarum que super hoc scripte sunt nobis cum presentibus mittimus. Ex quibus luce clarius vobis constet quem animum ille contra nos habeat et quantum honorem coram domino nostro imperatore atque aliis ceteris principibus de sua malitia reportarit.

Date MCCCLVII et cetera.

[Milano, estate-autunno] 1357

Tuorum fama consiliorum atque actuum naturali celeritate volatilis ad nos venit, miris quibusdam et insolitis atque hactenus inauditis implens cuncta rumoribus. Ut enim cetera sileamus, quorum historia longa est, quis hominum est qui illud inhumanum consilium non miret ac stupeat, quod senes, pueros ac mulieres ac debiles, postremo quemque alieni auxilii maxime indigentem urbe pepuleris? Ne quid vero miserie civibus tuis desit, exilio iungis inopiam quosque in tuam protectionem quasi de celesti ope certus assumpseras, quorumque et libertatis ducem professus fueris ac patronum, eos nunc a propriis laribus impudenter exturbans, cogis in alienis urbibus mendicantes turpi victu tristem vitam et infelicem spiritum trahere, quibus in patria saltem mori, certe, nisi fallimur, aliqualiter felicius contigisset. Ergo hec sapientia, hec religio tua est, ut eius sexus et etatis homines pro quibus precipue viri fortes arma capere et periculis se offerre consueverunt, et quibus maxime misericordia debeatur, tu primus omnium eligeris, in quos inexorabilem tuam ac preduram inclementiam exerceres? O brevi mutata, imo detecta rerum facies et subito patefactum quam vanis te titulis ac nominibus adornasti. Dixisti te vindicem libertatis, oppressor es; dixisti te ducem populi, proscriptor es; dixisti te patrem publicum, publicus hostis es; deventusque de pastore lupus, de fraterculo humili superbissimus tiramnorum, sic tibi commissum gregem, sic populum tuum regis. Addo quod cum ipsis, de quibus est dictum civibus, omnes pauperes Iesu Christi, qui in illa urbe piorum hominum, ut mos est, elemosinis et cotidianis subsidiis victitabant, menibus eiecisti; nec in memoriam rediit te in ea urbe unde pauperes pellerentur esse non posse, nisi tui ipsius prorsus oblitus sis; quippe; Christi professus paupertatem, diabolicas opes ac indignam te potentiam concupisti. Vitia dissimula et quamvis tumentibus oculis ubi videre non potes... quoniam si verum est quod se viva veritas in pauperibus suis et suscipi et nutriri asseruit et vestiri, necesse est ut illis abeuntibus Christus aberit, quo cessante quibus bellum ducibus geretis cogitate. Sed de hoc ipse videris qui consiliorum exitum pessimorum qualem decuit te, videre iam incipis et de proximis es visurus. Illud ergo propter quod ad calamum venimus exequamur. Inter cetera equidem vestre famis indicia illud vulgo non ultimo memoratur, quod omnes canes quos illa civitas habuit, que generosis canum stirpibus abundare solita est, quia pelli ut homines non poterant, interfici precepisti. Obsequiosum fidumque animal et sine homine vivere nescium; o vel durities mira vel esuries!; ubi pasci solet occiditur te iubente. Ita civitas ticinensis longobardorum quondam sedes augustissima et alendis etiam immensis apta exercitibus; copiosa agro, urbe et amena, Ticino Padoque proxima; ad hunc statum consiliis tuis pervenit ut paucis canibus mucidi panis frusta non prestet. Quamobrem cum mediolanensis provincia, quam tu tibi obpugnandam odio magis quam potentia delegisti, aucupii generibus universis ac venationis exuberet, a quibus nullus hactenus aut tuorum incursibus prohibemur nec prohiberi quidem possumus; volumus non ut hostem, sed ut hominem te rogare quatenus aliquos ex dictis canibus prius quam omnes intereant, nobis mittas, melius nobis numquam servituros; quod si humano ore loqui possint, natura ipsa fatebitur; vel si ita sors tulerit, aprorum dentibus quam fame vel gladio perituros.

Dat. etc.

[Milano, ottobre 1359]

Quattuor Invectivarum libros dicam: an quid aliud: ad te misi: libentissime negaverimus si vel negare tibi aliquid possem: presertim obnixius postulanti vel illi iam in publicum non exissent. Ridebis interlegendo et tacitus dices: Ille meus unam amplius quam putabam artem habet: male loqui didicit. Bene ais: Testor enim tuum caput: meum hoc artificium non fuit: non sum totus indocilis: mallem lectior. Sed hoc didici in his scholis ubi impertinens et ineptus convitiator docere non potuit quod nescivit: meliora forsan in Academia in Parnaso. Nescis quia sicut in plateis urbium rixantur anicole: in rostris litigant causidici: in fornicibus lenones: in tabernis ebrii: sic in scholis disputant philosophi et in sylvis cogitant poete. Didici quod res: quod locus tempusque poscebant: Immo vero quod cogebat importunissimus magister. Quamvis enim in otio in solitudine mea essem: ille tamen urbicus iurgator nec solitudini nec otio meo parcens: nec ipsam locorum faciem veneratus: cui divinum nescio quid inesse ipse si videas: non neges in illis: ut proprie michi videor dicturus: pieriis penetralibus latitantem: convitiis aggressus excivit: in aliis longe inquam aliis consopitum curis: et hanc quam in me miraris insuetam artem docuit vel invitum. Illud egrius fero quod et gloriosus aliqua de me loqui et nescio an ineptis sed certe necessariis laudibus dare operam me cogit: Utriusque rei excusationem in fine libri ultimi videbis: unum prope diem mirabere: quod eandem quam michi olim hostis imposuit: gloriandi necessitatem imposuerunt amici. Ante alios Cenobius noster vir doctus: et quem anxoniis armatum musis barbarica nuper laurus ornavit: deque nostris ingeniis mirum dictu: iudex censorque germanicus ferre sententiam non expavit. Ille inquam amicissime quidem admonens efficaciterque coarguens impulerit etiam qua nolebam: ut quod nunquam amplius eventurum suspicabar pro excusatione mei nominis nunc denuo gloriarer. Epistolam eius ad me vidisti puto: aliorum vero non ita quibus stilus varius: sed omnibus una mens est moram meam his in locis: nisi sat relique vite mee consentaneam probare. Responsionem meam ad omnes: quia una non capiebat epistola: et de fama totiens certare durum erat: quanquam tota res alto animo sperni posset: ne tantorum voces hominum contempsisse dicerer: libellum de vite mee cursu contexui: ubi si res meas: non dicam irreprehensibiles aut laudabiles: sed tolerabiles excusabilesque: mira vero et illi amico et aliis miratoribus meis sive amantibus sive temptantibus sive ex professo carpentibus puto responsum erit: Hactenus Invectivarum mentio calamus tulit: cum quibus et librum istum senio victum et canum morsibus lacerum simul et vetustissimam meam quam postulas chartam mitto: In quibus nichil michi charius quam vetustas ipsa: cuius venerator nostra etate nisi fallor nemo inde maior fuit. Vale.

Mediolani: quarto Idus Iulii.

Milano, 12 luglio [1357]

Colende semper atque honorabilis amice. Litteris vestris primum acceptis, super epigrammate clare et gloriose memorie domini ducis nostri (ut quid segnitiem meam celem?) excusationem non Epitaphium meditabar, ut qui multumque alia curarum acie obsessus et occupationum mearum mole obrutus vobis, ut reor, animi saltem augurio non ignota, nec ceptis ipse sufficiam meis, et usque adeo ab huiusmodi iuvenilibus exercitiis sim distractus, ut non iam antiqua repetere videar, sed nova prorsus et insueta tentare, viteque metiens brevitatem et fundamentorum amplitudinem que ieci sedulo mecum ipse remetiens, contremiscam. Ideoque iampridem semel mente firmaveram, nichil unquam vel ingenii exercitio, vel cuiusquam precibus, vel qualibet seu necessitate seu delectatione materie novi carminis aggredi, satis superque existimans si notive vota successerint. Quod preruptum animi decretum, neglecta interim ingenii asperioris infamia, contra fervidam amicorum instantiam inexorabilem sepe me tenuit. Quid multa? Iam calamus erat in manibus, iamque excusatio texebatur, dum secunde interventus epistole iniiciens manum diffidentiam abstulit, pudorem attulit, duritiem fregit: itaque calamum, quem ad negandum ceperam, ad parendum verti, quid, et per quem, et pro quo posceretur, quidve et huius amicitie et illius memorie debeam, acriter mecum volvens. Eadem hora igitur eademque sessione quatuordecim elegos dictavi, qui si mei non videbuntur, nolite mirari; nam nec ego ut cuperem meus sum, nec sum ille qui fueram: ita me multa circumstrepunt: quamquam hoc ita velim accipi verum esse, ubi me vivum measque res intueor. Nam ubi alios et humanum genus omne contemplor, multa fateor occurrunt unde mei status cum aliene sortis collatione, consoler, neque facile quisque me liberior aut magis suus appareat. Quod si forte versiculi plures sunt quam petiti erant, remedium presto est: duos abiicite quos videbitur, et numeri ratio constabit. Sin omnino non placent, eo me magis vestrum credite, qui ut vobis obsequar michi adversor, neve aliquid vobis aut natis inclyti Ducis negem, sciens ac volens inglorio labori, id ipsum, cuius michi penuria ingens est, tempus impendo. Ascripsi autem in margine si quid est ubi vel dubitem, vel res eadem varie dici posse videatur, ut sic electio vestra sit. Michi enim cum omnes Muse hodie, tum precipue illam abesse perpendi quam Graiam Graii vocant. Valete.

Scripta rurali calamo in domo Carthusie Mediolanensis, ubi estatem ago. Kalendis Septemberis ad vesperam MCCCLVII.

En domus Andree Veneti Ducis ultima quanta est?

Alta: sed assurgens spiritus, astra tenet.Publica lux iacet hic, et quartum sidus honorum

Stirpis Dandulee, gloria prima ducum.Hunc animi vigilem temeraria Grecia sensit,

Et levis antiquo reddita Creta iugo:Hunc, comes Albertus Tyrolis, nostra perurgens

Vastatis propriis, qui meruit veniam.Hunc, Iustinopolis fervens et Iadra rebellis,

Pertimuere trucem, percoluere pium.Hic Genuam bello claram, pelagoque superbam

Fregit ad Algerium, servitioque dedit.Iustus, amans patrie, magnos cui fecit amicos,

Ingenio prestans, eloqui omnipotens.

Certosa di Garegnano, 1 settembre 1357

Domine mi. Litere vestre, cuncta videntem Deum testor, semper michi consolationem et gaudium attulerunt, sed nulle unquam magis, quam quibus animum meum de statu vestro anxium atque sollicitum et multiplicibus affectum curis nuperrime recreastis. Ex quibus elicio, quod semper optavi et sepe pro viribus procuravi, ut scilicet in magnifici domini mei gratia et benivolentia vos viderem, quod utrique vestrum in suo gradu utile, delectabile atque honorificum arbitrabar; pro quo bis anno isto, eodem domino permittente, famulum meum cum litteris ad vos misi, frustra tamen. Nunc, Deo faciente, quod optabam video, aut certe de proximo sum visurus; gratias Iesu Christo, qui cum sepe alias, tum modo precipue votivis me consolatur eventibus. Ipse quidem dominus meus, cuius rei ego sibi sum testis, nunquam a vobis animum penitus alienum habuit, nec unquam usque adeo presentes inimicitias cogitavit, quin veteris amicitie meminisset. Quod ideo dictum velim, ut vos quoque ad amandum colendumque talem dominum, quod fecisse vos semper scio, magis ac magis animum inducatis. Sane quod scribitis mei presentiam summo desiderio vos optare, michi quidem ut iucundum, sic minime novum venit. Idem enim semper, quod oblivisci nequeo, meritis meis nullis, sola generosi animi vestri mansuetudine concupistis. Ego autem quantum vestrum quoque cupiam conspectum, de quo aliquando, fateor, non sine gravi animi mei vulnere, desperavi, facilius est vobis in silentio cogitare, quam michi stilo festinante perstringere; presertim cum et natura mea omne blanditiarum genus abhorreat, et intus et extra notus vobis esse non dubitem. Proinde, quod vobis auguror non ignotum, ad presens ipse dominus meus abest. Qui cum redierit, spero quod et ipse, sicut in literis vestris est, michi benignitate sua solita licentiam dabit veniendi, et ego illam magno pro munere letus amplectar. Christus omnipotens vos conservet.

Mediolani, XVIIII septembris.

Franciscus vester recommendationem et seipsum.

Milano, 19 settembre [1358]

Illius viri optimi maximi tuasque simul litteras legi: nec non et illum Ciceronis hostem, quem ad te miseram, audivi viva, seu verius, mortua et exangui voce, de omnibus blaterantem, deque illo in primis quod in sinu eius tuos aureos congessisti. Quibus ille procul dubio non egebat. Nisi quod quidquid mage supervacuum est homini necessarium fecit arens et inexpleta cupiditas. Que nescio quonam pacto, etsi latissime cum sororibus suis regnet, nusquam tamen omnino plus virium habet, quam ubi matrem omnium adiutricem stultitiam nacta est. Excusavit ille quidem artificiosa dementia, seque coactum dixit liberalitati tue nequivisse resistere: credo, edepol, et te sibi vim amicam attulisse.

[Milano, settembre-dicembre 1358]

Si quidquid mea mens cogitando concipit scribendo parturiat, ingens digitis meis oculisque tuis opus exoritur. Quod etsi valde aggredi cupiam, pater amabilis, tempus vetat: ita distrahor incertis affectibus, et dum necessitati pareo, desiderio obluctor. Sed bene habet; quidquid scripturus fueram, tacito me, luculenter intelliges. Nosti animum, ubi cogitationum actuumque nostrorum radix fixa est, unde fit ut que ex illo prodeunt ignorare non possis. Familiariter olim tibi, nisi fallor, studiorum finis et votorum meorum intellecta modestia est: utor enim fidenter hoc nomine, non superbe, conscius sue humilioris originis; quod unde modicum inde et modestia dicitur, et a modo nomen utrunque descendit. Que cum ita sint cogita, pater indulgentissime, quid velim. Nullis hariolis, nullo opus interprete, ne ipso quidem vel mee vel aliene vocis oraculo: intus ad aurem cordis tui clamat animus meus: et noster nichilominus Socrates non tacebit. Quam improbem concupiscentiam etsi probe noveris, certius tamen nunc ex amici colloquio pensabis. Tu autem, pater, apud communem dominum in quo spei ancora, et quod proprie titulo suo convenit, rerum nostrarum cardo consistit, preces meas si favorem merentur adiuva, sin minus excusa. Ut enim magister amorum ait:

Quid deceat non videt ullus amans.

Amo ego vos, ita me ille amet in cuius amore summa felicitas est sita: amo, inquam, et veneror, vestramque presentiam eximiis precordiis concupisco. Itaque dum voto meo obsequor, vestra forsan fastidia non adverto. Si quid importunius agitur, hoc me, precor, absolvat: intensi enim affectus regi nesciunt, frenum mordent. Epistolam illi inscriptam quamvis longiusculam, plura tamen volentis dicere animi nuntiam, efficacissima vocis tue auctoritate confirma, interpretare, iustifica. Paucis enim versiculis summam tibi mee mentis aperio. Presta te michi ne frustra preoptaverim quod hominum magna pars metuit, silentium, solitudinem, paupertatem. Mirum: solus ego ex omnibus mortalibus dives fiam, cum pauperum, qui frustra divites fieri volunt, passim tot millia videamus? Occurrite omnes qui me diligitis huic monstro: non cogar unus, unde tam multi se exclusos dolent, et unde tam cupide omnes fugiunt non excludar. Divitias alii, ego paupertatem appeto, sed non omnem profecto, non sordidam, non tristem, neque solicitam, sed tranquillam, sed pacificam, sed honestam. Hanc michi nisi ab illo dari posse despero, et, si verum loqui iubes, indignor atque ab alio dari nolim. Apud eumdem igitur intercede, pulsa, urge, insta, opportune quidem, vel si res exigit, importune. Facilem pro me aditum invenient preces tue. Non solet tuas ille despicere: proinde ne videar precando diffidere, age non ut mereor, sed ut spero.

Mediolani, Idibus Martiis.

Milano, 15 marzo [1359]

Duos Solitarie Vite libros scripsi olim ad Philippum Cavallicensem sue patrie et pontificem et virum optimum, nobis et hospitem et patrem. Hos cupienti et oranti mittere diu distuli, et iam iam causam dilationis intelliges. Ego enim et illos sibi non negare nec subtrahere amplius institui (quos idem ipse dum fierent ante multos annos ad Fontem Sorgie legit, fecitque quod solitus est, mei enim semper amantissimus meorum operum amorem facile concipit), et te similiter horum participem facere in animo est: sed ea lege ut, vivo me, nemo alius particeps per vos fiat. Ut enim quadam in parte operis advertere erit, summos hic hominum stilo attigi. Quid ergo inquies? Adeo ne michi solito timidior factus es? Ego vero nichil minus: imo equidem quo vicinior morti sum, eo et pavoris minus, et plus animi est. Non est necesse ut inter litterule huius angustias tibi illos infarciam quos fecisse fertur intrepidos senectus; neque id mirum, cum omnem pene degenerem metum, omne humile delectumque consilium fuga mortis et vite spes afferre soleant; quarum prima turpis in sene est, secunda etiam stulta ac ridicula. Non ego pluris facio quam soleo horum offensiones ac iudicia, qui et vero offenduntur, et falso iudicant. Sed cum innumerabilium plena discriminum sit hec quam agimus vite via, prestat, etsi ad nil aliud, ad quietem maxime optabilem sapienti, non irritare animos ut pigerrimos ad omne bonum, sic ad malum omne promptissimos. Satis odiorum nec minus invidie est. Enitamur quod superest in pace agere; quod neque iam multum, et certe pronum ac declive est; neque quod natura fecit expeditum et facile, accersitis ultro difficultatibus intricandum. Pax bona bonis omnibus, atque omnibus utilis, nobis et necessaria est. Vale.

[10 febbraio 1359-8 maggio 1361]

Iucundum negocium tue michi semper afferunt epistole: sed tum maxime dum solatii egens sum, que michi egestas inter vite tedia frequens est. Non possum sane pretervehi primum illud ambiguum ubi ais: videre te satis e successu rerum mearum Mediolanensem me perpetuum fore; de quo quod sentias siles, silentii causa expressa, que ipsa certe non silet, quod videlicet in sententiam meam nil audeas dicere. Ita dum nichil dicis, plura dicis, quam si multa dixisses. Sepe hercle silentium artificiose eloquentie magna pars est. Video ego in his verbis tam paucis multiplicem et ingentem solicitudinem ac previdentiam tuam, nec tuam modo sed multorum. Amici enim ferme omnes, his exceptis qui hic sunt, quique mei abitus mentionem ceu infaustum aliquid exhorrent, omnes, inquam, alibi me terrarum mallent. In hoc enim absque ulla prorsus hesitatione conveniunt. Sed ubinam? Hic discordia multa est. Pars Patavium, pars trans Alpes, pars in patriam vocat. He iustissime voces essent, ni difficultatem impossibilitati proximam res haberet. Alii autem alio: pro desiderio suo quisque michi prestabit hunc vel illum habitandi locum. In quo ego non tam iudiciorum dissonantiam, quam amoris et piorum affectuum harmoniam miror: dumque acrius causas tante varietatis examino, ipsa fateor varietas me delectat, et glorior ita me meis carum esse, ut alioquin preclara et peracuta iudicia perstringat atque hebetet amor mei. Ego quidem inter amicorum opiniones, si quid ipse de rebus meis sentiam interroger, ubi solitudo, ubi otium, ubi quies ac silentium sint, etsi magne opes, honores, potentia, voluptates absint, eo me suspirare respondeam. Sed ubi ea sint fateor me nescire. Solitudo illa enim mea, ubi interdum non solum vivere sed et mori optabam, non his modo quibus abundare solita est, sed securitate etiam caret. Testantur triginta vel eo amplius librorum volumina, que olim ibi reliqueram nichil usquam tutius credens, queque non multo post predonum manibus vix elapsa michique ex insperato reddita, pallere nunc etiam et tremere videntur, et turbidum loci statum unde evaserant fronte portendere: ita michi diversorium illud amabile et ruris optatissimi spes aufertur. Oblatam tamen arripio manibus et tenere si possim nitor; et nescio an adhuc sperem an simulem quo me fallam et vana cupientem animam spe oblectem. Nondum illuc me aspirare desiisse cum diurne ac nocturne cum amicis fabule, quibus fere nil aliud loqui soleo, tum suspiria indicant, que in litteris ad locorum presulem nuper inserui. Mirum certe, nec cur novi: sed sic michi persuasum scito: non posse alibi quam ubi ceptum fuit nostrum illud, etiam vulgi ore iactatum, opus perfici: quasi principio et fini fatalis ille sit locus. Nam quantum attinet ad reliqua, de loci electione viteque modo dubius, variante fortuna, multa cum multis varie, ante alios tecum, sed plura mecum loquutus sum. Ubi, michi crede, non tam prompta rerum definitio est quam verborum disputatio: propterea quod futurorum presagium non modo difficile, sed incertum est. Itaque etsi successus felix esse possit, electio non fortuita esse non potest. Nam quid eligas ubi quidquid elegeris consilii lancibus excussum par vertigo Fortune rotatibus applicet? Unum est in cuius electione nemo fallitur, ut ubicunque nos vel necessitas locaverit, vel voluntas, illic equo animo ac secundum virtutem vivere, non secundum Fortunam eligamus, haud ignari quidquid in longum modo nos solicitat esse brevissimum. Transeo autem memor me de his tecum anno altero, dum nos hec eadem urbs et domus haberet, multa disseruisse, nosque omnibus, quantum nostro consilio fieri potest, haud negligenter excussis, in hoc demum resedisse, ut, Italie atque Europe rebus hoc in statu manentibus, non modo non alter Mediolano tutior rebusque meis aptior, sed nullus omnino usquam preter Mediolanum plene michi conveniens locus esset. Unam excipiebamus urbem Patavii; ad quam postmodum profectus, ac de proximo profecturus sum, ut utriusque loci accolis desiderium meum, non dico tollam aut minuam, quod nolim, sed alternatione leniam. Quamobrem an tu sententiam mutaris, nescio: ego enim in proposito sum, ut huius magne urbis strepitum, hec tedia aliis tediis urbanis in totum permutare boni nichil, mali forte aliquid, et laboris haud dubie plurimum habeat. Sicubi vero solitudo tranquilla se ostenderet, quam ego, ut dixi, animo percurrens cuncta, non video, non ivisse sed volasse me audies. Hec tam multa de nichilo, quoniam et tibi et amicis de rebus meis omnibus, de quibus hec precipua, satisfactum cupio; que michi cura frequentibus amicorum litteris excita suggerit ut quum singulis respondere difficile est, eoque magis quod in unam sententiam multi sepe coincidunt, simul omnibus respondeam, et de ratione vite mee integro volumine disputem, quod ante me, ut arbitror, fecit nemo. Sed quid vis? Nunc intelligo: magnus labor est vivere. Quod proximum in tuis litteris erat elegantissime cavillaris, quod a Cicerone scilicet, etsi non merear, propter coniunctionem tamen nimiam lesus sim: coniunctiores enim sepe nos, ut ipse ais, infestant, rarumque est valde et insolitum ut Indus Hispanum ledat. Sic est utique; unde fit ut Atheniensium et Lacedemonum bella dum legimus, et nostra cum proximis dum cernimus, non miremur, multoque minus bella civilia motusque domesticos, quos adeo non mirabiles usus fecit, ut sit potius concordia ipsa mirabilis. At dum Scythie regem Egyptio regi concurrentem, dum Alexandrum Macedonem Indie ultima penetrantem legimus, stupor subit, quem in nostris historiis consuetudo notissima et spectata longinquis expeditionibus romana virtus extinxit. Hac tu igitur arte me solaris, quod ab ipso, quo cum percupide versor, Cicerone sim offensus quem nunquam Hippocrates, nunquam Albumasar offendet ut auguror. Sed ut omissis iocis rem ipsam plane noveris, vulnus illud Ciceronianum de quo ludere solebam, ludum michi vertit in luctum. Parum deerat anni circulo dum in dies peius habens, inter tedia et angores, inter medicos et fomenta senescerem. Ad extremum, dum non modo fastidii, sed vite quoque pertesum esset, statui sine medicis quemcunque rei exitum opperiri, meque Deo ac nature potius committere, quam his unguentariis in meo malo sue artis experimenta captantibus. Atque ita factum est. Illis exclusis, celestis ope medici, ac unius adolescentis qui michi servit et in meo ulcere meaque, ut dicitur, impensa medicus evasit, fomentorum memor, que michi ex omnibus salubriora notaveram, usus opera, et adiuta per abstinentiam natura, ad salutem ipsam, unde magnis passibus discesseram, pedetentim redeo. Habes rei summam, hoc addito, quod cum vita hec laborum dolorumque sit palestra, in qua ego sepe casibus miris exercitus sum (non in se inquam miris, sed in me quo nemo quietis appetentior, nemo fugacior est laborum talium), nunquam certe hactenus seu rei causam, seu animi dolorem, seu temporis spatium consideres, simile aliquid passus eram. Indelebilem memorie mee notam et stigma perpetuum Cicero michi meus affixit. Memineram sui, sed ne unquam oblivisci possim, intus et extra consultum est. Et hic iterum quid vis dicam? Nunc sentio: magnus dolor est vivere. Cetera transiens, ad id venio quod ad magnam michi gloriam et gaudium cessit. Tales enim illos et tot viros certe Italie principum non ultimos, in extremo terrarum, nocte, hieme, imbre, bello, magnis rerum angustiis coarctatos, ad meum nomen et oppidi menibus exceptos et honorifice habitos, obstupui primum suspicatus errorem nominis. Inde vix in memoriam redii temporis illius, quo ibi adolescens fui secutus eum qui serenissime nutu frontis facile trans Indiam me duxisset. Ab ea tempestate tricesima, ab illius autem viri obitu ut acerbo annis, sic maturo virtutibus, decima nona nunc estas agitur. De tam longinquo igitur ad me reversus intelligere cepi, quisnam hic, qui post tantum tempus tam bene mei memor esset, qui eius, ut verum fatear, pene iam prorsus oblitus eram. Sibique per literas, ut vidisti, bene merito gratias egi, ut qui nullo unquam ingenio tantum me quantum in tantorum cultu atque honore hominum promereri poterat, et ipse quoque non minus sui memorem me mirari posset, nisi se michi memoriam excitasse recenti merito meminisset.

Quod petis extremum est videlicet Homeri librum qui venalis erat Patavii, si, ut reris, emerim, tibi accomodem, quando, ut ais, alter ab olim michi est, quem Leo noster tibi atque aliis studiosis conterraneis nostris e greco in latinum vertat. Illum ego librum vidi, sed neglexi, quod meo impar visus esset. Haberi autem facile poterit, illo agente qui michi Leonis ipsius amicitiam procuravit, cuius apud illum efficaces erunt littere, et ego meas adiiciam. Si is forte nos frustratur liber, quod non suspicor, tunc meus presto erit. Nam et ego eius translationis in primis, et grecarum omnium cupidissimus literarum semper fui, et nisi meis principiis invidisset Fortuna, et preceptoris eximii haudquaquam opportuna mors, hodie forte plus aliquid quam elementarius Graius essem. Et nunc ceptis vestris pro virili parte libens faveo, ut qui translationem illam veterem Ciceronis opus, quantum intelligere est, cuius principium Arti Poetice Flaccus inseruit, latinitati perditam, ut multa alia, et doleo et indignor, et in hac tanta solicitudine rerum pessimarum, hanc tantam optimarum negligentiam egre fero. Sed quid agam? Ferre oportet; quod si externa industria nostre forsan ignavie succurri potest, Musis faventibus, nostroque fiat Apolline. Nulla michi vel Serum, vel Arabum Rubrique litoris merx gratior. Nec ignoro quod dixerim: scio hunc rectum in communi usu nostrorum grammaticorum hodie non esse; sed fuit apud veteres, non dico illos primos quorum ductus iampridem ignorantiam istam pudet, sed hos tempore proximos, doctrina atque ingenio longe primos, a quibus nondum est ausa divertere loquax et ceca superbia. Apud hos inquam, et quod nunc occurrit, apud Horatium, nominatim est hic ipse de quo loquor rectus: reducamus eum, oro, si possumus in medium, et nescio cur latinis finibus pulsum nomen ab indigno exilio revocare in linguam cui omne tempus impendimus, non etiam audeamus. Unum sane iam hinc premonuisse velim ne post factum siluisse peniteat; nam si ad verbum, ut dicis, soluta oratione res agenda est, de hoc ipso loquentem Hieronymum audite, in proemio libri De temporibus quem ab Eusebio Cesariensi editum in latinum transtulit. Verba enim ipsa posui viri ipsius utriusque lingue aliarumque multarum peritissimi, et in ea presertim facultate famosissimi. Si cui, inquit, non videtur lingue gratiam interpretatione muturi, Homerum ad verbum exprimat in latinum: plus aliquid dicam: eumdem in sua lingua prose verbis interpretetur: videbit ordinem ridiculum; et poetam eloquentissimum vix loquentem. Hec dixi ut, dum tempus est, videas ne tantus labor irritus sit. Ego rem utcunque fieri cupio: tanta enim michi litterarum nobilium fames est, ut valde esurientis in morem, qui coci artificium non requirit, fiendum ex his qualemcunque cibum anime magno cum desiderio expectem. Et profecto quoddam breve, ubi Homeri principium Leo idem solutis latinis verbis olim michi quasi totius operis gustum obtulit, etsi Hieronymi sententie faveat, placet tamen; habet enim et suam delectationem abditam; ceu quedam epule, quas gelari oportuit, nec successit, in quibus etsi forma non hereat, sapor tamen odorque non pereunt. Pergat ergo bene iuvantibus Diis, et Homerum nobis perditum restituat; quoad alios, pium propositum divinitus prosequetur. Nam quod Platonicum volumen, quod ex illo transalpini ruris incendio, ereptum domi habeo, simul poscitis, vestrum michi commendat ardorem et id ipsum paratum erit tempore. Nec omnino aliquid tantis ceptis per me deerit. Sed videndum vobis est, ne hos duos tantos principes Graiorum uno fasce convolvere iniuriosius sit, et mortales humeros pregravet divinorum pondus ingeniorum. Aggrediatur, Deo auspice, e duobus alterum, et illum primo qui multis seculis prius scripsit. Vale.

Mediolani, XV Kalendas Septembris.

Milano, 18 agosto [1360]

Quid delectationis et quid gaudii tuis ex litteris capiam non facile dixerim: ita, preter quod per se faciles ac iucunde, ardentibus etiam ad virtutem stimulis plene ad me veniunt, et illum michi preterea representant, quem quanti faciam honestius apud quemquam alium sim dicturus. Non exequar quam penetrabiliter in cor meum descenderit illa pars epistole ubi fortune iniuria prereptum nobis otium defles: quamvis, quod ad me attinet, et Dei munere et studio atque arte quadam non omnibus facili, quando aliud non possum, in mediis urbibus ipse michi solitudinem atque otium conflare didicerim; contraque rerum atque hominum fastidia aures atque oculos et proinde animum obstruere. Quod nunc maxime facio: alioquin plane perditus et consumptus essem. Veram tamen interea solitudinem verumque otium suspiro semper et cogito. In quam rem, ut michi tue opis pollicitatio grata sit, plus est quam quod hoc calamo et hoc momento temporis possit absolvi. Atque utinam tibi, ut generosa mens, sic et facilitas actionis data esset: quam negatam esse satis apud me indicii est, quoniam in eo statu res humane sint quando boni nichil, omnia mali possunt. Verum ista pretervehar, ne preter indignitatem rerum doloremque meum, me querelarum inutilium et pondus premat et pungat aculeus. Reliquum est quod ego te hac reversurum, ut Lelii nostri scriptis acceperam, aliquandiu animo suspensus atque avidus expectavi: non quod aut tali honore dignus ego, aut domus mea tanti hospitis capax esset: sed memineram non modo Alcidem Evandri inopem atque horrentem regiam, sed vimineam Amicle casulam Iulium Cesarem, quodque omnia superat, Zachei domum Christum Dominum subiisse. Sed oh! spes mortalium. Dum michi talia fingerem, tu iam calle alio nimbose Alpis iuga transcenderas, iam (pro quo, magna licet spe deiectus, Deo gratias tecum ago) tue domus limen incolumis tenebas. Vale.

Mediolani, III Kal. Augusti.

Milano, 30 luglio [1354-1360]

Nomen tuum, optime atque exoptatissime michi vir, quo nichil dulcius audio, quodque hodie huius devoti tui ore auribus meis insonuit, non dicam me coegit ad calamum, qui nescio quo seu errore, seu fato, seu actuum humanorum odio, vix nisi somno vel necessitate alia excussus e manibus meis cadit, sed alio tendentem calamum huc convertit ut tibi scriberem, esse me Patavii corpore viciniorem tibi quam soleo: nam, omnia videntem Deum testor, semper animo presens sum; sanum preterea et benevalentem, ac iucundissime senescentem, quod ad etatem attinet; Fortune nempe vulneribus non aliis quam nimium crebris carorum mortibus impelli et concuti me fateor, non prosterni: de reliquo veteribus illis meis deditum curis, quas etsi taceam nosti, atque in primis tui memorem, tuique avidum, quod desiderium lenire propediem spero. Apertum est enim iter, quod, nisi fallor, immerito clausum erat; permisit namque michi dominus beneficium illud pro quo totiens laborasti, et quod multo pluris facio, arrham michi magne humanitatis exhibuit. Beneficium quidem ipsum simulque adolescentem cuius fuerat (oh res hominum!) mors abstulit, qui cum paucos dies letos vidisset in vita, eo ipso die, mirum dictu, quo iuri suo restitutus videbatur, vitali destitutus est spiritu. Deo gratias, qui me longo labore, sed non sine dolore liberavit. Tu vive feliciter nostri memor, et vale.

Patavii, X Augusti, sero.

Padova, 10 agosto [1361]

Leonardo mio, non vi dissi io bene insino da principio che 'l papa non farebbe alcuna cosa di quelle tante proferte? ecco che io ò un'arte più che altri non crede, che so indivinare, et così saperei sempre ne' fatti loro; troppo ne son gran mestro per lunga prova, così gli conoscessi meco il popolo cristiano, volesselo Iddio, che sarebbe in migliore stato il mondo, che non è. Hor non più di questo, acciò ch'io non paia che sia crucciato, che non sono, anzi me ne fo beffa; ne v'è alcuno per grande che sia, con chi cangiassi il mio picciolo stato, io dico il vero, se Dio a buon fine mi conduce. Mestro Anastagio apportadore di questa, valorosa persona, et mio caro amico viene a corte: prego che per mio amore vi sia raccomandato in quello che potete di consiglio et di favore; ò pregato che cerchi alcuni libbri et se forse trovasse cosa alcuna, che appena il credo, prego che vi piaccia pagare i denari infino a cento fiorini, et terrete i libbri; et io pagherò al presente i dinari qui a chi mi scriverete come feci gli altri che pagaste a mio fratello, del quale ò gran meraviglia che non mi scriva, e dubito forte di lui, benché per la gratia di Dio la sua vita è tale che di lui se dee sperare più che temere; fareivi scrivere a Cione nostro di questo servigio, ma io tornai pure ier sera di notte, et non l'ò ancora veduto, et di voi spero molto, meritando nulla. Iddio sia vostra guardia.

A Vinegia IIII di genaro 1362.

Francesco P. vostro

Amice. Deo duce incolumis huc perveni VI die postquam a vobis discesseram, quo in hoc rerum statu vix volucer penetrasset. Hinc ulterius non est transitus, nisi aliud appareat; nam et bello clausum iter undique, atque his diebus capti mercatores, aliique, et preterea litere domini Imperatoris, quas hic invenire sperabam, non venerunt, neque hic dominus vult michi conductum, ut vulgariter loquar, dare, imo non consulit, imo penitus non vult quod ulterius nunc procedam. Ad summam, valde perplexus sum et sepe terentianum illud in animum redit: «nec quid agam scio»; expectatur tamen in dies domini nuntius quidam ab Imperatore venturus; ille forte novi aliquid nuntiabit. In hoc dubio anxius essem nimis, nisi quia in animum induxi quicquid evenerit in meliorem partem accipere. Recommendate me, queso, domino meo carissimo et domine Thomaxine et Ghiberto. Ludovicum vero benedicite. Franciscolum meum salutate, dicentes sibi nova de me, ista que vobis scripsi. Si ulterius ivero, vel per famam, vel per meas literas audietis. Recommendo vobis reculas illas meas, quas dimisi vobis, nominatim «Solitariam vitam», libro II, ubi agitur de Paula, ad finem capituli illius posueram signum additurus aliquid; mutavi consilium: amoveatis signum illud. Post illud, libro eodem, est capitulum magnum valde de Petro Heremita, quod non memini quotum sit; ibi, non nimis a principio procul, est ita: «tam nichil est animi nervorum». Nolo usque adeo famam Cesaris urgere, et ideo in utroque libro mutetis et ponatis sic: «quasi sub celo aliquid sit pulcrius». Valete mei memores et orate Deum pro me. Patavii, die X iunii. Franciscus vester

Item eodem libro, post trac[ta]tum de Benedicto, est de quodam heremita, Marsici montis accola et cetera; debet esse: Massici, licet fere a [...] [...] per vestrum integrum tr[...] hanc o [...] et [...] firmiter si [...] inter sum.

Padova, 10 giugno [1362]

Multa se offerunt, Barbate optime, si temporis quoque multum esset: sed nichil est carius, nisi fugacius, nisi angustius. Itaque, omissis aliis que honesta delectatio suggerebat, unum id expediam quod necessitas cogit. Episcopus Theatinus quanti pretii apud me sit, puto te memorem. Huic iniuria gravis et indigna paratur, nisi occursum fuerit. Scribo super hoc Magno Senescallo et domino Nicolao Alifiensi: tu, queso, ut me amas, et cum illis et per te ipsum, episcopi iustitiam totis viribus adiuva. Nil michi gratius sis acturus. De qualitate negotii vivis informabere vocibus: aliud nec scribo, nec necesse est. Recepi pridie antiquam valde litteram tuam unam brevem, sed non vacuam votorum. Plurima postulas, nec pauciora concederem libens, nisi famuli et scriptores, geminus vite mee labor et duplex bellum, impedirent; nitar tamen. Franciscum nostrum insignem et michi carissimum salutatum cupio. Vale.

Padue, raptim, festinante nuntio, XXII Iunii.

Padova, 22 giugno [1362]

Epistolam vestram, carissimi domini dulcissimique filii mei, legi mestus et lacrimans, damni ac miserie mee plenam; super qua, quoniam et preclarissime genitrici et magistro vestro fidissimo magistro Modio fratri meo multa scripsi, agam brevius. Equidem immortalis memorie patris vestri domini mei obitus quanto cor meum dolore transfixerit, vobis in etate tam tenera arbitror non ignotum. Perdidi propter quod precipue me vivere delectabat. Verum, quia nec vos, nec me ipsum consolari scio, ne loquendo amplius irritem lacrimas nobis inutiles et, ut reor, illi quem gemimus etiam odiosas, finem faciam, hoc addito. Vos me quidem, ut littere vestre sonant, in patrem habere disponitis et, urgente calamum pietate, additis atque in dominum. Primum libens et gloriabundus amplector, etsi talibus filiis non sim dignus. Secundum, licet ab ingenti benivolentia prolatum, respuo. Habetote me, queso, quod vere sum; ego enim non nunc noviter, sed ex quo primum vite limen in lucem editi contigistis, animo vos in filios ac dominos adoptavi. Non muto sententiam: sic filios memini, ne dominos obliviscar; quod domino meo fui, hoc et filiis eius ero dum vivam. Rogo autem atque hortor vos, udisque luminibus obtestor, ita vivere, sic ad virtutem veramque gloriam niti, ut quod pridem michi indoles vestra pollicita est, e flore conspecto fructum videam, ante quam moriar; et tantus pater dignos se filios genuisse videatur et ego patientius vulnus meum feram, pro uno duos illi similes michi atque aliis qui memoriam eius amant intelligens remansisse. Quod ut maximum utque optimum, sic Deo duce facillimum ac iocundissimum vobis erit, si prudentissime matris vestre consiliis monitisque salubribus, ut debetis, prorsus in omnibus obedientes ac dociles animos prebeatis. Custos vobis directorque et erepti patris in locum sit ille omnium in se sperantium pater: Christus.

Venetiis, XV kalendas decembris.

Franciscus vester

Venezia, 17 novembre [1362]

Amice. Quibus oculis, quo animo literas tuas domineque nostre ac iuvenum dominorum legerim, ut sileam, nosti, quamvis infelicissimum rumorem diu ante, fama narrante, cognoscerem; quo audito, inter singultus et lacrimas scripsi nescio quid longiusculum, quod non misi, veritus eorum tedia, qui cum nil degustent, omnia mortificant, et que non capiunt, cupiunt ac rapiunt: bullatores Ligurum loquor, qui importuna cupidine literarum sepe michi (credo itidem aliis) calamum excusserunt. Piget enim, nec immerito, illa scribere, que quo velim non perveniant, et eo perveniant, quo nolim. Illud equidem quod nunc usque mecum substitit hanc ob causam, atque hoc ipsum, quod nunc scribo, quando sim missurus nescio; expectabo idoneum latorem: malo differatur, quam perdatur. Nil amplius de hac re, nam in aliis et olim ad te litteris, et nunc ad communem dominam atque adolescentes nostros, satis multa et forsitan nimis multa scripsi. Delector enim materia lacrimarum, sic affectus, ut malo meo pene mulcear, nunquamque michi sit melius quam dum fleo, estuantemque animum oculorum largifluus imber lenit. Sed ne rursus hoc impetu rapiar ultra quam destinavi, omissis aliis, vale. Venetiis, XV° kalendas decembris. Franciscus

Reliquum est ut rogem reculas illas meas vobis, frater carissime, cure esse, si vacat; saltem «Vitam Solitariam», que si transcursa erit, ut spero, minietur ligeturque solemniter per magistrum Benedictum et mittatur ad me exemplum et exemplar, diligenter panno cereo obvoluta, inter ballas Iohannoli de Cumis; et quicquid opus fuerit ad hec, solvet dominus Danisolus et Franciscolus meus diriget vos in his, qui predictos amicos meos bene novit. Vale iterum, et pensate, oro, non importunitatem, sed fiduciam meam.

Post hec venit Bergaminus et locutus est mecum multa, quem e vestigio remittam. Scriptum hoc IX decembris.

Aliud domine meumque vulnus fratris eius, qui et ipse dominus meus erat benignissimus, miserabilem casum non fui ausus in litteris eius attingere. Heu! satis absque illa nunc accessione gemituum erat.

Venezia, 17 novembre e 9 dicembre [1362]

Amice optime. Non cogitabam aliquid nunc scribere, contentus latoris presentium qualiquali facundia, et memor multa me ante dies paucos scripsisse, que ad vos pervenisse confido. Recepi tamen postea domine mee vestrasque literulas, in quibus nichil est aliud quam admiratio vestra super dilatione responsi mei; non immerito id quidem, sed et hoc ipsum illis in literis meis satis, ut arbitror, est responsum. Nichil ad presens vobis aliud sum scripturus; Bergaminus scit in hac parte cor meum. Domine autem nostre nichil scribo, ne suos meosque luctus accumulem; vix enim possum eam sine lacrimis cogitare. Recommendo autem me sibi et filiis suis dominis meis; opto vobis sanum corpus et tranquillum animum. Reculas illas habetote memorie.

Venetiis, XX decembris, propere.

Franciscus vester

Venezia, 20 dicembre [1362]

Sensi olim nobilem tuum pectoris impetum cum verecundia nobiliori luctari, teque michi scribendi avidum sic herere, quasi penitus me non nosses, utque Cesaris verbo utar, quasi stipem porrigeres elephanto. In eo certamine feci quod soleo, partem imbecilliorem iuvi hortatus ut scriberes. Paruisti tandem, sero licet. Itaque tametsi, quod nolim, tuum nomen inter meas familiares epistolas nusquam hactenus lectum sit, si tamen vita longior fuerit, inter seniles, sic nempe que restant voco, forte sepius legetur. Vicit ecce amor verecundiam, et illa iam studiosis animis indigna glacies fracta est. Non frustra manus ad calamum venerit; scribes spero, eoque, ni fallor, avidius quo serius incepisti, properans longeva silentia crebris instaurare colloquiis. Quod ut facias, neve aliquis torpor sub obtentu modestie iterum congelascat, brevem de te sententiam eius a quo minime falli times accipe, nec suspecta videbitur. Multa quidem requiruntur ad scribendum bene. Ingenium, disciplina ac notitia multarum atque memorabilium rerum: impetus quodammodo sive ardor animi, qui maxime poetantibus necessarius iudicatur. Ad hec et valetudo corporis prospera, et fortune modus ac mediocritas quidem, nec divitie, nec paupertas, vite tranquillitas, bona mens cogitationum plena nobilium, solitudo, otium ac libertas, et que sunt his similia; quorum alia in nobis, alia extra nos sunt. Horum sane ita censeo, nisi ardor desit, nil tuo otio deesse, quo ne dicam michi, sed Ciceroni etiam scribere possis intrepide. Noli ergo diffidentie succumbere, que multis sepe damnosior fuit. Diffidentia enim aut nichil aggreditur, aut tam pavide ut processu frigeat ac desistat. At res arduas equo ferventius aggressa temeritas sepe difficultatibus temperatur, et cum illa nichil, hec interdum impetuosi principii maturos dedit exitus. Denique sic sentio nichil peius diffidentia his qui grande aliquid moliuntur, in quibus plerumque verum fit Virgilianum illud possunt quia posse videntur. Hinc iam ad epistolam revertor tuam in qua nil responsi egens, preter unum video. Scripsi equidem me curis pluribus circumventum et miseriorem quam esse me noscerem. Scripsi fateor; tu miraris quonam modo id possibile sit, in hoc tanto tamque incomparabili decore urbis amplissime, inque hac tam honorifica ducis ac procerum familiaritate, qui me, ut verissime opinaris, non quasi hominem omnis egenum atque inopem virtutis, sed ut celo missum angelum Dei vident. Hanc animi egritudinem atque hanc, quecunque est, curarum sarcinam ut tecum partiar precaris. Novi, amice, tuos humeros, tueque fidei nervos novi; omnia fert caritas, nec tamen participat sed libenter ac cupide quidquid est oneris in se transfert. Michi vero, pone hanc solicitudinem, nichil novi accidit, nisi illud quod iam non ut novum audis. Cunctis enim ferme veteribus, ac diu probatis amicitiis hoc tempore, quod utinam non vidissem, me mors invida spoliavit. In qua quum... non levabar, unum remedii genus ipse michi conflavi atque usu efficax reperi: flere largiter et queri. Ceterum etsi nichil externe calamitatis accessit, parum ne miser ille est, qui se suis malis miseriorem non agnoscit? Vale.

Venetiis, XI Kalendas Aprilis.

Venezia, 22 marzo [1363]

Sunt quidam sic affecti sic obruti merore, ut sicut in corporibus, nisi purgatus humor noxius fuerit, extrinsecus admota remedia frustra sint, sic animis quoque illorum, ni concretus dolor in querelas aut lacrimas effundatur, nequaquam illis verborum consolationibus medeare. Id olim meditans, Stephanum de Columna seniorem virum omnium quos noverim contra hostiles motus nostra etate fortissimum atque invictum, sed amantem adeo suorum ut pene totus ex illorum anima penderet, post illam miserabilem ac festinam familie sue stragem sic per epistolam sum alloquutus, non ut lacrimas comprimerem, quod si facerem extincturus illum fueram, sed elicerem ac funditus exhaurirem, atque ita dolore nimio plenam animam expurgarem: et successit. Epistolam enim illam, ut michi qui eam tulit retulit, tot cum lacrimis legit tantisque suspiriis, ut timeret ille ne periculo sibi esset; insultantibus amicis quia nescio quod nocivum ac funereum attulissem: ea vero perlecta, tersit oculos, iuravitque nil se amplius fleturum, non si simul orbis totus succumberet: flesse enim ad satietatem et quidquid esset in animo gemituum perfluxisse. Hoc remedii genere ipse mecum, cogente impia Fortuna, sepe postea usus sum. Cuius rei epistola superiore brevis est mentio. Et heu! fata hominum, sive quo alio opportuniore vocabulo lubricus status vite mortalis exprimitur! Idem ille, cui hoc scripsi, vir verecundissimus atque optimus vereque pacificus, quod cognomen spondet, cui ego non ut suis Maro sempiternam famam quam non habeo, sed nomen in epistolis meis, posthac crebrum promisi, repente post moriens hac me quam libentius implessem promissione liberavit, effecitque ut de illo multa quidem loqui possem, illi vero iam scribere nil amplius; utque eo remedio, quo sibi me in aliis usum dixi, mox in eodem ipso uterer, cuius morte et nos amico optimo, et Patavina urbs cive egregio spoliata est. Quo nescio an et moribus clarior et fide conspectior sui ordinis alter patrie supersit. Grave hoc: gravius multo quod sequitur; amicum paulo ante perdideram, qualem nostro seculo, nisi me fallit estimatio, nemo habuit, in quo tu quoque non modicum perdidisti. In hoc ergo largius quam in alio fere unquam, illo meo tristi remedio usus eram. Flevi obitum; non pudeat fateri, quod fecisse non puduit; et quoniam delectabat ac proderat exonerare animum fletu, feci omnia quibus quam necessario flendum esset, semel flerem, et non sepius, quod fieri non poterat nisi abundantissime semel flessem. Quamobrem inter cetera fletus incitamenta, ad familiarem viri illius epistolam scripsi, ut artificio vacuam, sic refertam vivis affectibus, quam et scribens et relegens flevi, quantum desiderio leniendo, levandoque gemitui visum esset expediens; et valuit, ut post sepe suspirans nunquam fleverim, nunquamque deinceps, ut auguror et ipse tale aliquod fleturus exhausisse fontem michi video lacrimarum. Hanc ergo licet utilem michi, tum quia non tam virilibus quam flebilibus sententiis plena erat occului, neque hac etate michi elapsam sciri, neque hac in parte operis legi illam meo nomine dignum ratus. Tu qui tuo iure nostra omnia familiariter noscis, quique his otii nostri curis transcribendis, primus animum ac digitum applicasti, nulla, ut puto, alia re illectus, quam varietate ac novitate, tu e latebris in publicum illam trahis, quam quum tue instantie non negandam decrevissem, ac te prius quam illam scripturus es, et alios qui lecturi commonendos existimavi, ut sciretis id ipsum consolationis in ea esse quod consolatorium michi esset; sic eram enim ut delectarer eo cuius omnes contrario delectantur: malis meis quodammodo demulcebar. Nec michi unquam melius erat, quam dum flebam, atque animam estuantem oculorum imber largifluus leniebat. Hoc in statu eram dum illam scripsi, et adhuc forte essem ni scripsissem: scribendo et flendo perveni quo ratiocinando non poteram. Hec tibi amice, tecumque aliis si quos ea res tangeret pro lamenti illius excusatione dixerim, simulque ut tu qui tot tam varia nomina usque nunc scripseris, amicorum nominibus aliquando tuum ipse nomen adscriberes, neve, licet sero michi cognitus, in hac amicitiarum acie preteritus viderere. Vale.

[fine 1363-inizio 1364]

Heu michi! Quid hoc mali accidit inopinum, subitum, repentinum? Quamvis nichil mali, nichil inopini accidat sapienti, sed michi accidit, ut multis argumentis intelligo, ex plurimis adhuc uni, quique quod valde nolim, adhuc portio vulgi sim, cuius est mos bona sua sibi perpetua polliceri et quicquid vehementer amaverit immortale. Hoc sepe olim, sed nunquam magis quam quando minus debuit, me fefellit; et heu misero! Quis hic animi mei status, que confusio rerum, que ve perplexitas atque vertigo est, quando neque quo gaudeam quo ve me soler, habeo, neque quid lugeam doloremque meum quibus promam verbis invenio? Si dicam quia bonum dominum amisi? Amicus idem erat optimus. Dicam patrem perdidi? Frater erat. Dicam ornamento vite spolior? Et presidium fuit. Dicam familiaritate privor utili? Et delectabilis et honesta erat, omnibusque simul ex causis appetenda, quarum queque per se magno sufficiens sit amori. Dicam rerum mearum summum culmen excidit? Angularis quoque ruit lapis et compago optima: iam mortis ariete et hiantis edificii bases tremunt et tristis vite pondus fessa vix perferunt fundamenta. Dicam vero quia anime mee oculis ac lumine careo? Et cor meum fuit et virtus mea. Totum ergo illud michi daviticum iure meo vendico: «Cor meum conturbatum est, dereliquit me virtus mea et lumen oculorum meorum et ipsum non est mecum». Et ad summam, aut mearum calamitatum iniquissimus mensor sum, aut nemo unquam unius morte hominis plus habuit quod lugeret. Ceteri enim unum aliquid, ego in uno simul omnia perdidi. Quid infelix tam invidiose damnum meum queror, quid tam graviter meum vulnus exagito? Immo vero que vulgaris et publica miserorum omnium consolatio est. Non amisi ego illum, sed premisi, secumque una divitias ac thesauros meos, viteque huius bonum omne deposui, verum unde depositum meum carum ac dulce reposcere non mei arbitrii sit relictum, versoque meis in rebus iuris ordine, ego illi, non ille michi sit debitus, qui ea lege precesserit, ut iam suos non tam corpore visitet, quam expectet. Quod nec etas, nec insueta fragilitas, nec frequentes, ut crederem, suaserunt morbi; quo insperatius, eo mestius, eoque flebilius me nunc ille deseruit, in quem ab adolescentia omnes spes curasque conieceram, quique ita me omnibus semper antetulit, ut neminem plus me amaverit nisi me, cuius in dies inque horas fiebat amantior, utque omnium in multis inque amicitiis presertim, sic in me maxime victor sui, sepe solitus iactare nullum se nosse mortalium cuius non dicto facto ve aliquo esset offensus, nisi me unum, per quem nil penitus unquam tedii, nilque sibi molestie esset invectum, demptum vero sepe quam plurimum; ut etsi non modo cum exteris, sed cum clarissima etiam ac divina tori sotia, cum filiis quoque suavissimis atque obsequentissimis pueris vereque nobilibus habuisset interdum leve aliquid vel coniugalis querimonie, vel paterne, mecum nichil omnino, nisi quotidianum veri ac perpetui amoris augmentum. Nunquam illum totiens adii, quin aliquid additum antique benivolentie letus animadverterem et admirans. Nemo illum vidit aliter meis quam suis aut angi incommodis, aut commodis gaudere, aut honoribus gloriari. Iam in consuetudinem atque artem versum scires, ut quisque gratiam eius ambiret, que diu necessaria atque utilis multis fuit, vix aliunde quam a laudibus meis inciperet: efficacissimum persuadendi genus, neque aliis preceptis oratoriis opus erat. Artificiosa satis oratio censebatur, que meis decoribus plena esset, quicunque me laudare didicerat, alieni suffragii iam non egens, pro benedictis beneficia merebatur. Contra nonnullos perpetuo fastidivit, non quod de me male locuti essent – ea enim acrioris odii causa erat –, sed quod parcius me laudassent, aut omnino de me aliquid demutissent, unde se michi, quem ipse sibi prorsus incomparabilem fingebat, vel tacito iudicio velle conqueri suspitionem, vel tenuissimam concepisset. Hunc ego igitur non amem? hunc non meminerim? hunc non fleam? qui me amavit ut se, qui mei non aliter quam sui meminit, qui me egrum flevit graviter ut scias qualiter fleturus esset extinctum? Michi vero prius omnia, quam memoria amorque viri huius exciderint: prius hunc spiritum fessa membra destituant, quam fletus iste, quo nutrior, quo delector: prius hoc fragile mors iam non amara corpusculum, quam animum hunc invadat tantorum oblivio meritorum. Quid enim de me ille non meritus? aut quid mediocre meritus is contentus fuit? Quid plus, queso, tribueret non amicus amico, sed vel frater fratri, vel patri filius, vel filio pater? Et profecto ille michi auxilio dominus non quicunque, sed mitissimus omnium qui a seculis visi sunt; consilio autem pater, obsequio filius, solatio amicus, caritate germanus prope par fuerat. Denique, quod de se omnibus ait Apostolus: «Vere ille michi omnia factus erat». Ille me fortunarum omnium, ille otii, ille negotii, ille me viarum comitem sepe longissimarum habuit; cum illo prospera et adversa participavi, cum illo et urbanis sepe delitiis et rusticis aliquando secessibus recreari contigit, quotiensque res poscerent gloriosis laboribus exerceri; cum illo vite brevis longas partes egi, egissemque omnes utinam, nec me bustum a tam placido et tam fido contubernio separasset. Secum ego terras et maria circumivi, quidem cuncta cum gaudio et oblectatione mirabili, nonnunquam vero periculis magnis ac gravibus, quibus ille, dum se michi, qui sibi eram comes, comitem prebet, ultro suum caput exposuit. Unum defuit, ut hunc ipsum totiens ad alias atque alias comitatus, saltem vivus ad ultimam comitarer domum. Mallem exanimis, sed vivacior sum quam vellem, parumque iam reliqui est, ut ille ego amicitiis olim usque ad invidiam felix, earundem modo inops solusque et prope iam vulgo tantum facie notus sim, nisi qua michi non virtus aut meritum, sed hoc qualecunque nudum nomen novas subinde parit amicitias, quibus utcunque mala cetera lenio. Nempe hoc unum nullis lenitur artibus, nullo mitescit ingenio; letale est enim et nunc «alte vulnus adactum», ut Maro ait. En qui alios solari soleo qualiter me consolor, non veri inscius, sed dolori impar et angore obrutus ac merore. Scio, ut dixi, quia premisi illum, non amisi: vetus quidem neque minus verum verbum et quo multi illustrium usi sunt; premisi, inquam, quem natura meliorem, fortuna fecit altiorem, amor michi penitus parem fecit; quod utinam mors fecisset, neque odiosa intervenisset exceptio, cuncta nobis fuisse communia, preter mortem, que, dilato me ad tempus, illum abstulit, in quo vite mee suavitas ingens erat, ut posthac neque hanc vitam valde cupiam tanto lumine orbatam, neque mortem metuam, tot meis ditatam atque ornatam spoliis, sepe aliis quidem magnis ac maximis, hoc immenso, quodque unum, si metiri voluerim, obstupetur ab invidis ac malivolis. Nisi forsan invidiam mors extinxit, que contra nullum hominem nostra etate tantum, quod noverim, ausa est; ut qui virum optimum scirent (Deus bone, que perversitas!) pessimum predicarent, et quem imitari debuerant, infamarent. Sed iam, seu saturatus morte livor sileat, seu seviat, michi sat est meum de immobili rerum veritate iudicium, neque meum modo, sed eorum omnium quibus veritas passionibus antiquior potiorque est; satis est, inquam, michi et vivi illius invisam malis et mortui immortalem nosse virtutem, quam non ideo minus amo, minus veneror, minus miror, quod is cuius illa erat extinctus sit: extingui enim ipsa non potest. Ille abiit; hec, quasi illo presente, presens est; hac fruor igitur, illum opto, cito quidem revisurus, ut spero; tamen hoc quantulumcunque divortium queror et morti et fortune iratus mee illum interceptum invisibili sequor gressu; illum dum vixero desiderabit anima mea, illum mea vox loquitur, illum requirent flebuntque oculi mei semper. Et speciosius, fateor, et magnificentius loqui possem, sed non verius, nec me michi, nec alium circumvenire propositum est; itaque sic loquor, ut cogito. Certe quo possum nisu freno animum, sed me calcar freno potentius precipitat ad amaram quandam dulcedinem lacrimarum, nec facile dixerim quam dulce michi fuerit flere dum scriberem, simulque preteriti temporis meminisse tecum, o amoris et meroris particeps amice, quando has saltem tanti viri reliquias nondum nobis nostra sors eripit, ut pro dulci presentia, pro alloquio, pro convictu gelidum cinerem ac memoriam teneamus. Unum michi dum vulnerat solamen dura mors attulit, ut iam nil durius pati possim. Vale.

Franciscus

[Venezia, fine ottobre – inizio novembre 1362]

Omnis, ut arbitror, inter nos gratiarum actio deinceps supervacua est. Eo enim amicitie progressi sumus, ut quod michi facis tibi facias. Egisse te meis in rebus, que sunt tue, quod in propriis ageres scio, et fortassis eo amplius quo generosa mens ad amicitie nomen altius expergisci et stimulis ardentioribus agi solet. De eventu viderit non Fortuna, sed Fortune Dominus qui michi hunc tibique illum dedit animum, ut et hoc ego velle inciperem, et tu pium hoc propositum adiuvares; quod si optato successerit, erit ni fallor, tibi ac posteris tueque reipublice, non audeo dicere gloriosum, sed secure dixerim ad gloriam via. Multe enim, magne et preclare res ex non maioribus initiis prodiere. Michi equidem bone voluntatis candida et illimis conscientia satis est, que se utinam tempestivius obtulisset, dum scilicet anima illa sanctissima summe rerum preerat, que quantum hinc gavisura fuerit ipse qui eam plane noras estima. Certe ego illam nunc de celo gaudere super his que inter nos aguntur, et rei exitum expectare (quid loquor?), imo vero iam presentem spectare non sum dubius non tam equo sed leto animo ferentem, quod cum sibi omnes virtutis et glorie titulos in celum auferre contigerit, quantum nescio an ulli unquam Venetorum Ducum, bibliothece decus publice successori suo quarto, et viro et duci optimo atque fortissimo communisque status amantissimo reservatum sit; quamvis, ut michi apparet, admiratione non careat quod res talis altius quam illius tempore non inciderit. Sed sic est ut queque cogitaris aggredi liceat, cogitare autem nichil queas antequam cogites; sic in rebus hominum cogitatio prima est. Preit illa ferme omnia que agimus, illam nichil: et querentibus cur non hoc aut illud ante cogitaveris, ipsa eadem interrogatione responsum est. Si prius fuisset, prius, fateor, his te curis involvissem. Sed nunc etiam tempus adest, ni respuitur. Verbum est summum imperatoris sepe michi usurpatum: satis cito fieri quidquid satis bene fit. Restat illud Comicum: ne quid nimis. Nolo nimium labores. Nolo defatigeris, exercere te velim, non afficere. Profecto autem qui in re qualibet omne quod potest facit, lassitudini proximus sit oportet. Fac ergo quod satis est, et que modestiam nostram decent. Non petimus propter quod importunitatis aut tedii suffragio opus sit: nisi nos amor urgeret, rogandi essemus. Perinde sine rem sibi, nec tibi nec alteri sis molestus. Senum nostrorum est proverbium; magnas res per se ipsas fieri. Sepe longum iter egit melius qui lentius. Nosti mores populorum, et quid velim vides. Vale virûm optime.

Patavii, V kalendas Septembris.

Padova, 28 agosto [1362]

Non epistolas tuas tantum, sed quidquid omnino litterularum ex te venit, lete video: pone hanc curam. Ad id quod de Durachio seu Dyrachio quesivisti, breve: morem meum nosti, non sum palliator inscitie mee: quod nescio, sine dissimulatione confiteor: quod scio, sine emulatione participo. Queris multa de Durachio et plura etiam queri possunt: quis auctor urbis illius: que vis nominis: an aliud nomen habuerit: quis illud mutaverit: et cur. Horum quinque prima duo profiteor me nescire: nec mirabere: magna est enim non modo de aliis minoribus, sed de ipsa quoque urbium regina apud scriptores ipsumque etiam Hyginum, atque indecisa discordia. De tertio dico quod prius Epidamne dicta est, cuius nominis et Lucanus meminit penultimo operis sui versu. De quarto: Romani nomen illud mutaverunt. Si causam queris (id enim quintum erat), propter inauspicatum nomen, ut ait Plinius, quod expressius a Pomponio dictum est. Epidamnum, inquit, ante erat; Romani nomen mutavere quia velut in damnum ituris omen id visum est. Hec ille: et revera ex Italia digressis prima Epidamne adverso erat in litore. Hec sunt que de iis novi, nisi altius foderem. Miror autem et gaudeo aliquos tam otiosos istic, presertim inter studia lucrativa, ut talia curent atque vestigent. Veniam ad negotia. Cedule huius sociam unam ad Iohannem nostrum facies pervenire: alteram ad Nicolaum de Alexio; et ut labori meo parcam dic, queso, Donato meo de Florentia quod Fortuna non eum modo persequitur, sed omnes quoque de quibus aliquid sperat. Cancellarius quasi semper ex quo huc redii eger iacuit, necdum grabatulo se movet. Modicum licet sperare quia audio duritiem illorum: et ceterum doleo: plus non possum. Vale.

Venetiis, XIII Martii:

F. tuus

Si Muranum iero, queram quem iubes.

Venezia, 13 marzo [1363]

Compater et amice optime. Lator presentium amici mei dilecti, virique boni filius et ob id michi carus est: de cuius conditionibus Donatus noster latius tecum aget. Summa est: quod aliquandiu vagus ac discolus adolescens, alioquin non mali ingenii, ut perhibent, ad te quasi eger ad fidelem et expertum medicum mittitur. Impende illi curam quantam potes, obsecro, ut si qua via est patri reddas doctum et bene animo valentem. Denique dum spes profectus affulserit, persuade hunc tibi filium meum esse. Et vale: nichil enim hodie tibi aliud sum scripturus, nisi quod quum in principio ieiunii tecum esse decreverim, ero, Deo volente, in medio. Tu mitte hanc presentem annexam litterulam sacerdoti meo domino Iohanni simulque vas tuum (vasculum dicere debui) ut accipias portionem, imo portiunculam vini illius, imo villi, voluptatis hostis modestie amici.

Venetiis XVIIII Februarii properanter.

F. tuus

Venezia, 19 febbraio [1364]

Nudius tertius dum ad me venisses et ex more omnis ferme de literis sermo esset, optasti ut Bucolici carminis mei, quod non legi tantum sed scribi etiam dignum censuisti, decimam eglogam tibi percurrerem, et quid ibi sensissem brevi oratione dissererem, eo presertim quod ceteris longior sit et in singulis obscurior videretur. Parui; dumque inciperem supervenit ille vir nobilis et nostri literarum amantissimus Zacharias Contarinus, qui sermonem ceptum non ut plerique supervenientum interrupit sui presentia, sed adiuvit. Tandem cum verborum finis esset, dixisti credere te ad unum omnes qui omnibus terris ac seculis fuissent poetas ea narratione comprehensos. Negavi, dicens id quod erat: non me illud dum scriberem cogitasse, tum quia longum et difficile, tum quia minime necessarium. Tu tamen, urbanitate illa tua potius quam quod ita sentires, in sententia perstitisti, nullum te unquam nomen audivisse quod ibi suo more non esset. Ita inde discessum est. Ego vero cum domi solus remansissem, cogitare institi an quod tu factum dixeras fieri posset. Quidvis? caput meum nosti: collegi omnes pene qui deerant, illos dico quos noveram, ita ut pauci, nisi me frustretur memoria, sint dimissi, qui scilicet inserti nitescere non poterant, quos Ars poetica vult omitti. Has additiones tibi mitto: quas si supervacue videbuntur, abice, et sine his quidem plena sententia est; si placebunt, suscipe hunc laborem «inque meis culpis», ut ait Ausonius, «tu tibi da veniam» qui materiam prebuisti. Non potest autem apte fieri, nisi quaternus ultimus operis mutetur, et ita sit ut iste, quem exempli gratia ad te misi. Multa quidem addidi, nil mutavi nisi quod convinctionem unam dempsi: ubi enim erat decorum et, abstuli illud et, ut vitem concidentiam unius Horatiani versus. Preterea sic noster iste sonantior. Item in fine ubi erat moderatius opta, deprehendi finem esse unius Ovidiani versiculi; ideo dixi quod honestius opta. Non est autem grave peccatum si nil additum aut mutatum sit. Misi tamen hec tibi, comunicanda cum amicis penes quos libellus is meus est: legite omnes et eligite quicquid censueritis; ex nunc probo.

[1364]

Quam cara quamque iocunda exoptata tua michi presentia fuerit, magnifice vir, Ille novit qui cunta. Et si aliis quidem famam minuit, in te profecto auget et gratiam pariter et amorem. Nam, ut cetera sileam, laudo et morum tuorum gravitatem affabilitatemque ac dignam et honeste domus honesteque familie dignitatem: quibus non lusus, non incuria, non mollis lascivia, sed sancta viget frugalitas et paternus modus, ideoque conspicuus. Ipsum etiam nimium faciendum ingenium studiumque tuum laudo pariter et admiror. Quibus, fateor, mirum in modum delectatus atque recreatus sum. Quod sane michi penitus necessarium fuerat! Nam postquam repatriavi, nescio que dies michi leta illuxerit nisi cum te vidi et tecum fui; quocum frontem explicavi corque mordacibus obsessum curis, ut sic loquar, expurgavi. Quod virtus certe et nobilitas tua efficit.

Preterea quem loca ista amenissima non reficerent, quem non letificarent animum, quem ad contemplationem non traherent loca ubi aer saluberrimus, ubi virides roscidique colles et rura pene mille aprica sunt, ingeniis certe sacris et cantibus pieriis apta, ubi opaca inter nemora et Musarum diverticula et labentes rivulos dulce otium dulceque silentium adquiritur? Nec minus sacer heremus heremumque cenobium, Alverne montis spectacula, aliaque multa devota atque veneranda loca delectant. Quibus siquidem in oris, si fata permitterent, ingenti desiderio esse et vivere cuperem; et, ut Flaccus ait,

ducere sollicite iocunda oblivia vite.

Nunc quoque, ut ad domum aulamque tuam redeam, quid de parvulo tuo dicam, quid memorem? Cuius clare modulationis specimen et eloquentia miranda memoria michi par miraculo fuere. Cui si frons atque puerilis sit animus, certe mores ingenui atque actus viriles sunt. Cuius verba latina et accentus non tenerum puerum, sed maturum doctumque virum sonant.

Adde his etiam, quod pretermittendum minime puto, monasterium illud, hospitio tuo cognitum. Ubi quanta dulcedine in ipsa misse celebratione, quantaque mentis devotione tenebar non facile dixerim, dum ibi monialium chorus ille venerandus tam dulciter canit, tam suaviter psallit, tamque divinis cantibus solemnia celebrat, ut celestem videatur armoniam imitari. His itaque atque aliis tuis rebus ac moribus te felicem iudico, quoniam virtuti tue fortuna coniuncta est. Dummodo ea uti, ut spero et ut iudico, rebusque suis scias, dummodo voto finem ponas iustitiam, serves pacem, hanc cum omnibus habeas et cum fratre precipue.

Super quo etiam aliquid dicturus sum, utinam tam providenter quam suaviter. Nam etsi hactenus inter vos medium venerit, stuprumque aliquale animorum inciderit, ut iam pridem non sine admiratione ac dolore audieram, nunc vos pacificatos lete vidi et perlibenter cognovi. O quam dulce fuit michi vestra festivitas fraterni amplexus, mutua caritas, mutua benignitas, aliaque gratie et amoris insignia! Quibus siquidem interfuisse glorior admodum et contentor. Ad quorum perseverantiam et fraterni amoris et fidei augmentationem omni te prece, omni qua possum affectione hortor. Persuade tibi omne decus omneque status vestri robur et columen in pace et unitate vestra consistere. Legisti, scio, «concordia res crescere parvas, discordia vero maximas dilabi». Nil pace melius et concordia, nil tutius, nil felicius, nil denique optabilius esse potest. In his quippe vere sunt vires et magna munimenta et loci propugnacula. Atque hoc ipsum etiam quam Deo gratum quamque proficuum sit Apostolus sic testatur et monet: «Pacem et armoniam habete cum omnibus», sine qua nemo Deum videbit. Sic, cum omnibus, dixit. Quid ergo cum fratribus, quid cum parentibus intelliges? Itaque suspitiones et simultates absint, omnis penitus rubigo. Sit inter vos frons clara, pectus apertum; sit certa fiducia. Quod enim tibi dico et alteri pariter dico. Quicquid est fratris tuum puta; tuumque feceris si putabis. Amare enim cogitur qui amatur. Si fratrem amas et colis, te ipsum certe amas et famam tuam et gloriam.

Vivet extento Proculeius evonotus, in fratres animi paterni;illum aget pinna metuente solviFama superstes:

Satyricus inquit. Vides ergo quod huius famam Proculeii et gloriam in omne evum duraturam ducit. Eo quod in fratres humanus, benivolus et paterni animi fuerit. Hinc etiam Tragicus clamat:

nephas nocere vel malo puta;

et alibi:

Quotiens necesse est fallereaut falli a suis, patiarepotius ipse quam facies scelus.

Multa hic possunt addici exempla, multe historie multeque rationes non minus in aliam partem quam te; scilicet ex discordia et dissensionibus quante, presertim coniunctorum, calamitates processerint, quante clades quantaque urbium ac regnorum excidia: que profecto scribere longum esset. Animadvertendum est etiam ne maledictis, sussurrationibus et huius generis factiosis omnibus credas. Quibus, ne dicam fidem aut animum, sed ne aures quidem adhibende sunt; et quos hercle contemnere generosi animi est, utpote zizaniarum ac malorum omnium funestum seminarium. Quibus rebus et artibus feliciter potentia et vires gubernantur tue, emulorum confringentur. His denique moribus in pace et vera securitate consistes. Quibus nescio quid usquam melius bono esse possit. Caput enim est ad bene beateque vivendum securitas. Et quanquam ista pridem tibi nota sint, pectusque preceptis et institutis refertum habeas clarissimis, tamen temperare michi non potui quo minus hec tibi memoranda censerem.

Magna te cum fide moneo, magno cum zelo, ut qui status semper et honoris tui, tuorum omnium fratrum amantissimus. Sed iam vale. Valeasque diu, precor; teque in virtute et in gratia sua confirmet Omnipotens.

Franciscus tuus

[Venezia, aprile-maggio 1364]

Excellentie vestre litteras, magnifici et carissimi domini mei, non sine suspirio legi. Quamvis enim pridem fame testimonio didicissem transitum clare memorie domini patris, aliter tamen ex ore tantorum filiorum tanti patris sonat obitus, quam cuiuscunque alterius ore sonuerit. Est, fateor, grave damnum quodque non soli vos et amici vestri, sed omnis Italia queratur et lugeat, nisi quod conditio nostra mortalis omnem luctum debet et potest efficaci ratione opprimere; dum occurrit id sibi accidisse, ut ait Seneca, quod omnes ante se passi, omnesque passuri, et presertim ubi est iucunda recordatio gloriose vite felicisque exitus, qua se superstites consolentur. Que si de ullo nostre etatis clara fuit, de vestro utique genitore clarissima est. Ego unus ex multis tanti particeps sum doloris. Licet enim facie incognitus, sperabam sibi non vilis esse, quem talibus filiis carum sciret. Et idcirco si quid possem ad cumulum glorie sue stabilius quoque solidiusque quam marmor, vere domini mei, rogandus non essem: ultro enim me non expectatis precibus obtulissem. Etsi enim occupatissimus, et a talium dudum consideratione distractus intentusque aliis, tamen et occupationes omnes reiecissem, atque huic uni cedere coegissem, et ad desuetum iter iniectus, ut sic dicam, manibus ingenium retraxissem, gloriosum michi estimans et talibus tamquam familiaribus dominis meis obsequi, et tante virtuti testimonium perhibere. Sed in presens aliud vere maius obstat impedimentum corporis grave et molestum. Quo coactus et Paduam veni prope balnea; et quotidie inter manus medicorum sum sic affectus, ut ipse michi displiceam atque ipse me oderim, nec ulli rei alteri quam merori possim animum applicare; quod michi non accideret, si morbus brevis esset ad mortem; sed vereor ne sit longus ad tedium. Sit tamen quidquid Deo placitum. Omnia ferrem equo animo, si interim non a solito studio prohiberer: sed prohibeor. Et hoc etiam ferendum fortiter: lete dicerem, sed mentirer: et de hoc inter multa doleo, quod vestre nunc parere non valeam iussioni; sic enim vocare debeo preces vestras. Parcat michi queso vestra nota benignitas, cogitans verum esse quod ait ille:

Carmina proveniunt animo deducta sereno.

Michi et turbidum esse animum et corpus invalidum, atque ideo totum hoc morbo imputet, et non michi, et utatur hac in re ingeniis aliorum, que multo altiora ac vivaciora sunt meo ingenio occupato nimium ac defesso: et precipue ser Chechi Meleti de Forolivio viri admodum singularis et amici mei. Cuius epitaphium si habetis, consilium meum est ut aliud non quaratis. Quidquid ille scribit ego approbo. Si quid forsan auctoritatis in meo iudicio reponitis, ecce, domini mei carissimi, petitis auxilium, consilium do. Sed non possum amplius. Valete: Christus vos unanimes atque incolumes in statu prospero custodiat ac soletur.

Padue, X Octobris cum labore scripta.

F.P. vester recommendationem

Presso Padova [Abano (?)], 10 ottobre [1364]

Tua brevis ac dulcis epistola sic michi graves inter curas, quasi densa inter nubila suavissimus hiberni radius soli, affulsit; in qua, cum grata sint omnia, nichil est novum; semper erga me talem fuisse te memini; gratiam habeo, atque utinam, ut animo iuncti sumus, sic simul vivere licuisset. Meliore autem nostri parte, quando utraque vetitum, simul erimus, ea scilicet que, ubi se virtuti subicit, fortune imperio exempta est. Quod est reliquum: videbis, amice, dum ex commodo licebit, duo illa opuscula ingenioli mei, que varie affectus, alterum nimis ardenti animo dictavi, alterum nimis leni et ab omni ferme rerum humanarum participatione semoto, quodque in utroque tibi displicuerit, michi seorsum indicabis; siquid vero placuerit, generose atque agilis tue manus ministerio, ut soles, quosdam velut stellarum radios adhibebis, quibus non aliis tantum, sed michi etiam res ipsa sit gratior. In quo vide, oro, diligenter, ne te amor fallat, qui doctissimos iam fefellit. Vulgi vetus est verbum: cum placet histrio, gestus placent. Cave ergo ne nimis multa signando emulis nostris argumentum prebeas tibi, tali viro, mediocria placuisse; demum illis modo signum imprime, que vel ab ignoto, vel ab hoste etiam dicta laudares, que pauca ibi esse non dubito. Illud itidem precor, certiorem me ut facias quid agit communis domina, illustris mulier et virtutis amicior quam fortune, quis ve suarum rerum status et que spes, cuius venerabilem conspectum toto iam triennio exoptatum mea michi pridie sors invidit. Vale nostri memor. Ticini, kalendas septembris. Franciscus tuus

Magistrum Fortianolum nostrum meis verbis ore tuo salutatum velim.

Pavia, 1 settembre [1365]

Predilecte frater, casus fuit ut cum satis multa per alterius manus ad te ventura scripsissem, iterum michi in manus calamum necessitas honesta reponeret. Siquidem lator presentium presbyter N. plebanus etc. et domini capitanei cappellanus cum prefato domino suo ad dominum nostrum venit. Est autem vir, ut michi dicitur, bonus et in suo genere singularis, propter quod inter tam multos ad tantum officium prelectus est, quibusdam quoque michi venerabilibus ac dilectis carus admodum et acceptus; quibus cum notum esset, quod hic paucis bonis est incognitum, quanta scilicet inter nos sit identitas animorum, optarunt ut ad te commendatorias litteras meas ferret, ad quas non difficilis fui, quia et amicis talibus nil negare didici, et apud bonum pro bonis intercessionem favorabilem reor. Fave illi, queso, qua potes: rem michi feceris gratissimam. Vale.

[dopo il febbraio 1363]

Plebanus Sancti Iuliani de Venetiis, amicus meus, in notitiam meam pervenire fecit quod cum nuper pro Antonio filio magistri Donati de Pratoveteri apud te intercederet et inter alia, quibus flectendus ad gratiam videreris, diceret magistrum Donatum ipsum michi amicum esse, respondisti dum id tibi meis literis constitisset, nullis esse opus precibus. Responsum amicabile et tua virtute dignissimum! Ego igitur his apud te, amice, literulis testor quod dictus magister Donatus, et suavitate morum et industria et fide multis argumentis cognita et probata, amicus, imo amicissimus, est michi. Et tibi erit, si nosci ceperit: non solum propter me, cuius omnia diligis, sed propter se, qui bonorum amicitia dignus est hauddubie. Hoc breve, sed verum, testimonium meum est. Preces adderem, nisi supervacuas te auctore iudicarem. Illud non siluerim, quod filius eius Antonius, de quo agitur, puer est ardentis ingenii et, nisi destituatur, in altum evasuri, et propter patrem et propter se amari dignus. Inter cetera nugellas meas, antiquas et vulgares, et alias tam argute pronuntiat ut mirari possis. Scolaris bonus in gramatica, quam sub patre, eius artis professore, didicit; et ad maiora dispositus voluntate optima et intellectu agili.

Et hec quidem hactenus. De reliquo multa his temporibus ad te scripsi et tuas literas expecto. Nisi quod de iis que per te gesta sunt sub adventum domini Sagramoris penes dominum nostrum Papam, pro quibus tibi gratias ago, necnon de libello Vite solitarie, ad plenum informatus sum literis domini et patris mei Patriarche, in quibus multa scribit de opuscolo illo: tam vere utinam quam pie! Tu vive nostri memor; et vale, vir optime.

Ticini, VIII Augusti: festinanter.

Franciscus tuus, siquid est

Pavia, 8 agosto [1366]

Frater optime, ante non multos dies per vicarium unum Domini aliquid tibi verbis meis dici debuit. Post supervenerunt litere tue animo meo gratissime, ut semper, sed responsi haud indige. Quod enim de voluntate Pontificis ad reditum prona illic scriptum erat, vetus iam. Utinam et verum sit! Et profecto si cunta circumspicit, verum erit. Alioquin dicam tibi quod sibi, si ego presens essem atque ipse patiens, libentius dicerem. Credat, si ei placet, huic peccatori. Grave apud Deum anime, grave apud homines fame, et, si vera sunt que hic narrantur, corporis quoque periculum subit, ita ut ego, sibi incognitus, sed et sui solicitus et publici status, nullum videam nisi in celeritate consilium. Sed de hoc sapientia sua viderit.

Ego ante hos ultimos rumores, quibus apud nos quorundam magnorum maximus furor innotuit, quid michi videretur grandi scripseram epystola; quam cum sepe petitam mittere vellem per ipsum vicarium, cuius supra mentionem feci, de transverso didici eam rem maiores egre laturos. Itaque consilium mutavi, metuens displicere his qui libenter placent michi; idque ipsum vicario illi dixi caute narrandum tibi. Post hec superventu literarum tuarum cognita Pontificis voluntate et mutato iterum consilio decrevi eam mittere; ita demum si quis valde fidus lator occurreret: quem unde hoc tempore expectarem, ut verum fatear, ignorabam, dum repente hodie vir hic nobilis et vetusta michi iunctus amicitia insperatus affuit. Hunc tibi igitur et honores suos, ut meos proprios, recomendo. Dignus est enim. Nomen eius dominus Habilanus Lomelini. Pro negotio pacis ad dominum Papam venit. Ipse tibi secretus hanc literam et epystolam illam dabit. Cui hanc legem dico; teque ne qua eam in parte pretereas per amicitie fidem rogo. Lex autem hec est. Solus sine arbitris eam totam leges ex commodo: longa est enim valde. Si quid in ea est quod tibi videatur acerbius vel inconsultius, supprime eam, et per hunc ipsum ad me redeat. Sin tibi forte tota placuerit, noli tibi fidere, sed illos duos dominos meos, dominum Patriarcham et dominum Agapitum, in consilii partem voca. Et si quid illis aut eorum alteri vel minimum displicuerit, similiter inostensam aliis ad me remitte. Sin ambodus et tibi, quod, fateor, non meretur, omni ex parte probabitur, tunc in nomine Iesu Cristi presentabis eam in secreto sine tumultu aliquo. Nam, ut videbis, talis est que pro studio veritatis excitare michi posset odia magnorum. Quod, licet non sim valde timidus, tamen non est penitus negligendum. Imo in hoc etiam casu quo offerendam unanimiter decernatis contentabor, si tibi possibile fuerit, ut postquam lecta erit et, si videbitur, transcripta, hanc quoque michi remittas, vel per hunc vel per alium, fidum tamen, ut si unquam hic petita esset, sicut interdum fuit, habeam ipsam paratam et inditio sit quod missa non fuerit.

Non dico aliud, quia nec tempus habeo, et vix ista raptim scripsi, nec preterea necessarium puto aliud scribere. Omnia enim intelligis, non modo que dico, sed que taceo. Unum siluisse noluerim: quod literarum tuarum finis me in risum compulit, pro eo quod amicus noster dicit me stultorum omnium amicitiam habere. Verum est enim et perproprie dictum. Ipse tamen, iam sunt trigintaduo anni elapsi, amicus meus fuit. Videat ergo quid loquitur. Ipsum saluta; et me illis duobus dominis recomenda. Et vale feliciter.

Papie, festinantissime scripta: XVII Augusti.

Franciscus tuus

Pavia, 17 agosto [1366]

Littere tue, compater et amice optime, tertio mense postquam date erant ad me pervenerunt ita madefacte et lacere ut vix legi possent. Quod idcirco prefatus sum, ne de responsi stupeas tarditate. Pervenerunt ergo nudius tertius. Legi eas ut potui, et agnovi te bene de me opinari: quod scilicet feliciter satis hic degam, ut peccator dico, et profecto non in totum falleris. Omnia enim satis prospere ibant, nisi e duobus oculis meis alter abiisset, alter obiisset; Dominum Pandulphum loquor, et Dominum Iohannem De Pepolis, qui sub ipso adventu litterarum tuarum, devotissime susceptis Ecclesie sacramentis, ab hac luce subtractus est, et quanto nunquam alius, quem ego viderim, honore ultimo depositus in Ecclesia S. Augustini, hinc mox Bononiam transferendus. Damnum ingens et publicum et privatum. Deus eum in sua pace susceperit. De questione autem consanguinitatis intelligo nullam litteram meam habuisse, sed iam ab initio responsum erat, non quod aspernari eum mirum oblatam: sed nolo in hoc statu domum pregravare. Habeo summam; sed hec iam cuncta superfluunt. Saluta Nicolectum meum de Alexio, et per eum me domino recommendari peto, qui dominus si fortassis audierit me post obitum domini Iohannis in consilio domini substitutum, rideat, sed non credat. Nulla enim me ad hoc utilitas inclinaret; mallem elemosynam mendicare; non quod nollem, si scirem, tali domino bene consulere; sed omnino sum ad talia ineptus, et posset esse causa maturandi reditum. Vale feliciter, et commatrem meam, et matrem eius salvere iube, et Masinum nostrum participem doloris.

Raptim scripta die XXVIII Aug. hora nona.

[Pavia,] 28 agosto [1367]

Sera equidem, amice optime, ad epistulam vestram responsio mea est, quod non oblivioni nec pigritiei ascribat oro caritas vestra, sed corporis egritudini. Tibia sinistra, vetus hostis mea, per hos me dies exercuit et in lectulo detinuit, unde vix adhuc tremebundus assurgo: de quo etsi interdum more hominum doleam atque indigner, tamen cuncta recogitans, credo et hoc et alia que me angunt ad exercitium michi celitus data esse, ut mee me conditionis admoneant et animum vagum frenent; qui, mirum dictu!, cum quiete nil melius putet et in omnibus illam querere a iuventute decreverit, nunc etiam tamen ultro se laboribus implicat et quod in initio damnat factis amplectitur; tanta rerum nostrarum inconstantia est, tantaque fluctuatio varietasque consilii; forte ut impleatur illud afflicti senis: ad laborem nasci hominem. Vere enim ad hoc nascitur, quamvis in adversum nitens et quietem somnians inanem hic, ubi minime reperitur, quietem exardenter inquirat. Nunc quoque non ut soleo neque ut cuperem scribo, sed ut possum; nondum nempe convalui; nam strepitum licet ac tumultum confusionemque multiplicem perosus, maiore nudiustertius urbe dimissa, in hunc cupide quasi portum ex procellis commigraverim, ulcus tamen meum illud equitando recruduit et quod delectabile tunc fuit, nunc damnosum sentio. Sic enim et que retorquent prosunt et que mulcent ledunt. Rivus quidem ille convectandis hominibus ac mercibus a Mediolano Papiam manu ductus ingenti cum opificum labore, hoc me forsan incommodo liberasset, nisi philosophicum illud obstaret quod in eo cernitur: nullum violentum esse perpetuum. Habeo autem gratiam amnibus nostris Pado ac Ticino, imo vero gratias illi qui et flumina verbo creavit et maria et celum et terram et omnia que in eis sunt meque inter alia, humillimam atque abiectam sue particulam creationis, laboriosum anxiumque animal, quod eius ope ac ductu, dictorum amnium obsequiis, equi tedio deinceps ac succursu liber, mox Venetias unde nuper abii, secundo alveo reversurus sum, salutato interim imperatore, nisi castra permoverit procul a Padi ripa. Illo enim permittente veni, illo iubente redeo; hiis Ligurum dominisque utrunque probantibus; quod idcirco dixerim ne qua ex parte vobis lateat amici status, qui non stat, sed vento ocior ducitur. Unum hoc nec festinatio nec morbus impediat; statu enim vestro et libertate animi gratulor magis multo quam si caput vestrum diademate rutilans, dexteram sceptro fulgidam viderem. Illa enim lubrica et caduca, hoc firmum et stabile est bonum. Exilium sane vestrum cum hoc animo non modo miserum, sed felix et invidiosum ac iocundum censeo. Nunquam talem virum patria fecisset, aut prior vestra illa prosperitas, que nichil vobis unquam boni attulit nisi laborem et occupationem et invidiam, que vulgus cecum inter bona numerat. Illud amicitie prorsus ita est ut dicitis. Amicitie hominum varie sunt brevesque, nisi nexus globi celestis accesserit; difficillime queruntur perdunturque facillime; quodque gravissimum est, sepe odio permutantur et dum durant nescio quomodo plus cruciant quam delectent plusque amaritudinis ferunt quam dulcedinis. Amicitia autem dei et dulcis et leta semper atque utilis et quesitu facilis et eterna semper est; de quo, quoniam et maxima res est nec meis equa humeris, etsi et tempus et sanitas adessent; et de hoc multa ad amicum alterum scripserim, omissis que implere nequeo in vota desinam. Utinam ergo, amice, et mundum quem internoscere cepimus ad plenum nosse eumque deserere prius quam ipse nos deserat! Utinam amicitiis perituris non plus fidere quam oportet atque illis bona et pura sed non nimia nec damnabili fide cultis; in quo aliquando fortasse erravimus; divina iam tandem amicitia consolari atque in eternum frui nobis ex alto datum sit! Utinam denique quod vos vestris in literis optastis, post exilium hoc, non vestrum modo sed comune omnium qui in hac morte que vita dicitur corporeis vinculis et carcere detinemur, relaxati demum nos in patria et in terra viventium videamus! Valete feliciter, et immerite exul et egregie.

Ticini, VI Iulii.

Frater vester si quid est

Pavia, 6 luglio [1368]

Amantissime Modi. Perfudisti me stupore et gaudio, dum audivi te tam prope esse, quem longe absentem estimabam. Et quid tibi vis dicam? Mille res haberem scribere; tempus vetat et spes te de proximo videndi. Si enim dominus venit, ut fama est, sequar eum statim, aliquot dies, si dabitur, tranquillos rure acturus, cuius ethimologiam tibi committo. Ego quidem infernum dicere soleo, paratus tamen in hoc te, ut in multis, sequi. Utinam vero tibi possem ostendere Elicona alterum, quem tibi et Musis Euganeo in colle congessi: nunquam credo inde velles abscedere. Non sum nunc aliud dicturus, nisi ut si forte me non viso abires, recommendes me domine mee carissime, que, non dubito, de me queritur; sed Christum testor, segnities et tarditas quedam naturalis et annis aucta me detinet, non mutatio affectus. Vale felix, nostri memor.

Papie, XX iunii ad vesperum, raptim.

Franciscus tuus

Pavia, 20 giugno [1369]

At motum sponsi astra moventur, spondent pluvias, ventus incitant, turbant maria, aera lugubria reddunt, ingurgitant gramina campi, emolliuntur et madent undique aspera terre. Nec mirum si omnia lugent, quia a principe monarchie loco universalis monarchia recedit, deserens urbem caput orbis, derelinquens Italiam provinciam principem tyrannorum faucibus verisimiliter lacerandam. Et ut secundum Apostolum reverenter adloquar, luctuose sed forsitan fructuose tuam obsecro sanctitatem, Pater Urbane. Memento, queso, quod Paraclitus te preposuit, quin imo et preposuit Filius, qui manus Patris dicitur, per quem omnia facta sunt, et per fratres tuos vel suos dignissimos digitos te cunctorum scripsit in patrem; auctorizavitque quoque Pater quod de te dictavit Filius, et Spiritus Sanctus spiravit. Tota Trinitas, cuius opera separabilia sunt, operata est in tui assumptione miraculum. Quod si fas esset in hoc amplius immorari, que in te et de te mirabilia gesta sunt, clarius explicarem. Sed illi loquor qui hoc novit apertius, nec nunc sermone opus est blando. Ingemiscens tua inquit Italia: «Quum ulceribus essem sauciata mortiferis, ad me et mea curare vulnera descendisti, et cum Petro dixisti: ego sum Apostolus Christi, nichil in me filia mea verere: et incipiens vinum et oleum infundere, plagis meis nondum circumligatis et medicamine fotis, recedis a me. Tentasti putrida recidere ferro, et dum illud profundius impressisses, invenisti forsitan que tibi incurabilia visa sunt. Et ob hoc fortasse me deseris desperantis more medici, qui expectare mortem erubescit egroti. Sed quis scit si tecum super me apponet suam ille manum, qui ab omnibus languoribus curabat infirmos? Quis novit si ille tecum erit, cuius verbum membra sanabat egrotis? Illius vicem geris, istius successor existis: claves habes regni celorum. Sub te est utrunque imperium: terrenorum utriusque principatus ad te pervenit in me, vel verius ad Principes meos. Et ne evagantes in latius transgrediamur, incepta ad recessum tuum michi flebilia et tibi obstacula parare videntur. Incipiunt genua debilitari fidelium, fortium colla flecti, seu insolescere rabies tyrannorum. Angustie sunt undique, michi utinam, et non tibi. In silvis milites, in campis predones, in viis latrones: insidiantur hi, tibique tuum recessum ut ad illa pertingas mediis imbribus impediunt. Sic elementa turbantur et pene in antiquum chaos universa vertuntur, que pericula etiam michi exterminia comminantur. Et ut patentiora non expectemus indicia, ostensa respiciamus insignia. Hiantibus faucibus pirate circum circa discurrunt; sed mira res, ad eorum remigationem freta mitescunt, ad tuam vero repatriationem contra solitum intumescunt. Sed forsan de his quos peperi tuis est auribus intimatum: Audaces sunt et duplices animo, mendaces sunt et variabiles corde. Fuge murmurationes Romanorum, versutias Tuscorum, insolentias Lombardorum. Ad gentem quietam regredere, populum simplicem et devotum in quo delectabatur anima tua, in pascuis uberibus, in multitudine pacis. Fateor ego Italia malos peperisse quamplures; sed si infirmiores sunt ceteris, rogito, michi serva quod in Ecclesiaste sepe legisti: quod perierat requiram, quod abiectum reducam, quod confractum fuerat alligabo. Aliter si ad compatriotas tuos, ut adseritur, probos, quietos, simplices et devotos redire delectet, quando servabis quod dixi tibi Magistro: non est opus benevalentibus medico? Immorare igitur mecum, beatissime Patrum, ut utriusque natos valeas percurare languentes: et si qua ferro vel ustu curata non sunt, tuis orationibus cum Moyse leva manum ad celum pugnaturus precibus et non telis. Aaron et Iosue, fortitudo scilicet animi et dilectionis caritas, te sedere faciant super petram, manusque sustentent tuas ut ad infima non declinent. Venenosum monstrum humanum sanguinem vorans Constantini, Silvester vicit et alligavit in eremis. Sic tu Silvester alter, si non recedis a me, istic alligabis aspidem virulentum, et cum Iosue gentes Amalechitas conculcabis. Expressum mysterium sed latius alias exprimendum. Quod si meo non adquiescas hortatui, in viam tibi obviet qui respondit Petro recedenti: 'Quo vadis domine?' 'Vado Romam iterum crucifigi! Deo gratias. Amen».

[Arquà, estate 1370]

Frater amantissime, dubium me an viveres, an mei penitus esses oblitus, et causas animo requirentem atque utrinque solicitum ac paventem insuper et quodcunque horum esset inter miserias meas et damna gravissima numerantem, venerabilis Guasparinus Venetus utroque pariter metu atque animi inquietudine liberavit, hodie veniens in hos montes meque tuo nomine visitans, et te vivum ac bene valentem nec aliqua ex parte minus solito me amantem nuntians. Gaudeo hercle non aliter quam qui dulcem filium aut fratrem redivivum a funere recepisset, Deoque gratias ago, qui tibi vitam prestat, et tibi, qui michi longam gravemque molestiam abstulisti.

De hoc autem comuni amico nichil aliud dico, nisi quod si michi pro tua amicitia tenebatur, abunde liberatus est; ego sibi te dederam, ipse michi reddidit te. Non vacat aliud nunc scribere propter eius festinantiam. Queso autem ut me reverendissimo domino meo, domino cardinali Guillelmo, humiliter recommendes. Vale.

Arquate, die XXIIII Aprilis.

Franciscus tuus

Arquà, 24 aprile [1371]

Epistolam tuam apostolicis litteris insertam non tantum letus ut soleo, sed solito letior vidi; gravibus enim me curis explicuit. Nam, ne quid te non actuum modo sed cogitatuum meorum lateat, suspicari, fateor, nondum quidem plene ceperam, sed iam incipere meditabar, te mei oblitum, non quia id nature tue, seu moribus conveniret; sed Fortune prosperitas certe, que nunquam tanta tibi esse potest quantum cupio, oblivionem amicitiarum parere solita, parumper michi esse incipiebat annuo iam suspecta silentio. Fecisti optime quod me hoc labore animi liberasti. Quievi illico lecta excusatione tua, quam prius ex ore amici prevenientis audieram, sed magna apud me est calamo tuo fides. Ad rem venio. Sanctissimus dominus noster michi scribere dignatus est, et quod scribat nosti; litteras enim tu dictasti, filius tuus qui et meus est filius, nisi fallor, scripsit. Litteris tanti patris reverenti metu, sed non sine quadam fiducia concepta, non de ullis meritis meis, sed de sola ipsius et olim et nunc maxime cognita michi humanitate respondeo; quid non dico: tu qui suas dictasti, literas meas leges. Permisi michi paulo liberius evagari, quam considerata ipsius magnitudine debuissem; sed humanitatem solam et clementiam cogitavi: ne tamen nimium multiloquio importunus fierem, frenavi impetum, et in finem remisi eum ad has tuas litteras ut videbis. Summa autem hec est. Ego, frater, si quid michi ad vitam unius canonici deesse dicam, mentiar; sed si dixero, me plures habere notos et plura inde gravamina quam totum fere capitulum, cuius ego pars sum, forsitan non mentiar; que an declinare ulla arte valeam ignoro. Sepe certe tentanti nunquam hactenus successit, unde michi non exiguus vite labor, et quamvis forsitan gloriosa, tamen haud dubie tediosa perplexitas. Si queras, num quod restat, transire possim, ut nunc usque transivi; possum plane, sed haudquaquam facilius quam olim, immo vero difficilius, quod et sarcina in dies augetur, et vires minuuntur. Habeo hic prebendam, que michi panem et vinum dat non solum ad utendum, sed etiam ad vendendum. Residentia michi aliquid valeret, sed ego urbes, uti ergastula fugio, et magis eligo solitario in rure si oporteat esurire, quam in urbibus abundare: quamvis nulla fuga, nulle me latebre a concursu protegant. Habeo famulos, sine quibus utinam vivere possem aut scirem: habeo equos quando pauciores, duos saltem: et ut sileam que sunt historie longioris, soleo habere scriptores quinque vel sex; habeo tres ad presens, et ne plures habeam causa est, quia non inveniuntur scriptores: sed pictores utinam non inepti. Habeo unum presbyterum venerabilem virum qui dum in Ecclesia sum assiduus mecum est, cum quo sepe ubi solus prandere disposui, ecce subito e transverso convivarum acies, vel cibo pascenda vel fabulis: vitari enim prorsus nequit, ne vel superbior appaream, vel avarior quam sum. Sic me Deus amet, ut nonnunquam spectare michi videor illos Penelopeos Homericos Procos, nisi quod hostes illi fuerant, hi autem sunt amici. Exonero animum loquendo tecum, immo mecum, et ideo te tamdiu hoc inutili sermone occupo. Quando autem de me, frater, hec crederes? Et totum hoc michi facit lenitas mea, que me, natura licet vulgo abstractum, in commune restituit. Cupio preterea et dispono, Deo dante, non templum Marti quantum nusquam esset ut Iulius Cesar, sed unum hic parvum oratorium Beate Virgini extruere; iamque opus aggredior: etsi deberem libellos meos pignorare vel vendere. Et si ad opusculum hoc explendum Christus michi vitam et facultatem dederit, statim si venire ipse non possim, sicut non posse arbitror defectus viribus corporeis, famulum unum ad dominum meum Sabinensem et ad te mittam ad retentandum istic quod olim me frustra voluisse, et ipse scit et tu etiam non ignoras. Hec, amice, curarum mearum pars millesima est. Si his ergo atque aliis, et quod michi a predecessore suo promissum erat, ut nosti, dominus noster quieti mee consulere dignaretur, non teneretur, fateor, indigno et immerito, nisi ad imitationem forsan illius cuius vicem gerit, qui multa bona quotidie confert immeritis et indignis. Et si quidem hoc velit, ut littere eius indicant, potest perfacile profecto uno verbo. Nullus enim dominorum, tam facile potest benefacere quibus vult, quam Romanus Pontifex; qui si forte michi facere vellet secundum suam condecentiam, quod dixisse fertur Alexander Macedo, multum esset aut nimium; si vero secundum meam insufficientiam, nichil esset aut modicum. Temperet hec igitur ut sibi videbitur. Sive enim multum faciat, sive nichil, sive modicum, contentabor. Quin tu potius, dicat aliquis, pete quod videtur, quando paratum habes animum largientis. Hoc, amice, non possum triplici ratione: primum nempe quid petam prorsus nescio, sicut ille qui raro si unquam, de talibus cogitavi: omnia fere vitia michi obiici vel ab amico patiar, vel ab hoste, dum dolus malus dumque ambitio sequestrentur. Deinde, esto quod amicorum indagine aliquid quod peterem invenirem; ante tamen quam nuntius meus ad pedes Apostolicos perveniret, esset de facili idipsum petitum ab alio et concessum. Non est enim ut opinor, dominus noster in illa duritie qua fuerunt aliqui in diebus nostris, negare omnia parati, dum nonnisi perfectis viris dare aliquid volunt; quod si fiat aut omnia beneficia vacabunt, aut paucissimis omnia conferentur; tam rara est humana perfectio. Postremo fieri posset ut aliquid peterem, quod eidem domino non placeret, sed propter incomparabilem benignitatem suam supplicationibus meis condescenderet, quando ego nullo modo vellem habere aliquid, quamvis magnificum, et michi utile quod sibi non penitus gratum esset. Quid fiet igitur dicam tibi. Si voluntas domini est, qualis videtur esse, ipse sit et benefactor et consultor, nec miretur id sibi dici quod felicis recordationis domino Clementi patruo suo dixi. Cum enim sui gratia, officium quod tu nunc industrie geris, michi obtulisset, quod, me nolente, tunc habuit magister Franciscus de Neapoli, et deinde me sepe, licet indignum, Episcopum facere voluisset, et ego indignantibus dominis et amicis, continue recusassem, ultimo michi dixit: Pete quod vis et faciam tibi: cui ego respondi; si bene facere michi vultis, non solum beneficentia sed electio, Pater sanctissime, vestra sit. Vos scitis optime quanti me facitis. Quando aliquid petente alio, vel quomodolibet ad notitiam vestram venit, quod me dignum videatur, mei si placet memoriam habetote: quod ipse se facturum clementissime repromisit, et fecisset, non dubito, nisi eum mors multis, et inter alios michi damnosa, prevenisset. Ita ergo michi expedit ut dominus noster faciat, si michi aliquid vult facere. Nam si expectatur ut ego senex nunc solicitus sim petitor, quod iuvenis nunquam fui, actum est, nil penitus unquam fiet. In hoc sane domini mei Sabinensis interventio, et tua sedulitas efficacissima erit, et neutram defuturam certe spero. Alios ibi non habeo; nam quos habui vel defuncti, vel alienati sunt. Solus ipse dominus Sabinensis tribus et triginta annis in eodem proposito erga me mansit, nec ulla unquam sive propter occupationes eius inextimabiles, sive propter silentium meum, sive propter abscessum suum facta mutatio est, nisi de bono semper in melius. Secum de his ergo delibera, et ipsum ad omnia fidenter require, animum eius ad me verbis, ut puto, tibi cognitum, factis animi testibus recognosces. Ego enim sibi breviter scribam, et eum quoque ad has litteras remittam, ne minutias et fabellas meas sepe repetam, de quibus scis quod nunquam tibi aliquid scripsi, neque nunc quidem fueram scripturus, nisi quia sic res poscere visa est. Et nunc, frater, habes totam hanc historiam necessariam potius quam iucundam, si unum addidero quod posset forsan in colloquium venire. Nam si roget in hunc modum: quamvis nominatim nescias quid petendum sit, cuius generis tamen beneficia optares edicito: dicam quod apud Ciceronem Cotta: omnibus fere, inquit, in rebus quid non sit citius quam quid sit dixerim. Prelaturam itaque nullam volo, nec volui quidem unquam; similiter nec beneficium curatum quodcunque, quamvis opulentissimum; satis est michi unius anime mee cura: atque utinam illi uni sufficiam! De reliquo faciat dominus noster, ut sibi placuerit, ut unum sciat quod sive michi provideat, sive non, servus suus sum, quamvis ad nichil utilis, at fidelis saltem, meque suis iussis obnoxium fateor, et suis olim alloquiis, et nunc suis litteris insigniter honoratum, ita ut sibi non iam sua liberalitate devotior, sed obligatior fieri possim. Illud quoque sibi persuadeat quod, si quid michi contulerit, idipsum cito alteri conferre poterit. Ego enim iam delibor, et, ut estimo, tempus mee resolutionis instat... Heu! michi misero quia que sequuntur dicere non possum. Certe ego, frater, preter naturalem vite legem, que non est aliud quam cursus ad mortem brevis et lubricus, sentio me in dies ultra etiam etatis exigentiam rapi, et vehementer imminui, atque umbre in morem evanescere. De quo miror quidem, quia non ita vixi, nisi fallor, ut id adhuc michi deberet accidere. Sed, Deo teste, non doleo, et si pro peccatis meis accidit, valde etiam gaudeo: ita enim dudum me adeo poposcisse bis in devotiuncula quadam memini his verbis: Fiat michi thalamus meus purgatorium meum, et lectulus meus lacrimarum conscius mearum, et in corpore meo doleam priusquam preceps corruam in tartara: et iterum, sit michi pars purgationis labor meus; quo hic per singulos dies exerceor: reliquum in hac vita et in his membris exige, priusquam veniat tempus egestatis. Si quod bis petii semel assequor, bene habet. Tu vive feliciter mei memor, et vale.

Arquade inter colles Euganeos: in vigilia Pentecostes.

Arquà, [24 maggio 1371]

Nisi valde fortibus humeris sis, tot mearum intercessionum sarcinas ferre non valeas. Scripsi sepe et repeto notam adeo his in locis amicitie nostre famam, ut si passim omnibus annuam litteras ad te meas optantibus, sat negotii unum hoc tibi allaturum sit. Parco autem labori tuo, parco et meo, et ad multa facillimus, hac in re difficilem immo inexorabilem me prebeo, nisi his solis quos michi vel virtus vel singularis amicitia conciliat. Utroque vero latorem presentium affluentem noveris N. virum scientificum atque honestum, et michi has ob causas atque insignem morum suavitatem, qua delector, acceptissimum. Hunc tibi dudum commendasse memor sum, et ipse tue benignitatis ac virtutis preco ingens, michi se, ne dicam tibi, tuum ob meritum perpetuo obligatum fert. Nunc forte aliis ex causis, sed ut reor, licet hoc taceat, quia unus est ex illorum acie, quorum virtus malis ac morum diversitas odiosum facit, studuit aliquantisper peregrinari a patria, et tentare si qua sibi sors alibi prosperior foret. Recommendo eum tibi iterum eo arctius quo sola olim fama nunc experientia notus insuper et dilectus, tunc amicus amicorum, nunc vero amicissimus michi est, quod non esset, nisi talem scirem qualem dico. Si sibi ergo vel ope vel consilio prodesse potes, te hinc viro bono imo optimo profuturum, hinc michi, cui semper places, eximie placiturum scito. De me si quid nosse volueris, ipse dicet. De aliis enim pridem latius scripsi, et responsum tuum expecto. Vale.

Padue, XXVI Novembris, mane.

Padova, 26 novembre [1371]

Non sum oblitus, reverendissime pater et domine mi, dum novissime pro duobus paternitati vestre scriberem, quod vobiscum pepigi, ut vos de pluribus non gravarem; et nunc, domine mi, quamvis ser Iohannes de Arectio presentium lator sit michi carissimus, et sue virtutis intuitu et respectu originis que illi communis est mecum, propter omnes communiter cives urbis illius quos valde diligo, meorum civium gratia qui me antequam nascerer exceperunt, non tamen auderem pro ipso vobis scribere, ne fedifragus dici possem, nisi ad scribendum me non minus vestri quam ipsius respectus induceret. Ipse enim, nisi me amor fallit, iuvenis bonus est, et bonus scriptor, et dictator non solum bonus, sed super communem modum, si quid de talibus novi. Qui sepe iam litteras misit elegantes dominus Cardinalis novus de Ursinis requisivit eum instanter ut secum iret ad Curiam non parva sub spe, sed iste qui non libenter novo cum domino de Italia exibat, recusavit. Ego autem qui sufficientiam eius et mores nosse michi videor, audito desiderio eius ad vos veniendi, ad quod eum clara fama vestre virtutis illexit, et cogitans quod si vobis placeat ipsum experiri, erit homo pro vobis, et talis quod eum ubi nosse ceperitis non libenter abire permitteretis, non consensi tantummodo, sed suasi ut ad vestre dominationis presentiam se conferret, supplicans reverenter ut eum probare dignemini: et, si talis est qualem dico, quod vobis visum fuerit facietis. Multa, mi domine, potestis et multa habetis facere, et multorum fideli opera indigetis, et ad tanta negotia pauci reperiuntur idonei. Hec hactenus. De me autem nil aliud dico, nisi quod inter summa et extrema animi mei desideria est, ut vos revideam antequam moriar. Christus vos promoveat et conservet in gratia sua.

Padue, IX Februarii.

Padova [?], 9 febbraio [1372]

Quamdiu placitum Deo fuit, magnifice et carissime mi domine, michi conservare reverendissimum patrem et dominum meum dominum Sabinensem, omnes molestias meas ipse portabat, nec necesse erat vos aut alios dominos vel amicos pregravare. Nunc postquam, Deo volente, dictum dominum amisi, seu verius premisi, cogor ad alios recurrere et sarcinas meas inter dominos partiri. Quoniam ergo de vobis, quamvis nichil merear, multum spero, magna fiducia de vestra nobilitate ac virtute concepta, latorem presentium Donatum de Aretio amicum meum fidelissimum vestre magnificentie recommendo, quem ipsi domino Cardinali recommendaveram: et iam inceperat sibi benefacere, ei si diutius vixisset, magna sibi promiserat se facturum. Et vos, domine, huic eidem ut ipse michi retulit, mei amore litteras recommendatorias dedistis ad dominum Castelli, pro quo vobis tota mente regratior: et rogo si cum honore vestro et beneplacito fieri potest, quod faciatis ei de aliquo officio provideri secundum decentiam status sui. Spero enim quod erga personam vestram fidelis invenietur, et in commisso sibi officio circumspectus: et ego, qui vester sum, vobis ex hoc obnoxius obligabor. Si autem ego vice versa possem forte aliquid vobis gratum, Deum testor, semper animo sum paratus. Christus omnipotens vos conservet in statu prospero et tranquillo.

Arquade, XIII Novembris.

Devotus vester Franciscus Petrarca se, si quid est

Arquà, 13 novembre [1372]